ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (233)

Συνέχεια από: Τρίτη 29 Ιουλίου 2025

Jacob Burckhardt

ΤΟΜΟΣ 4ος

ΜΕΡΟΣ ΕΝΑΤΟ: Ο Έλληνας άνθρωπος στην ιστορική του εξέλιξη

I ΕΙΣΑΓΩΓΗ (4η συνέχεια)

Βέβαια και άλλοι λαοί είχαν σημαντικά ονόματα, για παράδειγμα οι Πέρσες, για τους οποίους μαρτυρείται ότι τα ονόματά τους αναφέρονταν στα φυσικά τους πλεονεκτήματα (στα σωματικά τους χαρακτηριστικά) και στην αγάπη τους την επιδεικτικότητα. [ΗΡΟΔΟΤΟΣ,1.139: Νά και ένα άλλο χαρακτηριστικό που παρουσιάζεται σ᾽ αυτούς· οι ίδιοι οι Πέρσες δεν το προσέχουν, εμάς όμως μας ξαφνιάζει: τα ονόματά τους, που ανταποκρίνονται στις σωματικές τους αρετές ή στην ευγενική καταγωγή τους, τελειώνουν όλα στο ίδιο γράμμα, που οι Δωριείς το λένε σαν, οι Ίωνες πάλι σίγμα. Αν τα εξετάσεις, σε τούτο το γράμμα θα βρεις να τελειώνουν τα περσικά ονόματα, όχι άλλα ναι και άλλα όχι, αλλά ανεξαιρέτως όλα. – Αυτό θα έπρεπε να σημαίνει μια δεύτερη επιβολή ονομάτων, ίσως κατά τη μετάβαση στην ανδρική ηλικία. Σύμφωνα με την παράδοση που μεταφέρει ο Ηρόδοτος, στους Πέρσες τα ονόματα πιθανότατα δίνονταν εκ νέου ή τροποποιούνταν σε κάποια φάση της ζωής του ατόμου — συγκεκριμένα όταν ένα αγόρι περνούσε στην ανδρική ηλικία, δηλαδή κατά την τελετουργική αναγνώριση της «ανδρείας» του ή της ενηλικίωσής του].

Αλλά γενικά το όνομα του Έλληνα σήμαινε κάτι περισσότερο.

Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι κατά την ονοματοδοσία προσπαθούσαν να αποφύγουν τους κακούς οιωνούς και να προκαλέσουν καλούς [Ο ΑΡΤΕΜΙΔΩΡΟΣ, ΙΙ 38, εξηγεί την προφητική αξία που είχαν τα ονόματα των προσώπων που εμφανίζονταν στα όνειρα], τα ονόματα αντλούσαν μια ενεργητική δύναμη από το ρήμα ή το επίθετο που χρησιμοποιούνταν για τη σύνθεσή τους, και αυτά τα σύνθετα (ονόματα) παρουσιάζουν μεγάλη ομορφιά, στη δημιουργία των οποίων η φαντασία των Ελλήνων ήταν ανεξάντλητη, καθώς στη σύνθεσή τους έμπαιναν θεοί, ήρωες, πρόσωπα και πράγματα κάθε είδους [Ακόμη και τα απλά ονόματα είναι εξάλλου συχνά πολύ όμορφα. – Ο ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ, Somn., 14, μας πληροφορεί ότι σε σχέση με το αρχικό όνομα ή τη συντομογραφία, το πλήρες παράγωγο θεωρούνταν καλύτερο: Πράγματι, ο πλούσιος Σίμων, όταν ο τσαγκάρης Μικίλλος τον χαιρετά με το όνομα Σίμων, θυμώνει και θέλει να τον αποκαλούν Σιμωνίδη. Για τα παράγωγα ονόματα που προέρχονται από θεούς, βλ. ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ, Περὶ εἰκόνων, 27. Μια προσπάθεια να συγκεντρωθούν τα ονόματα με βάση το περιεχόμενό τους βρίσκεται στον ΑΘΗΝΑΙΟ, Χ 69.]

Κατά καιρούς, βέβαια, επηρέαζε και η μόδα.

