Συνέχεια από Σάββατο 21 Αυγούστου 2021
On dreams and death
ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ
Marie–Louise von Franz
Το μυστήριο τού νεκρού σώματος
Μια αντίληψη τής ανάστασης που πλησιάζει πολύ την συμβολική ερμηνεία του Jung βρίσκεται στον Ωριγένη, που μιλάει για αυτούς τους ανθρώπους οι οποίοι πιστεύουν σε μία συγκεκριμένη ανάσταση του παλαιού σώματος σαν να είναι «απλοϊκοί»(17) ή «αμόρφωτοι»(18). Εντούτοις, κρίνει επίσης αυστηρά την άποψη των Δοκητών ότι ο αναστημένος Χριστός είχε μόνο φανταστικό σώμα (phantasma). Η αντίληψή του σχετικά με το αναστημένο σώμα είναι ότι ούτε η ουσία του ούτε η μορφή του θα είναι τα ίδια με του παλαιού σώματος, αλλά ότι υπάρχει μία πραγματική συνέχεια ατομικότητας από το ένα στο άλλο. Όπως ο «λόγος» ενός δένδρου (η «αρχή» του δένδρου) βρίσκεται κρυμμένη στον σπόρο του, έτσι και ο σπόρος του αναστημένου σώματος βρίσκεται κρυμμένος μέσα στο παλαιό σώμα. Αυτός ο σπόρος είναι μία ιδιότητα, μία δύναμις (dynamis), ένα σπέρμα ή μία σπερματική αρχή, που ο Ωριγένης χαρακτηρίζει σαν «σπινθηρισμό» (δηλαδή “εκπομπή σπινθήρων”). Αυτή η αόρατη σπερματική αρχή μέσα στο ορατό σπέρμα έχει ουσία και είναι η πηγή της ανάστασης του σώματος. Είναι ένα «φυτώριο σπόρων» για τους νεκρούς, το έδαφος από όπου θα αναστηθούν πάλι. Εντούτοις, το αναστημένο σώμα που θα προέλθει από εκεί δεν θα έχει πλέον χονδροειδή υλική φύση, αλλά πνευματική, θα μπορούσε να πει κανείς θεία. Θα είναι αόρατο με τα τωρινά μας μάτια και δεν θα μπορούμε να το αγγίξουμε με τα χέρια. «Σ’ αυτό το πνευματικό σώμα ολόκληρη η ύπαρξή μας θα βλέπει, ολόκληρη θα ακούει, ολόκληρη θα χρησιμεύει σαν χέρια ή σαν πόδια»(19). Παρόλο που τα Ευαγγέλια δηλώνουν ότι ο Ιησούς εμφανίσθηκε σε ορατή μορφή στους μαθητές του στην Εμμαούς, σε μορφή ψηλαφητή ακόμη και για τον άπιστο Θωμά, ο Ιησούς το επέτρεψε μόνο να φανεί έτσι, για να δυναμώσει την πίστη των μαθητών του.
Αυτή η καθαρά ψυχολογική άποψη του Ωριγένη πλησίαζε την άποψη πολλών Γνωστικών (των «εχθρών» του), αλλά δεν έγινε γενικά δεκτή στη Δύση. Ο Άγιος Αυγουστίνος, ο Πατέρας της Εκκλησίας, υποστήριξε την «συγκεκριμένου χαρακτήρα» ερμηνεία, και μέχρι την εποχή του Γρηγορίου του Μεγάλου, στο τέλος του 6ου αιώνα, αυτή η άποψη είχε γίνει σχεδόν αποκλειστικά παραδεκτή. Μόνο στα πιο πρόσφατα χρόνια ακούσθηκε πάλι μία ερμηνεία που είναι πιο κοντά στην πνευματική άποψη του Ωριγένη(20).
Από ψυχολογική άποψη, εκπλήσσεται κανένας λιγότερο από την ερμηνεία του Ωριγένη παρά από την επίμονη προσκόλληση των Δυτικών ομολογιών στην «συγκεκριμένου χαρακτήρα» πίστη. Κατά την αποψή μου η αιτία γι’ αυτό βρίσκεται στην υπόθεση ότι υπάρχει ένα μυστικό στο συγκεκριμένο σώμα που δεν πρέπει να εγκαταλειφθεί, δηλαδή αυτό της αρχής της εξατομίκευσης. Ο Ωριγένης, στην εποχή του, αναγνώρισε ότι αυτό το κάτι βρισκόταν «μέσα στο σώμα», αλλά ότι δεν ήταν το σώμα το ίδιο. Ο Ωριγένης δίδαξε στην Αλεξάνδρεια, στην Αίγυπτο, ένα γεγονός, που σε σχέση με αυτά, έχει σημασία• επειδή οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν τόσο γοητευμένοι από το νεκρό σώμα ώστε το ονόμαζαν «αυτό το μυστικό». Το Αιγυπτιακό “βιβλίο Am-Tuat” (βιβλίο του Άλλου Κόσμου), που περιγράφει τον «κρυμμένο τόπο» στον κόσμο των νεκρών, δηλώνει, για παράδειγμα, σε μια περιγραφή τεσσάρων κιβωτιόσχημων τάφων θεών, από τους οποίους αναδύονται κεφάλια: «Αυτά είναι οι μυστηριώδεις μορφές του Dat (του κάτω κόσμου), τα «κιβώτια» της γης, τα κεφάλια των μυστηρίων...ο κύριος με το σκήπτρο και “αυτή που της έχει δοθεί η καρδιά” είναι οι φύλακες αυτών των μυστηριωδών εικόνων»(21). Στο «βιβλίο της Κόλασης», το «κιβώτιο» (φέρετρο) του Όσιρη είναι ζωγραφισμένο• τον φρουρούν και αυτόν επίσης θεοί, οι οποίοι, όπως λέγεται, φυλάνε το «μυστήριό» του, δηλαδή, όπως παρατηρεί ο Eric Hornung, το σώμα του. «Εσείς είσαστε εκείνοι οι θεοί που φυλάνε την περιουσία του Dat, το μεγάλο μυστήριο του κατοίκου της Δύσης (του Όσιρη)... Σε υμνώ όταν υποκλίνεσαι μπροστά στο μυστήριό σου, πάνω από το σώμα του κυρίου του Dat»(22). Ο ηλιακός θεός Re (Ra), όταν περνά μέσα από τον κάτω κόσμο, απευθύνεται σε μία ομάδα από σαρκοφάγους με τις ακόλουθες λέξεις: «Ω, εικόνα των θεών μέσα στη σαρκοφάγο. Ω, σώμα που είσαι πιο δυνατό από την μαγεία. Ω, εσύ που κρύβεις τα σώματα των θεών, που κρύβει το σώμα, στο οποίο έχει μεταμορφωθεί αυτός(23) που πέθανε»(24). Ή γίνεται επίκληση του Όσιρη. «Ώ, Όσιρη, κυβερνήτη του Dat... έρχομαι βιαστικά για να δω το σώμα σου, την εικόνα σου, που την έχεις κρύψει κάτω από τον Aker (θεός της γης), που είναι μυστηριώδης και άγνωστος»(25). Σε άλλα μέρη του κειμένου λέγεται για αυτόν τον γήινο θεό Aker ότι κρύβει την «μεγάλη εικόνα», δηλαδή το σώμα του Όσιρη, κάτω από την κοιλιά του(26). Το σώμα του Όσιρη, όπως και κάθε άλλου νεκρού (επειδή ο κάθε ένας γίνεται Όσιρης αφού πεθάνει), είναι επομένως κάτι κρυφό, ένα «μυστήριο» και την ίδια στιγμή μία «εικόνα» ή «ομοιότητα». Κατά τη γνώμη μου, αυτό δείχνει ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι είδαν κάτι το μυστηριώδες στο σώμα, κάτι που το διατηρούσε η «εικόνα» του πεθαμένου, και, όπως θα δούμε αργότερα, κάτι από το οποίο, μετά την διάλυση και την μεταμόρφωση του σώματος, αρχίζει η διαδικασία της ανάστασης. Επομένως, όπως ο Ωριγένης, οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι η ανάσταση είχε την αρχή της σε μία συγκεκριμένη διαδικασία έξω από το συγκεκριμένο νεκρό σώμα, με την διαφορά ότι με τον Ωριγένη η διαδικασία της ανάστασης δεν αρχίζει με την μούμια ή την «εικόνα» που υπάρχει μέσα στο σώμα, αλλά με εκείνο τον μυστηριώδη «σπινθηρισμό» (εκπομπή σπινθήρων).
Ο Ωριγένης επίσης αναφέρεται, όπως είδαμε, στο παλαιό σώμα σαν ένα “φυτώριο με σπόρους” από το οποίο ξεφυτρώνουν πάλι οι νεκροί. Αυτό ακολουθεί την πλατιά διαδεδομένη αρχετυπική ιδέα ότι οι νεκροί ξαναγυρίζουν στην ζωή, μπορούμε να πούμε με τον ίδιο τρόπο που κάνει η βλάστηση. Έτσι μία εικόνα βλάστησης εμφανίζεται πολύ συχνά στα όνειρα ανθρώπων που πρόκειται να πεθάνουν. Ένας άνδρας με ηλικία γύρω στα σαράντα χρόνια ήρθε σ’ εμένα για μία μόνο συνάντηση. Τον είχαν προειδοποιήσει οι γιατροί ότι θα πεθάνει: μελανώδες σάρκωμα με πολλές μεταστάσεις, διάγνωση την οποία δεν μπορούσε να αποδεχθεί. Την επομένη νύχτα από τότε που πήρε τη διάγνωση, ονειρεύτηκε τα ακόλουθα:
Είδε ένα πράσινο χωράφι γεμάτο σιτάρι, που είχε φθάσει στο μισό από το κανονικό του ύψος, χωρίς να έχει ακόμη ωριμάσει. Μια αγέλη από βόδια είχε μπει μέσα στο χωράφι, και πατούσαν και κατέστρεφαν τα πάντα μέσα σ’ αυτό. Έπειτα μία φωνή από ψηλά φώναξε: «Όλα φαίνονται να καταστρέφονται, αλλά από τις ρίζες κάτω από την γη το σιτάρι θα μεγαλώσει πάλι».
Είδα σ’ αυτό το όνειρο ένα υπαινιγμό ότι η ζωή κατά κάποιο τρόπο συνεχίζεται μετά τον θάνατο, αλλά αυτός που το ονειρεύτηκε δεν ήθελε να δεχθεί αυτή την ερμηνεία. Πέθανε λίγο καιρό μετά αφού συμφιλιώθηκε με την μοίρα του.
Αυτό το όνειρο μας θυμίζει το Ευαγγέλιο κατά Ιωάννη 12,24 «ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐὰν μὴ ὁ κόκκος τοῦ σίτου πεσὼν εἰς τὴν γῆν ἀποθάνῃ, αὐτὸς μόνος μένει• ἐὰν δὲ ἀποθάνῃ, πολὺν καρπὸν φέρει». Αλλά τι σημαίνουν αυτά τα λόγια του Χριστού; Πώς μπορεί η ζωή να προέλθει «από αόρατες ρίζες» αφού ο θάνατος θα έχει διαλύσει το σώμα; Τελικά, τι σημαίνει «σιτάρι»; Επειδή οπωσδήποτε δεν πρέπει να εννοηθεί με συγκεκριμένο τρόπο, αλλά μάλλον σαν ένα σύμβολο. Μπορούμε να καταλάβουμε τα λόγια του Χριστού στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη μόνο αν τα τοποθετήσουμε στο ιστορικό τους περιβάλλον. Υπαινίσσονται πολύ πλατιά διαδεδομένες ιδέες της εποχής του συγκρητισμού της ύστερης αρχαιότητας, μιας εποχής που ο συμβολισμός των Ελευσίνιων μυστηρίων, των εορτών του Άττι, του Άδωνι και του Ταμμούζ, των Αιγυπτιακών νεκρικών τελετών και της πρώιμης αλχημείας γινόταν λιγότερο ή περισσότερο παγκόσμια γνωστός.
(Συνεχίζεται)
Σημειώσεις
17. Δυστυχώς, οι παρατηρήσεις του Ωριγένη σχετικά με την ανάσταση διασώζονται μόνο σαν παραπομπές σε μία επιστολή του αγίου Ιερώνυμου προς τον Παμμάχιο, βιβλίο IV, κεφ. 38. Σύγκρινε: Mead, ο.π., σελ 83.
18. Mead, ο.π., σελ 84.
19. Mead, ο.π., σελ 86.
20. Mead, ο.π., σελ 86 κ.ε.
21. Αιγυπτιακή Βίβλος των Νεκρών, σελ.136 (έβδομη ώρα της νύχτας, έβδομη σκηνή)
22. Αυτόθι, σελ 333.
23.Το ΝΝ αντιπροσωπεύει το όνομα του αναφερόμενου νεκρού.
24. Αιγυπτιακή Βίβλος των Νεκρών, σελ.336.
25. Αυτόθι, σελ 339.
26. Αυτόθι, σελ 348.
Αυτή η καθαρά ψυχολογική άποψη του Ωριγένη πλησίαζε την άποψη πολλών Γνωστικών (των «εχθρών» του), αλλά δεν έγινε γενικά δεκτή στη Δύση. Ο Άγιος Αυγουστίνος, ο Πατέρας της Εκκλησίας, υποστήριξε την «συγκεκριμένου χαρακτήρα» ερμηνεία, και μέχρι την εποχή του Γρηγορίου του Μεγάλου, στο τέλος του 6ου αιώνα, αυτή η άποψη είχε γίνει σχεδόν αποκλειστικά παραδεκτή. Μόνο στα πιο πρόσφατα χρόνια ακούσθηκε πάλι μία ερμηνεία που είναι πιο κοντά στην πνευματική άποψη του Ωριγένη(20).
Από ψυχολογική άποψη, εκπλήσσεται κανένας λιγότερο από την ερμηνεία του Ωριγένη παρά από την επίμονη προσκόλληση των Δυτικών ομολογιών στην «συγκεκριμένου χαρακτήρα» πίστη. Κατά την αποψή μου η αιτία γι’ αυτό βρίσκεται στην υπόθεση ότι υπάρχει ένα μυστικό στο συγκεκριμένο σώμα που δεν πρέπει να εγκαταλειφθεί, δηλαδή αυτό της αρχής της εξατομίκευσης. Ο Ωριγένης, στην εποχή του, αναγνώρισε ότι αυτό το κάτι βρισκόταν «μέσα στο σώμα», αλλά ότι δεν ήταν το σώμα το ίδιο. Ο Ωριγένης δίδαξε στην Αλεξάνδρεια, στην Αίγυπτο, ένα γεγονός, που σε σχέση με αυτά, έχει σημασία• επειδή οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν τόσο γοητευμένοι από το νεκρό σώμα ώστε το ονόμαζαν «αυτό το μυστικό». Το Αιγυπτιακό “βιβλίο Am-Tuat” (βιβλίο του Άλλου Κόσμου), που περιγράφει τον «κρυμμένο τόπο» στον κόσμο των νεκρών, δηλώνει, για παράδειγμα, σε μια περιγραφή τεσσάρων κιβωτιόσχημων τάφων θεών, από τους οποίους αναδύονται κεφάλια: «Αυτά είναι οι μυστηριώδεις μορφές του Dat (του κάτω κόσμου), τα «κιβώτια» της γης, τα κεφάλια των μυστηρίων...ο κύριος με το σκήπτρο και “αυτή που της έχει δοθεί η καρδιά” είναι οι φύλακες αυτών των μυστηριωδών εικόνων»(21). Στο «βιβλίο της Κόλασης», το «κιβώτιο» (φέρετρο) του Όσιρη είναι ζωγραφισμένο• τον φρουρούν και αυτόν επίσης θεοί, οι οποίοι, όπως λέγεται, φυλάνε το «μυστήριό» του, δηλαδή, όπως παρατηρεί ο Eric Hornung, το σώμα του. «Εσείς είσαστε εκείνοι οι θεοί που φυλάνε την περιουσία του Dat, το μεγάλο μυστήριο του κατοίκου της Δύσης (του Όσιρη)... Σε υμνώ όταν υποκλίνεσαι μπροστά στο μυστήριό σου, πάνω από το σώμα του κυρίου του Dat»(22). Ο ηλιακός θεός Re (Ra), όταν περνά μέσα από τον κάτω κόσμο, απευθύνεται σε μία ομάδα από σαρκοφάγους με τις ακόλουθες λέξεις: «Ω, εικόνα των θεών μέσα στη σαρκοφάγο. Ω, σώμα που είσαι πιο δυνατό από την μαγεία. Ω, εσύ που κρύβεις τα σώματα των θεών, που κρύβει το σώμα, στο οποίο έχει μεταμορφωθεί αυτός(23) που πέθανε»(24). Ή γίνεται επίκληση του Όσιρη. «Ώ, Όσιρη, κυβερνήτη του Dat... έρχομαι βιαστικά για να δω το σώμα σου, την εικόνα σου, που την έχεις κρύψει κάτω από τον Aker (θεός της γης), που είναι μυστηριώδης και άγνωστος»(25). Σε άλλα μέρη του κειμένου λέγεται για αυτόν τον γήινο θεό Aker ότι κρύβει την «μεγάλη εικόνα», δηλαδή το σώμα του Όσιρη, κάτω από την κοιλιά του(26). Το σώμα του Όσιρη, όπως και κάθε άλλου νεκρού (επειδή ο κάθε ένας γίνεται Όσιρης αφού πεθάνει), είναι επομένως κάτι κρυφό, ένα «μυστήριο» και την ίδια στιγμή μία «εικόνα» ή «ομοιότητα». Κατά τη γνώμη μου, αυτό δείχνει ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι είδαν κάτι το μυστηριώδες στο σώμα, κάτι που το διατηρούσε η «εικόνα» του πεθαμένου, και, όπως θα δούμε αργότερα, κάτι από το οποίο, μετά την διάλυση και την μεταμόρφωση του σώματος, αρχίζει η διαδικασία της ανάστασης. Επομένως, όπως ο Ωριγένης, οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι η ανάσταση είχε την αρχή της σε μία συγκεκριμένη διαδικασία έξω από το συγκεκριμένο νεκρό σώμα, με την διαφορά ότι με τον Ωριγένη η διαδικασία της ανάστασης δεν αρχίζει με την μούμια ή την «εικόνα» που υπάρχει μέσα στο σώμα, αλλά με εκείνο τον μυστηριώδη «σπινθηρισμό» (εκπομπή σπινθήρων).
Ο Ωριγένης επίσης αναφέρεται, όπως είδαμε, στο παλαιό σώμα σαν ένα “φυτώριο με σπόρους” από το οποίο ξεφυτρώνουν πάλι οι νεκροί. Αυτό ακολουθεί την πλατιά διαδεδομένη αρχετυπική ιδέα ότι οι νεκροί ξαναγυρίζουν στην ζωή, μπορούμε να πούμε με τον ίδιο τρόπο που κάνει η βλάστηση. Έτσι μία εικόνα βλάστησης εμφανίζεται πολύ συχνά στα όνειρα ανθρώπων που πρόκειται να πεθάνουν. Ένας άνδρας με ηλικία γύρω στα σαράντα χρόνια ήρθε σ’ εμένα για μία μόνο συνάντηση. Τον είχαν προειδοποιήσει οι γιατροί ότι θα πεθάνει: μελανώδες σάρκωμα με πολλές μεταστάσεις, διάγνωση την οποία δεν μπορούσε να αποδεχθεί. Την επομένη νύχτα από τότε που πήρε τη διάγνωση, ονειρεύτηκε τα ακόλουθα:
Είδε ένα πράσινο χωράφι γεμάτο σιτάρι, που είχε φθάσει στο μισό από το κανονικό του ύψος, χωρίς να έχει ακόμη ωριμάσει. Μια αγέλη από βόδια είχε μπει μέσα στο χωράφι, και πατούσαν και κατέστρεφαν τα πάντα μέσα σ’ αυτό. Έπειτα μία φωνή από ψηλά φώναξε: «Όλα φαίνονται να καταστρέφονται, αλλά από τις ρίζες κάτω από την γη το σιτάρι θα μεγαλώσει πάλι».
Είδα σ’ αυτό το όνειρο ένα υπαινιγμό ότι η ζωή κατά κάποιο τρόπο συνεχίζεται μετά τον θάνατο, αλλά αυτός που το ονειρεύτηκε δεν ήθελε να δεχθεί αυτή την ερμηνεία. Πέθανε λίγο καιρό μετά αφού συμφιλιώθηκε με την μοίρα του.
Αυτό το όνειρο μας θυμίζει το Ευαγγέλιο κατά Ιωάννη 12,24 «ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐὰν μὴ ὁ κόκκος τοῦ σίτου πεσὼν εἰς τὴν γῆν ἀποθάνῃ, αὐτὸς μόνος μένει• ἐὰν δὲ ἀποθάνῃ, πολὺν καρπὸν φέρει». Αλλά τι σημαίνουν αυτά τα λόγια του Χριστού; Πώς μπορεί η ζωή να προέλθει «από αόρατες ρίζες» αφού ο θάνατος θα έχει διαλύσει το σώμα; Τελικά, τι σημαίνει «σιτάρι»; Επειδή οπωσδήποτε δεν πρέπει να εννοηθεί με συγκεκριμένο τρόπο, αλλά μάλλον σαν ένα σύμβολο. Μπορούμε να καταλάβουμε τα λόγια του Χριστού στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη μόνο αν τα τοποθετήσουμε στο ιστορικό τους περιβάλλον. Υπαινίσσονται πολύ πλατιά διαδεδομένες ιδέες της εποχής του συγκρητισμού της ύστερης αρχαιότητας, μιας εποχής που ο συμβολισμός των Ελευσίνιων μυστηρίων, των εορτών του Άττι, του Άδωνι και του Ταμμούζ, των Αιγυπτιακών νεκρικών τελετών και της πρώιμης αλχημείας γινόταν λιγότερο ή περισσότερο παγκόσμια γνωστός.
(Συνεχίζεται)
Σημειώσεις
17. Δυστυχώς, οι παρατηρήσεις του Ωριγένη σχετικά με την ανάσταση διασώζονται μόνο σαν παραπομπές σε μία επιστολή του αγίου Ιερώνυμου προς τον Παμμάχιο, βιβλίο IV, κεφ. 38. Σύγκρινε: Mead, ο.π., σελ 83.
18. Mead, ο.π., σελ 84.
19. Mead, ο.π., σελ 86.
20. Mead, ο.π., σελ 86 κ.ε.
21. Αιγυπτιακή Βίβλος των Νεκρών, σελ.136 (έβδομη ώρα της νύχτας, έβδομη σκηνή)
22. Αυτόθι, σελ 333.
23.Το ΝΝ αντιπροσωπεύει το όνομα του αναφερόμενου νεκρού.
24. Αιγυπτιακή Βίβλος των Νεκρών, σελ.336.
25. Αυτόθι, σελ 339.
26. Αυτόθι, σελ 348.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου