Συνέχεια από Πέμπτη, 22 Σεπτεμβρίου 2011
Κεφάλαιο 10 (2ο μέρος)
ΤΟ ΑΥΛΟ ΣΩΜΑ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ
Παρόμοιες νεοπλατωνικές ιδέες επιβίωσαν στον ισλαμικό κόσμο μέχρι τον δέκατο όγδοο αιώνα, στην κίνηση των Σιιτών που ονομάζεται συνήθως Σεϊχισμός. Ένας από του γνωστούς εκπροσώπους της ήταν ο Σεΐχης Ahmad Asha’i (πέθανε το 1826), που την διδασκαλία του έχει περιγράψει λεπτομερώς ο Henri Corbin(13). O Σεΐχης Ahmad, που στο έργο του ασχολείται ουσιαστικά με το αναστημένο σώμα, προτείνει επίσης μία τετραπλή διαίρεση της ψυχής, η οποία πάντως διαφέρει σε μερικά σημεία από εκείνη του Φιλόπονου. Διακρίνει δύο jasad, “ζωντανούς οργανισμούς” και δύο jism, “σωματικές μάζες” ή “σωματικούς όγκους”. Υπάρχει 1) το jasad A, το εφήμερο υλικό σώμα· 2) το jasad Β, που αποτελείται από άυλα στοιχεία της μυστικής γης Hurqalya, και που ο Corbin το ταυτίζει με τον archetypus mundus (αρχέτυπο κόσμο)(14). Το caro spiritualis (πνευματικό σώμα), το αναστημένο σώμα, αποτελείται από αυτά τα δύο άυλα στοιχεία. 3) το jism A, ένα στοιχείο του ενδιάμεσου κόσμου που έχει την προέλευσή του στην περιοχή του ουρανού, και είναι επομένως ένα είδος αστρικού σώματος, εφήμερου επειδή απορροφάται κατά την ανάσταση από το jasad B, σχηματίζοντας το caro spiritualis (πνευματικό σώμα), και επομένως είναι ένα είδος προσωρινού σώματος-πνοής· και 4) το jism B, το κυρίως άυλο σώμα, αρχετυπικό, αιώνιο, άφθαρτο, που είναι η αιώνια ατομικότητα, το corpus supracoeleste (υπερουράνιο σώμα) στον άνθρωπο, το υπερβατικό άλλο εγώ του(15) και το φωτεινό σώμα.
Για περισσότερο βαθείς και λεπτούς διαπλεκόμενους συσχετισμούς με αυτή την αντίληψη της ψυχής και του σώματος πρέπει να αναφερθώ στο βασικό έργο του Corbin. Για το θέμα της μελέτης μας είναι σημαντικό ότι σε τέτοιες νεοπλατωνικές, ερμητικές και αλχημιστικές ιδέες, καθώς και σε αυτές μερικών μυστικών του Ισλάμ, η ψυχή και το σώμα δεν θεωρούνται ότι αποχωρίζονται ξαφνικά, αλλά περιγράφονται μάλλον σαν μία κατά ένα μέρος συνεχής, και μόνο κατά ένα μέρος διαιρετή πολλαπλότητα περιοχών. Η πολλαπλότητα των ψυχών που αναφέραμε πιο πριν, όπως την φαντάσθηκαν πολλοί από τους ονομαζόμενους πρωτόγονους, αντανακλάται και εδώ. Η αλχημιστική παράδοση μέσα σε αυτό τον κόσμο των ιδεών διακρίνεται από την θρησκευτικο-φιλοσοφική παράδοση, στο ότι ανάμεσα σε αυτές τις μορφές της ψυχής το στοιχείο της συνέχειας τονίζεται περισσότερο. Το έργο των αλχημιστών έχει σκοπό να δημιουργήσει μία ενότητα από αυτές, με την ενσάρκωση στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό των «στρωμάτων» που βρίσκονται πιο κοντά στο σώμα.
Από τα τέσσερα ψυχοσωματικά συστατικά στοιχεία του ανθρώπου, όπως διατυπώθηκαν από τον Σεΐχη Ahmad, πρέπει να κοιτάξουμε πιο αναλυτικά το jism A (σωματικό όγκο), το οποίο είναι εφήμερο και απορροφάται και πάλι στο jism Β (τον αιώνιο άνθρωπο) κατά τον καιρό της ανάστασης. Είναι ένα είδος αστρικού σώματος, επειδή είναι το αποτέλεσμα επιδράσεων από τα ουράνια σώματα. Η ιδέα ενός σώματος από καπνό που έχει δημιουργηθεί από την επίδραση των ουρανίων σωμάτων ανατρέχει επίσης σε νεοπλατωνικές και γνωστικές απόψεις. Έτσι ήταν ιδέα του Πλωτίνου ότι στην καθαρή της κατάσταση η ψυχή κατέχει πραγματικά ένα αιθέριο σώμα, αλλά όταν περάσει από τον λόγο στην φαντασία, αποκτάει ένα περισσότερο «ηλιακό» σώμα. Όταν κατεβαίνει ακόμη περισσότερο γίνεται πιο θηλυκή και δένεται περισσότερο με τις εξωτερικές μορφές, ενώ έχει ένα μάλλον σεληνιακό σχήμα, ώσπου τελικά βυθίζεται στον κόσμο του σώματος και γίνεται εντελώς άμορφη, σχηματιζόμενη από ομιχλώδεις ατμούς, κυριευμένη από τέλεια ασυνειδησία της πραγματικότητας, από σκοτάδι και παιδικότητα. Μόλις, πάντως, ξεφύγει από αυτή την κατώτατη περιοχή, γίνεται πάλι μία ακτίνα από φως, ανέφελη και χωρίς σκιά (αυγή)(16).