Για παράδειγμα, την εποχή της αριστοκρατικής ιπποτροφίας (της εκτροφής πολυτελών αλόγων), τα ονόματα συνθέτονταν συχνά με την λέξη ἵππος (άλογο), κάτι που, όπως είναι γνωστό, ο Αριστοφάνης σατιρίζει όμορφα, όταν ο Στρεψιάδης λέει στον γιο του ότι ήθελε να τον ονομάσει Φειδωνίδη (λαμπρός), προς τιμήν του παππού του, αλλά η αριστοκρατική μητέρα είχε στο μυαλό της ένα όνομα όπως Ξάνθιππος, Χάριππος, Καλλιππίδης και τελικά συμφώνησαν στο Φειδιππίδης. Με την πλήρη δημοκρατία εμφανίζονται τότε τα πολλά ονόματα που θυμίζουν τη λαϊκή συνέλευση και τη πολιτική ρητορική – στην αγορά: Αρισταγόρας, Διαγόρας, Αθηναγόρας κ.λπ. και στον – δήμο: Χαρίδημος, Νικόδημος, Δημοσθένης κ.ά. Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα παραδείγματα είναι τα φιλόδοξα, ευχητικά ονόματα, εν μέρει εμπνευσμένα από τη γεωγραφία, που ο Θεμιστοκλής και ο Κίμων [ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, Θεμιστοκλής, 32] έδωσαν στα παιδιά τους. Αυτά ονομάζονταν Αρχέπτολη, Μνησιπτολέμα, Ιταλία, Σύββαρη, Νικομάχη, Ασία (η μικρότερη από όλα τα παιδιά του Θεμιστοκλή). Οι γιοι του Κίμωνα: Λακεδαιμόνιος, Ήλειος, Θεσσαλός. [Ο Κίμων δεν ακολούθησε την αρχαία ελληνική παράδοση για την ονοματοδοσία των παδιών, καθώς δεν τους έδωσε τα ονόματα των προγόνων του αλλά ονόματα περιοχών της Ελλάδας]. Επίσης, οι κόρες του κορινθιακού ναυάρχου Αδείμαντου είχαν ονόματα που αναφέρονταν σε νικηφόρες μάχες: Ακρωθίνια, Ναυσινίκη, Αλεξιβία. Πιο φιλόδοξο ακούγεται όταν ο γηραιότερος Διονύσιος ονόμασε τη μία κόρη του Σωφροσύνη και την άλλη Αρετή· ο Πύρρος είχε μια Νηρηίδα, ο βασιλιάς των Μολοσσών Νεοπτόλεμος έδωσε στις θυγατέρες του τα ονόματα Ολυμπιάδα και Τρωάδα [ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, Δίων, 6. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ, VI 12, 2. ΙΟΥΣΤΙΝΟΣ, VII 6], ή όταν ονόματα όπως Αχιλλέας δίνονταν συχνότερα [Ο ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΣ ΕΦΕΣΤΙΩΝ, 6, γνωρίζει, πέρα από τον μεγάλο Αχιλλέα, άλλους δεκατέσσερις χαρακτήρες με το όνομα Αχιλλεύς. Δύο από αυτούς ήταν... σκύλοι (!) ὧν οἱ δύο ήσαν σκύλοι και θαυμάσια τα έργα των σκύλων].

Κάποιοι κακόγουστοι έδιναν ακόμη και σε δούλους διάσημα ονόματα, όπως εκείνος που αναφέρεται στον Λυσία [ΛΥΣΙΑΣ, απ. 67], ο οποίος ονόμασε τους δικούς του Μουσαίο και Ησίοδο. Διαφορετικά, τα ονόματα των σκλάβων [Βλ. σχετικά HERMANN, Privatalt, § 13, 13 35] ήταν συνήθως σύντομα για πρακτικούς λόγους και κυριαρχούσαν τα απλά ονόματα, μερικά από την πατρίδα τους, όπως Λύδος, Σύρος, Ιάπυξ, εν μέρει από τα ονόματα που επικρατούσαν εκεί· έτσι ώστε ο Φρύγος ονομαζόταν Μάνης ή Μίδας, ο Παφλαγόνας Τίβιος. [Σύμφωνα με τον ΣΤΡΑΒΩΝΑ, VII 3, 13, σ. 304. Ο ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ, Τίμων, 22, αναφέρει ως πιο συχνά ονόματα δούλων: Πύρριος, Δρόμων, Τιβία. Έναν κατάλογο καθαρά εθνικών ονομάτων φρυγικών αυλητών μας δίνει ο ΑΘΗΝΑΙΟΣ, XIV 18.].

Πιο κομψά χαϊδευτικά ονόματα (υποκοριστικά, παρατσούκλια) χρησιμοποιούνται, για παράδειγμα, από υπηρέτριες των αυλών των Διαδόχων. [Ο ΠΟΛΥΑΙΝΟΣ, VIII 50, γνωρίζει στην αυλή των Σελευκιδών μια Παναρίστη, μια Μάνια και μια Γητοσίνη. Το όνομα Μάνια, που συναντάται και αλλού στη Μικρά Ασία (shid, 54), θα έπρεπε εξάλλου να σχετίζεται με το Μάνης: απαντά και στον ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ, Θεσμοφοριάζουσες, 754]. Συνολικά, θα έπρεπε να υπήρχαν περισσότερα απλά ονόματα μεταξύ των γυναικείων ονομάτων παρά μεταξύ των ανδρικών.

Ο Έλληνας είχε επίσης αστείρευτη φαντασία για τα ονόματα των ζώων: όπως δείχνει ο Ξενοφών στον Κυνηγετικό, όπου δίνει σαράντα επτά ονόματα σκύλων, όλα δισύλλαβα για να είναι εύκολο να τα φωνάζουν. Ονόματα αλόγων που ανήκαν σε Ολυμπιονίκες των ιστορικών χρόνων έχουν διασωθεί από τον Παυσανία, ενώ παράλληλα αναφέρει και τα ονόματα των αλόγων του Οινομάου και του Αδράστου [ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ, VI 10, 2· VI 21, 6· VII 25, 5]. Γενικά, ο μύθος δεν ήταν φειδωλός σε αυτόν τον τομέα. Όχι μόνο γνωρίζουμε από τον Όμηρο [Ιλιάδα, VIII 185] τα τέσσερα άλογα του Έκτορα: Ξάνθο, Ποδάργος, Αίθων και Λάμπος με τα ονόματά τους, αλλά γνωρίζουμε επίσης από διάφορες πηγές τα ονόματα των αλόγων του Ποσειδώνα, των Διόσκουρων, του Φοίνικα, της Ηούς. Τα φίδια που σκότωσαν τους γιους του Λαοκόοντα ήταν ο Πόρκης και η Χαρίβοια [Ιωάννης Τζέτζης, Σχόλια εις Λυκόφρονα, 344: Ὄφεις οὗτοι ὠνομάζοντο Πόρκης καὶ Χαρίβοια], ο σκύλος του Γηρυόνη που σκότωσε ο Ηρακλής ονομαζόταν Ορθός, από τους σκύλους του Ακταίωνα αναφέρονται τέσσερις ρητά [Οπ.π., κατά τον Αισχύλο], μας λείπουν μόνο τα ονόματα και των πενήντα. – Τέλος, αξίζει να αναφερθεί εδώ το αρχαίο επιτύμβιο επίγραμμα [BERGK, Anthol. lyr, σ. 8.], το οποίο, εκτός από το όνομα του πεσόντος πολεμιστή Ιππαίμονα, αναφέρει και το όνομα του αλόγου του Ποδάργου, του σκύλου του Λήθαργου και του υπηρέτη του Βάβη.

Στην πολυτέλεια των ονομάτων ανήκει και η δημιουργία δύο ή περισσότερων ονομάτων για τον ίδιο τόπο, κάτι που μπορεί να εξηγηθεί από την εναλλαγή των κατοίκων, όπου το παλαιότερο όνομα θεωρούνταν ως αυτό που χρησιμοποιούσαν οι θεοί. Έτσι, το ίδιο νησί ονομαζόταν Παρθενία, Ανθέμος, Μελαμφύλλος και τελικά Σάμος, η Ρόδος είχε άλλα τρία, η Εύβοια άλλα τέσσερα ονόματα [ΣΤΡΑΒΩΝ, XIV 1, 15, σ. 637· 2, 7, σ. 653· Χ 1, 3, σ. 445]. Αντίθετα, το όνομα Λάρισα βρίσκεται σε περισσότερες πόλεις [Ο κατάλογός τους βρίσκεται στο ΣΤΡΑΒΩΝ, IX 5, 19, σ. 440], και είναι επίσης αξιοσημείωτη η έλλειψη ονομάτων ποταμών, καθώς ο Ασωπός, ο Αχελώος και ο Κηφισός εμφανίζονται σε τέσσερις έως πέντε τοποθεσίες [Για τα ονόματα ρυακιών, με το συχνά πολύ κομψό νόημά τους, βλ. PRELLER, Ι, σ. 345].