Ο Πρόκλος το διατυπώνει κάπως διαφορετικά στα σχόλιά του στον “Τίμαιο” του Πλάτωνα(17). Ο άνθρωπος είναι ένας μικρόκοσμος, και, όπως το σύμπαν (το παν), έχει νου και λόγο και ένα θείο όπως και ένα θνητό σώμα. Η πνευματική του φύση αντιστοιχεί στους απλανείς αστέρες, ο νους στον Κρόνο, η κοινωνική του πλευρά στον Δία. Αυτά ακολουθούνται έπειτα από το άλογο μέρος του, που αποτελείται από τα πάθη (Άρης), την ευγλωττία (Ερμής), την επιθυμία (Αφροδίτη), την αντίληψη (ήλιος) και την φυτική πλευρά (σελήνη).
Το ακτινοβόλο όχημα της ψυχής (αυγοειδές) αντιστοιχεί στον ουρανό, το θνητό της κάλυμμα στον υποσεληνιακό κόσμο. Όπως παρατηρεί ο Mead, σε αυτό το σημείο ο Πορφύριος ακολούθησε περισσότερο το αρχαίο βαβυλωνιακό σχήμα, ο Πρόκλος το νέο βαβυλωνιακό(18). Κατά τον Φιλόπονο, το ακτινοβόλο όχημα της ψυχής αποτελείται, επιπλέον, από την πεμπτουσία (τα τέσσερα αρχικά στοιχεία), που η μορφή της είναι σφαιρική. Και κατά τον Αριστοτέλη αυτό το σώμα της πεμπτουσίας είναι διαφανές και κρυστάλλινο – αποτέλεσμα της επίδρασης των ουράνιων σωμάτων. Κατά τον Φιλόπονο αυτό το σώμα πεμπτουσίας αντιστοιχεί στο jism B, δηλαδή στο αναστημένο σώμα του Σεΐχη Ahmad, το οποίο σχηματίζεται σύμφωνα με τον mundus archetypus (αρχέτυπο κόσμο), ενώ το αστρικό σώμα μοιάζει περισσότερο με το εφήμερο jism A.
Στην Δύση, κατά την Αναγέννηση, η αλχημιστική παράδοση του αστρικού σώματος αναπτύχθηκε ιδιαίτερα από τον Παράκελσο. Στο liber de lunaticis (“Βιβλίο των σεληνιαζομένων”) αναφέρει ότι «υπάρχουν στον άνθρωπο δύο σώματα, το ένα από τα οποία αποτελείται από τα φυσικά στοιχεία, και το άλλο από τα άστρα... Κατά τον θάνατο το σώμα των φυσικών στοιχείων πηγαίνει στον τάφο μαζί με το πνεύμα του, αλλά τα αιθέρια σώματα διαλύονται στο στερέωμα»(19). Ο Παράκελσος αναφέρεται εδώ στο ουράνιο ή αστρικό σώμα, το οποίο πραγματικά περιπλανιέται για λίγο καιρό μετά τον θάνατο σαν μία κατοπτρική εικόνα ή φάντασμα, αλλά έπειτα βαθμιαία απορροφάται πάλι από τα άστρα. Μόνο «το πνεύμα της εικόνας του θεού πηγαίνει σε αυτόν, του οποίου είναι εικόνα»(20), δηλαδή ο αθάνατος πυρήνας της ψυχής, ψυχολογικά το Ταυτό.
Το αστρικό σώμα, επομένως, θεωρείται από αυτούς τους συγγραφείς σαν εφήμερο, άλλες φορές σαν άφθαρτο. Προφανώς έχει σχέση με αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα συλλογικό ασυνείδητο. Επειδή από την αρχαιότητα τα ουράνια σώματα θεωρούνται θεοί, στο Ισλάμ άγγελοι. Επομένως, από την πλευρά του σύγχρονου ανθρώπου είναι αρχετυπικά σύμβολα, που αντιπροσωπεύουν στην ολότητά τους το συλλογικό ασυνείδητο. Κατά συνέπεια ανακύπτει, σύμφωνα με αυτά, μία μεγάλη αβεβαιότητα: Τί συμβαίνει με το ονομαζόμενο συλλογικό ασυνείδητο που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο, κατά τον θάνατο; Αυτό το στρώμα της ψυχής επιβιώνει μαζί με αυτόν ή ο άνθρωπος αποχωρίζεται από αυτό, αφού στην πραγματικότητα δεν ήταν ποτέ τμήμα της προσωπικότητάς του ή δεν είχε γίνει μέρος της συνείδησής του; Ή ένα μέρος από αυτό (σύμφωνα με τον Πρόκλο, αυτό το τμήμα που βρίσκεται επάνω από την σελήνη) διατηρείται μαζί με το «φωτεινό σώμα» και ένα άλλο μέρος (το υποσεληνιακό) απορρίπτεται; Ή η κοσμική πλευρά του συλλογικού ασυνείδητου συνεχίζει να υπάρχει χωρισμένη από τον νεκρό, ενώ παραμένει μαζί με αυτόν μόνο εκείνη η πλευρά που είχε ενσαρκωθεί μέσα του; Ο Σεΐχης Ahmad φαίνεται να κλίνει προς την τελευταία άποψη. Για αυτό το λόγο –για να ερμηνεύσω περισσότερο τους συλλογισμούς του Corbin ψυχολογικά– θα ήθελα να εξετάσω την ιδέα του πιο αναλυτικά.
Ο Ahmad πιστεύει (ακολουθώντας την κοσμολογία του Αβικέννα) ότι υπάρχει μία “γη” που βρίσκεται ανάμεσα στον ανώτερο χώρο του νοητού (του καθαρού νου των Πλατωνικών ιδεών) και της κατώτερης υλικής γης. Σε αυτή ζουν οι ψυχές και μερικοί άγγελοι. Οι διαστάσεις της δεν είναι αυτές του κόσμου των αισθήσεων αλλά της «ενεργού φαντασίας», δηλαδή μίας φαντασίας που αντιλαμβάνεται και δίνει μορφή σε αυτό που ψυχολογικά είναι αντικειμενικό και αληθινό, αντίθετα με τα απατηλά όνειρα «εκπλήρωσης επιθυμιών» και τις ψευδαισθήσεις. Αντιστοιχεί, όπως σημειώνει ο Corbin με την imaginatio vera (αληθινή φαντασία) των αλχημιστών, σε αντίθεση με την imaginatio phantastica (ψευδή φαντασία). Αυτή η «αληθινή φαντασία» είναι η πηγή όλης της θρησκευτικής εμπειρίας, των οραμάτων, των χαρισμάτων, των αποκαλύψεων, των αληθινών ενοράσεων κλπ. Αυτός ο χώρος που είναι εκείνος της γης Hurqualya, η οποία είναι το κέντρο όλου του κόσμου, μεσολαβεί ανάμεσα στην περιοχή του καθαρού πνεύματος, και εκείνη της κατώτερης ύλης. Είναι μία coincidentia oppositorum (σύμπτωση αντιθέτων), μία περιοχή όπου η ψυχή και το σώμα συναντώνται αδιαχώριστα σε ένα κέντρο.
Στην γλώσσα της ψυχολογίας του βάθους, αυτή η “γη”, όπως παραδέχεται ο Corbin, είναι πραγματικά ένας mundus archetypus (αρχέτυπος κόσμος), αλλά, θα πρέπει να προσθέσει κανείς, είναι ο αρχέτυπος κόσμος ο οποίος έχει ενωθεί με το αρχέτυπο του Ταυτού. O Jung, ακολουθώντας την δυτική παράδοση, ονομάζει αυτή την ένωση unus mundus (ένας κόσμος), και την έχει περιγράψει σαν την βάση των συγχρονικών γεγονότων στον κατώτερο υλικό κόσμο(21). Σε μια επιστολή στον πάστορα Fritz Phäfflin, o Jung αναφέρεται σε ένα τέτοιο κόσμο άυλων σωμάτων ή του Υπερπέραν. Ο Phäfflin είχε γράψει στον Jung ότι είχε αισθανθεί καθαρά την παρουσία του αδελφού του –ο οποίος είχε πεθάνει στην Αφρική σε ένα ατύχημα– και είχε συζητήσει μαζί του. Ο Jung απάντησε:
Στην ίδια επιστολή, ο Jung, επίσης εκφράζει την ιδέα ότι στα βαθύτερα στρώματα του ασυνείδητου, που φαίνεται να είναι ανεξάρτητα από τον χώρο και τον χρόνο, επικρατεί «μία σχετική αιωνιότητα και μία σχετική κατάσταση μη διαχωρισμού από τις άλλες ψυχές, ή ενότητας με αυτές»(23).
Αυτή η περιοχή ταυτίζεται με την γη Hurqualya των μυστικών του Ισλάμ. Η επαφή με αυτό τον χώρο του unus mundus (ενός κόσμου) είναι ζωτικής σημασίας για τον άνθρωπο. Η όλη διεργασία που ονομάζουμε σήμερα εξατομίκευση, είναι στην υπηρεσία αυτού του σκοπού.
Τώρα καταλαβαίνουμε καλύτερα αυτό που γράφει ο Jung στα απομνημονεύματά του:
Με αυτή την έννοια, το άπειρο, το ασυνείδητο, έχει σημασία μόνο όταν συνδέεται με την συνείδηση, αλλιώς είναι, ας πούμε «χαμένο μέσα στον εαυτό του». Φαίνεται ότι μόνον εκείνο το μέρος του που ο άνθρωπος έχει κάνει συνειδητό, το παίρνει μαζί του σαν "καρπό" στο Υπερπέραν. Αυτός ο καρπός φαίνεται πως έχει μία θετική και διαρκή επίδραση στο "θησαυροφυλάκιο" ή την "βιβλιοθήκη" ή την "σιταποθήκη" του Υπερπέραν.
Το ίδιο μοτίβο μπορεί επίσης να φανεί στην εφαρμογή ιδεών της αστρολογίας. Οι αστερισμοί της αστρολογίας αντιπροσωπεύουν το συλλογικό ασυνείδητο. Είναι αρχετυπικές εικόνες που έχουν προβληθεί στον ουρανό. Το ωροσκόπιο της γέννησης παρουσιάζει έναν ιδιαίτερο, ατομικό συνδυασμό αρχετυπικών –δηλαδή συλλογικών– στοιχείων, που είναι όμοια στον συλλογικό χαρακτήρα βιολογικών κληρονομικών παραγόντων· αλλά στο κάθε άτομο συνδυάζονται με ατομικό τρόπο. Ο συνδυασμός των άστρων στο ωροσκόπιο φανερώνει, ως ένα μεγάλο βαθμό, το ατομικό ον, και επίσης την ψυχική του μοίρα. Με τον ίδιο τρόπο, ξέρουμε από πείρα ότι δεν μπορούμε με κανένα τρόπο να κάνουμε συνειδητό ή να αφομοιώσουμε οποιοδήποτε αρχέτυπο καθ’ εαυτό στην ολότητά του(25). Μπορούμε να κάνουμε συνειδητό μόνον ό,τι μας προσφέρεται εξωτερικά σαν ένα προκαθορισμένο γεγονός, ή εσωτερικά κατά την πορεία της ζωής μας, και προφανώς, όπως είπαμε, μόνον αυτό μένει μαζί μας κατά τον θάνατο. Αλλά η πράξη του να κάνει κανείς κάτι συνειδητό εξαρτάται τελικά από τη σύνδεση του εγώ με το άπειρο ή με κάτι θεϊκό. Το να υποκύψει κανείς ή να περιέλθει στην κατοχή ενός αρχετύπου μπορεί να συμβεί σε οποιονδήποτε. Ψυχικά δεν επιτυγχάνεται τίποτε με αυτό τον τρόπο. Ο δαίμονας απλώς πηγαίνει και έρχεται συνεχώς. Μόνο μία συνειδητή κατανόηση του Ταυτού, το οποίο, σαν «κατευθυντήριο πνεύμα» όλων των βιολογικών και ψυχολογικών συμβάντων συμβολίζει την τελική ενότητα όλων των αρχετύπων – φαίνεται πως αντιπροσωπεύει μία «κατοχή» η οποία δεν μπορεί να χαθεί, ακόμη και στον θάνατο.
Σε μία επιστολή του σε μία γυναίκα, που πενθούσε για ένα παιδί που είχε πεθάνει πολύ μικρός, ο Jung έγραφε:
Με την φράση «αργά ή γρήγορα όλοι οι νεκροί γίνονται αυτό που είμαστε και εμείς» ο Jung υπαινίσσεται το μυστήριο του Ταυτού, κατά το οποίο όλες οι ψυχές, αυτές των νεκρών όπως και των ζωντανών, συγχωνεύονται σε μία πολλαπλή ενότητα. Και αυτό μοιάζει με την διδασκαλία των Ινδών σοφών, που τόνιζαν πάντα την ενότητα του προσωπικού atman (Ταυτού) με το κοσμικό Atman.
Τέλος 10ου κεφαλαίου
Αμέθυστος
Σημειώσεις
Κεφάλαιο 10 (2ο μέρος)
ΤΟ ΑΥΛΟ ΣΩΜΑ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ
Παρόμοιες νεοπλατωνικές ιδέες επιβίωσαν στον ισλαμικό κόσμο μέχρι τον δέκατο όγδοο αιώνα, στην κίνηση των Σιιτών που ονομάζεται συνήθως Σεϊχισμός. Ένας από του γνωστούς εκπροσώπους της ήταν ο Σεΐχης Ahmad Asha’i (πέθανε το 1826), που την διδασκαλία του έχει περιγράψει λεπτομερώς ο Henri Corbin(13). O Σεΐχης Ahmad, που στο έργο του ασχολείται ουσιαστικά με το αναστημένο σώμα, προτείνει επίσης μία τετραπλή διαίρεση της ψυχής, η οποία πάντως διαφέρει σε μερικά σημεία από εκείνη του Φιλόπονου. Διακρίνει δύο jasad, “ζωντανούς οργανισμούς” και δύο jism, “σωματικές μάζες” ή “σωματικούς όγκους”. Υπάρχει 1) το jasad A, το εφήμερο υλικό σώμα· 2) το jasad Β, που αποτελείται από άυλα στοιχεία της μυστικής γης Hurqalya, και που ο Corbin το ταυτίζει με τον archetypus mundus (αρχέτυπο κόσμο)(14). Το caro spiritualis (πνευματικό σώμα), το αναστημένο σώμα, αποτελείται από αυτά τα δύο άυλα στοιχεία. 3) το jism A, ένα στοιχείο του ενδιάμεσου κόσμου που έχει την προέλευσή του στην περιοχή του ουρανού, και είναι επομένως ένα είδος αστρικού σώματος, εφήμερου επειδή απορροφάται κατά την ανάσταση από το jasad B, σχηματίζοντας το caro spiritualis (πνευματικό σώμα), και επομένως είναι ένα είδος προσωρινού σώματος-πνοής· και 4) το jism B, το κυρίως άυλο σώμα, αρχετυπικό, αιώνιο, άφθαρτο, που είναι η αιώνια ατομικότητα, το corpus supracoeleste (υπερουράνιο σώμα) στον άνθρωπο, το υπερβατικό άλλο εγώ του(15) και το φωτεινό σώμα.Για περισσότερο βαθείς και λεπτούς διαπλεκόμενους συσχετισμούς με αυτή την αντίληψη της ψυχής και του σώματος πρέπει να αναφερθώ στο βασικό έργο του Corbin. Για το θέμα της μελέτης μας είναι σημαντικό ότι σε τέτοιες νεοπλατωνικές, ερμητικές και αλχημιστικές ιδέες, καθώς και σε αυτές μερικών μυστικών του Ισλάμ, η ψυχή και το σώμα δεν θεωρούνται ότι αποχωρίζονται ξαφνικά, αλλά περιγράφονται μάλλον σαν μία κατά ένα μέρος συνεχής, και μόνο κατά ένα μέρος διαιρετή πολλαπλότητα περιοχών. Η πολλαπλότητα των ψυχών που αναφέραμε πιο πριν, όπως την φαντάσθηκαν πολλοί από τους ονομαζόμενους πρωτόγονους, αντανακλάται και εδώ. Η αλχημιστική παράδοση μέσα σε αυτό τον κόσμο των ιδεών διακρίνεται από την θρησκευτικο-φιλοσοφική παράδοση, στο ότι ανάμεσα σε αυτές τις μορφές της ψυχής το στοιχείο της συνέχειας τονίζεται περισσότερο. Το έργο των αλχημιστών έχει σκοπό να δημιουργήσει μία ενότητα από αυτές, με την ενσάρκωση στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό των «στρωμάτων» που βρίσκονται πιο κοντά στο σώμα.
Από τα τέσσερα ψυχοσωματικά συστατικά στοιχεία του ανθρώπου, όπως διατυπώθηκαν από τον Σεΐχη Ahmad, πρέπει να κοιτάξουμε πιο αναλυτικά το jism A (σωματικό όγκο), το οποίο είναι εφήμερο και απορροφάται και πάλι στο jism Β (τον αιώνιο άνθρωπο) κατά τον καιρό της ανάστασης. Είναι ένα είδος αστρικού σώματος, επειδή είναι το αποτέλεσμα επιδράσεων από τα ουράνια σώματα. Η ιδέα ενός σώματος από καπνό που έχει δημιουργηθεί από την επίδραση των ουρανίων σωμάτων ανατρέχει επίσης σε νεοπλατωνικές και γνωστικές απόψεις. Έτσι ήταν ιδέα του Πλωτίνου ότι στην καθαρή της κατάσταση η ψυχή κατέχει πραγματικά ένα αιθέριο σώμα, αλλά όταν περάσει από τον λόγο στην φαντασία, αποκτάει ένα περισσότερο «ηλιακό» σώμα. Όταν κατεβαίνει ακόμη περισσότερο γίνεται πιο θηλυκή και δένεται περισσότερο με τις εξωτερικές μορφές, ενώ έχει ένα μάλλον σεληνιακό σχήμα, ώσπου τελικά βυθίζεται στον κόσμο του σώματος και γίνεται εντελώς άμορφη, σχηματιζόμενη από ομιχλώδεις ατμούς, κυριευμένη από τέλεια ασυνειδησία της πραγματικότητας, από σκοτάδι και παιδικότητα. Μόλις, πάντως, ξεφύγει από αυτή την κατώτατη περιοχή, γίνεται πάλι μία ακτίνα από φως, ανέφελη και χωρίς σκιά (αυγή)(16).
Ο Πρόκλος το διατυπώνει κάπως διαφορετικά στα σχόλιά του στον “Τίμαιο” του Πλάτωνα(17). Ο άνθρωπος είναι ένας μικρόκοσμος, και, όπως το σύμπαν (το παν), έχει νου και λόγο και ένα θείο όπως και ένα θνητό σώμα. Η πνευματική του φύση αντιστοιχεί στους απλανείς αστέρες, ο νους στον Κρόνο, η κοινωνική του πλευρά στον Δία. Αυτά ακολουθούνται έπειτα από το άλογο μέρος του, που αποτελείται από τα πάθη (Άρης), την ευγλωττία (Ερμής), την επιθυμία (Αφροδίτη), την αντίληψη (ήλιος) και την φυτική πλευρά (σελήνη).
Το ακτινοβόλο όχημα της ψυχής (αυγοειδές) αντιστοιχεί στον ουρανό, το θνητό της κάλυμμα στον υποσεληνιακό κόσμο. Όπως παρατηρεί ο Mead, σε αυτό το σημείο ο Πορφύριος ακολούθησε περισσότερο το αρχαίο βαβυλωνιακό σχήμα, ο Πρόκλος το νέο βαβυλωνιακό(18). Κατά τον Φιλόπονο, το ακτινοβόλο όχημα της ψυχής αποτελείται, επιπλέον, από την πεμπτουσία (τα τέσσερα αρχικά στοιχεία), που η μορφή της είναι σφαιρική. Και κατά τον Αριστοτέλη αυτό το σώμα της πεμπτουσίας είναι διαφανές και κρυστάλλινο – αποτέλεσμα της επίδρασης των ουράνιων σωμάτων. Κατά τον Φιλόπονο αυτό το σώμα πεμπτουσίας αντιστοιχεί στο jism B, δηλαδή στο αναστημένο σώμα του Σεΐχη Ahmad, το οποίο σχηματίζεται σύμφωνα με τον mundus archetypus (αρχέτυπο κόσμο), ενώ το αστρικό σώμα μοιάζει περισσότερο με το εφήμερο jism A.
Στην Δύση, κατά την Αναγέννηση, η αλχημιστική παράδοση του αστρικού σώματος αναπτύχθηκε ιδιαίτερα από τον Παράκελσο. Στο liber de lunaticis (“Βιβλίο των σεληνιαζομένων”) αναφέρει ότι «υπάρχουν στον άνθρωπο δύο σώματα, το ένα από τα οποία αποτελείται από τα φυσικά στοιχεία, και το άλλο από τα άστρα... Κατά τον θάνατο το σώμα των φυσικών στοιχείων πηγαίνει στον τάφο μαζί με το πνεύμα του, αλλά τα αιθέρια σώματα διαλύονται στο στερέωμα»(19). Ο Παράκελσος αναφέρεται εδώ στο ουράνιο ή αστρικό σώμα, το οποίο πραγματικά περιπλανιέται για λίγο καιρό μετά τον θάνατο σαν μία κατοπτρική εικόνα ή φάντασμα, αλλά έπειτα βαθμιαία απορροφάται πάλι από τα άστρα. Μόνο «το πνεύμα της εικόνας του θεού πηγαίνει σε αυτόν, του οποίου είναι εικόνα»(20), δηλαδή ο αθάνατος πυρήνας της ψυχής, ψυχολογικά το Ταυτό.
Το αστρικό σώμα, επομένως, θεωρείται από αυτούς τους συγγραφείς σαν εφήμερο, άλλες φορές σαν άφθαρτο. Προφανώς έχει σχέση με αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα συλλογικό ασυνείδητο. Επειδή από την αρχαιότητα τα ουράνια σώματα θεωρούνται θεοί, στο Ισλάμ άγγελοι. Επομένως, από την πλευρά του σύγχρονου ανθρώπου είναι αρχετυπικά σύμβολα, που αντιπροσωπεύουν στην ολότητά τους το συλλογικό ασυνείδητο. Κατά συνέπεια ανακύπτει, σύμφωνα με αυτά, μία μεγάλη αβεβαιότητα: Τί συμβαίνει με το ονομαζόμενο συλλογικό ασυνείδητο που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο, κατά τον θάνατο; Αυτό το στρώμα της ψυχής επιβιώνει μαζί με αυτόν ή ο άνθρωπος αποχωρίζεται από αυτό, αφού στην πραγματικότητα δεν ήταν ποτέ τμήμα της προσωπικότητάς του ή δεν είχε γίνει μέρος της συνείδησής του; Ή ένα μέρος από αυτό (σύμφωνα με τον Πρόκλο, αυτό το τμήμα που βρίσκεται επάνω από την σελήνη) διατηρείται μαζί με το «φωτεινό σώμα» και ένα άλλο μέρος (το υποσεληνιακό) απορρίπτεται; Ή η κοσμική πλευρά του συλλογικού ασυνείδητου συνεχίζει να υπάρχει χωρισμένη από τον νεκρό, ενώ παραμένει μαζί με αυτόν μόνο εκείνη η πλευρά που είχε ενσαρκωθεί μέσα του; Ο Σεΐχης Ahmad φαίνεται να κλίνει προς την τελευταία άποψη. Για αυτό το λόγο –για να ερμηνεύσω περισσότερο τους συλλογισμούς του Corbin ψυχολογικά– θα ήθελα να εξετάσω την ιδέα του πιο αναλυτικά.
Ο Ahmad πιστεύει (ακολουθώντας την κοσμολογία του Αβικέννα) ότι υπάρχει μία “γη” που βρίσκεται ανάμεσα στον ανώτερο χώρο του νοητού (του καθαρού νου των Πλατωνικών ιδεών) και της κατώτερης υλικής γης. Σε αυτή ζουν οι ψυχές και μερικοί άγγελοι. Οι διαστάσεις της δεν είναι αυτές του κόσμου των αισθήσεων αλλά της «ενεργού φαντασίας», δηλαδή μίας φαντασίας που αντιλαμβάνεται και δίνει μορφή σε αυτό που ψυχολογικά είναι αντικειμενικό και αληθινό, αντίθετα με τα απατηλά όνειρα «εκπλήρωσης επιθυμιών» και τις ψευδαισθήσεις. Αντιστοιχεί, όπως σημειώνει ο Corbin με την imaginatio vera (αληθινή φαντασία) των αλχημιστών, σε αντίθεση με την imaginatio phantastica (ψευδή φαντασία). Αυτή η «αληθινή φαντασία» είναι η πηγή όλης της θρησκευτικής εμπειρίας, των οραμάτων, των χαρισμάτων, των αποκαλύψεων, των αληθινών ενοράσεων κλπ. Αυτός ο χώρος που είναι εκείνος της γης Hurqualya, η οποία είναι το κέντρο όλου του κόσμου, μεσολαβεί ανάμεσα στην περιοχή του καθαρού πνεύματος, και εκείνη της κατώτερης ύλης. Είναι μία coincidentia oppositorum (σύμπτωση αντιθέτων), μία περιοχή όπου η ψυχή και το σώμα συναντώνται αδιαχώριστα σε ένα κέντρο.
Στην γλώσσα της ψυχολογίας του βάθους, αυτή η “γη”, όπως παραδέχεται ο Corbin, είναι πραγματικά ένας mundus archetypus (αρχέτυπος κόσμος), αλλά, θα πρέπει να προσθέσει κανείς, είναι ο αρχέτυπος κόσμος ο οποίος έχει ενωθεί με το αρχέτυπο του Ταυτού. O Jung, ακολουθώντας την δυτική παράδοση, ονομάζει αυτή την ένωση unus mundus (ένας κόσμος), και την έχει περιγράψει σαν την βάση των συγχρονικών γεγονότων στον κατώτερο υλικό κόσμο(21). Σε μια επιστολή στον πάστορα Fritz Phäfflin, o Jung αναφέρεται σε ένα τέτοιο κόσμο άυλων σωμάτων ή του Υπερπέραν. Ο Phäfflin είχε γράψει στον Jung ότι είχε αισθανθεί καθαρά την παρουσία του αδελφού του –ο οποίος είχε πεθάνει στην Αφρική σε ένα ατύχημα– και είχε συζητήσει μαζί του. Ο Jung απάντησε:
«Τώρα σχετικά με την άκρως ενδιαφέρουσα συζήτηση που είχατε “μετά θάνατον” με τον αδελφό σας, έχει όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία παρόμοιων εμπειριών. Ένα από αυτά είναι η ιδιότυπη απασχόληση των νεκρών με τις ψυχικές καταστάσεις άλλων (νεκρών) προσώπων. Ένα άλλο, η ύπαρξη (ψυχικών) ιερών ή τόπων θεραπείας. Έχω σκεφθεί από καιρό ότι τα θρησκευτικά ιδρύματα, οι εκκλησίες, τα μοναστήρια, τα ιερά κλπ, καθώς και οι διάφορες τελετές και οι ψυχοθεραπευτικές προσπάθειες θεραπείας είχαν σαν πρότυπο (υπερβατικές) μεταθανάτιες ψυχικές καταστάσεις – μία πραγματική Ecclesia spiritualis (πνευματική Εκκλησία) σαν το πρωτότυπο της Una Sancta (Μίας Αγίας Εκκλησίας) επάνω στην γη. Στην Ανατολή αυτές οι ιδέες δεν είναι με κανένα τρόπο άγνωστες· η βουδιστική φιλοσοφία, για παράδειγμα, εισήγαγε την ιδέα του Sambhoga-kaya για αυτή την ψυχική ύπαρξη, δηλαδή τον κόσμο των άυλων μορφών, οι οποίες είναι ως προς το Nirmana-kaya ότι είναι το σώμα πνοής (άυλο σώμα) ως προς το υλικό σώμα. Ο κόσμος πνοής θεωρείται σαν μία ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ του Nirmana-kaya και του Dharma-kaya. Στο Dharma-kaya, το οποίο συμβολίζει την ανώτερη κατάσταση, ο χωρισμός των μορφών διαλύεται μέσα σε μία απόλυτη ενότητα και αμορφία»(22).
Στην ίδια επιστολή, ο Jung, επίσης εκφράζει την ιδέα ότι στα βαθύτερα στρώματα του ασυνείδητου, που φαίνεται να είναι ανεξάρτητα από τον χώρο και τον χρόνο, επικρατεί «μία σχετική αιωνιότητα και μία σχετική κατάσταση μη διαχωρισμού από τις άλλες ψυχές, ή ενότητας με αυτές»(23).
Αυτή η περιοχή ταυτίζεται με την γη Hurqualya των μυστικών του Ισλάμ. Η επαφή με αυτό τον χώρο του unus mundus (ενός κόσμου) είναι ζωτικής σημασίας για τον άνθρωπο. Η όλη διεργασία που ονομάζουμε σήμερα εξατομίκευση, είναι στην υπηρεσία αυτού του σκοπού.
Τώρα καταλαβαίνουμε καλύτερα αυτό που γράφει ο Jung στα απομνημονεύματά του:
«Το αποφασιστικό ερώτημα για τον άνθρωπο είναι το εξής: Έχει σχέση με κάτι άπειρο ή όχι; Αυτή είναι η καίρια ερώτηση της ζωής του. Μόνο εάν ξέρουμε ότι αυτό που έχει πραγματικά σημασία είναι το άπειρο μπορούμε να αποφύγουμε να εντοπίσουμε το ενδιαφέρον μας σε ματαιότητες και σε κάθε είδους στόχους που δεν είναι πραγματικά σημαντικοί. Με αυτό τον τρόπο (τους μη σημαντικούς στόχους) απαιτούμε την αναγνώριση του κόσμου για αρετές, που τις θεωρούμε προσωπικό μας κτήμα... Όσο περισσότερο ο άνθρωπος αποδίδει σημασία σε ψεύτικες κτήσεις, και όσο λιγότερη ευαισθησία έχει για ότι είναι ουσιαστικό, τόσο λιγότερο ικανοποιητική είναι η ζωή του... Εάν κατανοήσουμε και νιώσουμε ότι εδώ σε αυτή την ζωή έχουμε ήδη ένα δεσμό με το άπειρο, οι επιθυμίες μας και οι στάσεις μας αλλάζουν. Σε τελική ανάλυση, αξίζουμε κάτι μόνο για ό,τι ουσιαστικό ενσαρκώνουμε, και εάν δεν το ενσαρκώνουμε, η ζωή μας πηγαίνει χαμένη...
Η αίσθηση του απείρου, πάντως, μπορεί να επιτευχθεί μόνο εάν είμαστε περιορισμένοι στον ανώτατο βαθμό. Ο μεγαλύτερος περιορισμός για τον άνθρωπο είναι το "Ταυτό"· εκδηλώνεται με την εξής εμπειρία: «Είμαι μόνο αυτό». Μόνο η συνειδητοποίηση των στενών μας ορίων μέσα στο Ταυτό σχηματίζει τον δεσμό με τον απεριόριστο χώρο του ασυνείδητου»(24).
Με αυτή την έννοια, το άπειρο, το ασυνείδητο, έχει σημασία μόνο όταν συνδέεται με την συνείδηση, αλλιώς είναι, ας πούμε «χαμένο μέσα στον εαυτό του». Φαίνεται ότι μόνον εκείνο το μέρος του που ο άνθρωπος έχει κάνει συνειδητό, το παίρνει μαζί του σαν "καρπό" στο Υπερπέραν. Αυτός ο καρπός φαίνεται πως έχει μία θετική και διαρκή επίδραση στο "θησαυροφυλάκιο" ή την "βιβλιοθήκη" ή την "σιταποθήκη" του Υπερπέραν.
Το ίδιο μοτίβο μπορεί επίσης να φανεί στην εφαρμογή ιδεών της αστρολογίας. Οι αστερισμοί της αστρολογίας αντιπροσωπεύουν το συλλογικό ασυνείδητο. Είναι αρχετυπικές εικόνες που έχουν προβληθεί στον ουρανό. Το ωροσκόπιο της γέννησης παρουσιάζει έναν ιδιαίτερο, ατομικό συνδυασμό αρχετυπικών –δηλαδή συλλογικών– στοιχείων, που είναι όμοια στον συλλογικό χαρακτήρα βιολογικών κληρονομικών παραγόντων· αλλά στο κάθε άτομο συνδυάζονται με ατομικό τρόπο. Ο συνδυασμός των άστρων στο ωροσκόπιο φανερώνει, ως ένα μεγάλο βαθμό, το ατομικό ον, και επίσης την ψυχική του μοίρα. Με τον ίδιο τρόπο, ξέρουμε από πείρα ότι δεν μπορούμε με κανένα τρόπο να κάνουμε συνειδητό ή να αφομοιώσουμε οποιοδήποτε αρχέτυπο καθ’ εαυτό στην ολότητά του(25). Μπορούμε να κάνουμε συνειδητό μόνον ό,τι μας προσφέρεται εξωτερικά σαν ένα προκαθορισμένο γεγονός, ή εσωτερικά κατά την πορεία της ζωής μας, και προφανώς, όπως είπαμε, μόνον αυτό μένει μαζί μας κατά τον θάνατο. Αλλά η πράξη του να κάνει κανείς κάτι συνειδητό εξαρτάται τελικά από τη σύνδεση του εγώ με το άπειρο ή με κάτι θεϊκό. Το να υποκύψει κανείς ή να περιέλθει στην κατοχή ενός αρχετύπου μπορεί να συμβεί σε οποιονδήποτε. Ψυχικά δεν επιτυγχάνεται τίποτε με αυτό τον τρόπο. Ο δαίμονας απλώς πηγαίνει και έρχεται συνεχώς. Μόνο μία συνειδητή κατανόηση του Ταυτού, το οποίο, σαν «κατευθυντήριο πνεύμα» όλων των βιολογικών και ψυχολογικών συμβάντων συμβολίζει την τελική ενότητα όλων των αρχετύπων – φαίνεται πως αντιπροσωπεύει μία «κατοχή» η οποία δεν μπορεί να χαθεί, ακόμη και στον θάνατο.
Σε μία επιστολή του σε μία γυναίκα, που πενθούσε για ένα παιδί που είχε πεθάνει πολύ μικρός, ο Jung έγραφε:
«Αυτό που συμβαίνει μετά τον θάνατο είναι τόσο άρρητα λαμπρό, που η φαντασία μας και τα συναισθήματά μας δεν επαρκούν για να σχηματίσουν ούτε μία μακρινή αντίληψή του. Λίγες μέρες πριν πεθάνει η αδελφή μου το πρόσωπό της είχε πάρει μία τέτοια υπερανθρώπινα θαυμαστή έκφραση, που μου προκάλεσε βαθύ φόβο.
Ένα παιδί μπαίνει και αυτό μέσα σε αυτό τον υπερανθρώπινο χώρο, και εκεί αποσπάται από αυτό τον κόσμο με τις πολλαπλές του ατομικότητες πιο γρήγορα από τους μεγάλους. Τόσο γρήγορα γίνεται αυτό που και εσείς είσαστε, ώστε φαινομενικά εξαφανίζεται. Αργά ή γρήγορα όλοι οι νεκροί γίνονται αυτό που είμαστε και εμείς. Αλλά στην δική μας πραγματικότητα ξέρουμε λίγα πράγματα ή τίποτε για αυτή την μορφή ύπαρξης, και τί θα ξέρουμε ακόμη για αυτή την γη μετά τον θάνατο; Η διάλυση της προσωρινής μορφής μας στην αιωνιότητα δεν φέρνει καμιά απώλεια νοήματος. Μάλλον ξέρει το μικρό δάχτυλο ότι είναι μέλος του χεριού»(26).
Με την φράση «αργά ή γρήγορα όλοι οι νεκροί γίνονται αυτό που είμαστε και εμείς» ο Jung υπαινίσσεται το μυστήριο του Ταυτού, κατά το οποίο όλες οι ψυχές, αυτές των νεκρών όπως και των ζωντανών, συγχωνεύονται σε μία πολλαπλή ενότητα. Και αυτό μοιάζει με την διδασκαλία των Ινδών σοφών, που τόνιζαν πάντα την ενότητα του προσωπικού atman (Ταυτού) με το κοσμικό Atman.
Τέλος 10ου κεφαλαίου
Αμέθυστος
Σημειώσεις
13. «Πνευματικό σώμα», σσ 180-221.
14. Αυτόθι, σσ 90 κ.ε.
15. Το “φωτεινό πλάσμα” του Moody στο: «Η ζωή μετά την ζωή», σσ 58 κ.ε.
16. Στο: «Sententiae ad intellegibilia descendentes», η περίληψη του δόγματος του Πλωτίνου από τον Πορφύριο, σσ 14 κ.ε. Σύγκρινε: Mead, ο.π., σσ 61 κ.ε.
17. «Σχόλια στον Τίμαιο του Πλάτωνα», 384 ΑΒ, 848.
18. Σύγκρινε: Mead, σ. 63.
19. Σημείωση στο έργο της Jaffé: «Οράματα και πρόγνωση», σ. 66.
20. Αυτόθι.
21. Σύμφωνα με τον Σεΐχη Ahmad, μόνο η πεμπτουσία αυτής της μορφής του συλλογικού ασυνείδητου επιζεί μετά τον θάνατο του ανθρώπου και διατηρείται, ας πούμε, στο «πνευματικό της σώμα».
22. «Επιστολές», Τόμος 1, σ. 257.
23. Αυτόθι, σ. 256.
24. «Αναμνήσεις, Σκέψεις, Όνειρα», σ. 325.
25. Σύγκρινε: von Franz, «Προβολή και απόσυρσή της στην ψυχολογία του Jung», σσ 95 κ.ε.
26. «Επιστολές», Τόμος 1, σ. 343.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου