ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΑΙ "ΑΝΑΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΟΝΤΟΣ"- PAUL GRENET (3)

Συνέχεια απόΔευτέρα, 3 Ιουλίου 2017

P A U L   G R E N E T

Ο ΑΓΙΟΣ ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ ΒΡΗΚΕ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΈΛΗ ΤΗΝ «ΑΝΑΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΟΝΤΟΣ»;

3. Ο ΘΩΜΑΣ ΕΠΑΝΕΡΧΕΤΑΙ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΚΑΙ ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΕΙ ΕΚ ΝΕΟΥ ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟΝ ΠΛΟΥΤΟ ΤΟΥ ΠΡΟΣ ΕΝ

    

Θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει πιθανό ότι ο Θωμάς Ακινάτης θα αποκήρυττε  την εφαρμογή της διευρυμένης ερμηνείας του όρου αναλογία, και θα ηρνείτο στο εξής να συνοψίσει σε μια κοινή θεωρία το προς εν του Αριστοτέλη, και την αναλογία του Πρόκλου, του Διονύσιου, και του Αλβέρτου του Μέγα; Μήπως ακριβώς αυτοί οι ενδοιασμοί του απέναντι στην αποδοχή της καθαρά αριστοτελικής ορολογίας θα αφαιρούσαν από μια ορθολογική θεολογία την πραγματικής της διάσταση;

     Ενδεχομένως να έκανε όντως αυτή τη σκέψη.

     Είναι πάντως γεγονός ότι ήδη από την εποχή της συγγραφής του     Σχολίου για τις Θέσεις του Πέτρου Λομβαρδού, επανέρχεται στην ευρεία έννοια της λέξεως «αναλογία».

     Η παρούσα μελέτη δεν μπορεί να επεκταθεί σε αυτές τις περιπλανήσεις. Θα περιοριστούμε, καταλήγοντας, να προσδιορίσουμε με ποιο τρόπο ο Ακινάτης δεν έπαψε να προσεγγίζει τον Αριστοτέλη, εμβαθύνοντας και υπερβαίνοντάς τον.

     1) Από τον Αριστοτέλη ο άγιος Θωμάς δανείζεται την αρχή που αποδίδει το πλήρες νόημα του προς εν. Η έκφραση αυτή προσδιορίζει σε τελική ανάλυση μια αιτιώδη εξάρτηση, αυτήν που οι νεοπλατωνικοί ερμηνεύουν δια της συμπτύξεως του αφ’ ενός και προς εν. Αυτή οι αιτιώδης εξάρτηση έχει ευρύτερο νόημα: σύμφωνα με τον Ακινάτη περιλαμβάνει τόσο τον Θεό, ως το Πρώτο ον, με την υπερβατική έννοια, όσο και την ουσία, ως πρώτο ον, με την κατηγορική έννοια. Την διατύπωση αυτής της αλήθειας ο Ακινάτης την ανακαλύπτει στα Μεταφυσικά του Αριστοτέλη (a Ι 993 b 24) «Έκαστον δε μάλιστα αυτό των άλλων καθ’ ό και τοις άλλοις υπάρχει», (Unumquodque maxime tale aliorum secundum quod et aliis inexisti). Στο έργο του Περί όντος και Ουσίας, ο Θωμάς λέει: «Αυτό που όπως λέγεται είναι  το ύψιστο και το αληθέστερο σε ένα γένος, είναι η αιτία των πραγμάτων που τοποθετούνται “ύστερα” από αυτό το γένος». Την αρχή αυτή ο Θωμάς εφαρμόζει τόσο στον Θεό όσο και στην ουσία (υπόσταση): στον Θεό ως ουσιοποιό, και στην ουσία ως αιτία των συμβεβηκότων .

     2) Από τον Αριστοτέλη επίσης ο άγιος Θωμάς δανείζεται το δόγμα του δυνάμει και ενεργεία, που είναι το μόνο που μπορεί να αποδώσει το πλήρες νόημα και να αποτελέσει το πραγματικό θεμέλιο της θεωρίας της μετοχής. Ενώ στο Σχόλιό του στις Θέσεις του Πέτρου Λομβαρδού ο Ακινάτης αρκείται στην αναλογία της μετοχής του δασκάλου του, Αλβέρτου του Μέγα, που είναι μια αναλογία προς εν δια της φθίνουσας ομοιότητας, στα μεταγενέστερα έργα του, καταφεύγει στη σύνθεση του ενεργεία και δυνάμει, επεκτείνοντάς την στην σύνθεση υπόστασης και ουσίας, προκειμένου να εδραιώσει την επίκληση της καθαρής ενέργειας, που είναι η καθαρή ύπαρξη, και να της αποδώσει τις υποστάσεις που δέχονται απ’ αυτήν την ύπαρξή τους κατά το μέτρο της δυνάμεώς τους. Αυτό είναι τουλάχιστον εμφανές στα έργα του Contra Gentiles και Prima Pars της Summa Theologica.

     3) Από τον Αριστοτέλη πάντοτε, ο Ακινάτης δανείζεται την έννοια της τελεσιουργού αιτιότητας, της μόνης ικανής να στοιχειοθετήσει την ύπαρξη του αιτιώδους παραδείγματος. Διαπιστώνοντας ότι τα όντα αυτού του κόσμου δεν μπορούν να υπάρξουν καθαυτά, αναγκάστηκε να αναζητήσει ως Αιτία μία καθαυτό ύπαρξη τον Πρώτο Υπάρχοντα: πρόκειται για την αναλογία των θείων ονομάτων στο Prima Pars της Summa Theologica. «Αυτό που πρέπει να λέγεται περί του Θεού και των δημιουργημάτων, πρέπει να λέγεται  σύμφωνα με τη τάξη της δημιουργίας ως προς τον Θεό». Ο Θωμάς επανέρχεται επομένως στην τάξη των πολλαπλών προς το ένα, το αριστοτελικό προς εν, εξακολουθώντας όμως τα του αποδίδει την μη αριστοτελική ονομασία της αναλογίας.

     Ας θέσουμε τώρα εν συντομία ένα τελευταίο ερώτημα: το γεγονός ότι ο άγιος Θωμάς, ξεκινώντας από το Περί Όντος και Ουσίας, επανέρχεται μέχρι τέλους, στην εσφαλμένη χρήση του όρου αναλογία, μεταγλωττισμένου στα λατινικά, οφείλεται απλώς στην διαφορετική χρήση της λέξης, ή σε μια προσωπική του πεποίθηση;

     Σύμφωνα με τον P. Montagnes,  το De Veritatae είναι το μοναδικό έργο που αποδίδει στην αναλογικότητα (ανά τον αυτόν λόγον) εξέχουσα θέση στην μεταφυσική αναλογία. Και επίσης, σύμφωνα πάντα με τον P. Montagnes, ο Th. Cajetan  είναι πιθανότατα αυτός που εμπόδισε την θωμιστική θεώρηση περί αναλογικότητας της αναλογίας. Το ζήτημα είναι αρκετά περίπλοκο για να το θέσουμε εδώ.

     Παραμένει εντούτοις το ερώτημα αν ο άγιος Θωμάς υποτάχθηκε παθητικά στην απαίτηση του καιρού του να ονομασθεί αναλογία η αναφορά στο πρός εν, ή αν αντιθέτως, η απόφασή του να κάνει χρήση του όρου αναλογία για να προσδιορίσει το πρός εν προέρχεται από την πεποίθησή του ότι δεν υφίσταται πρός εν χωρίς αναλογικότητα…

     Και αναρωτιέμαι αν τα αποσπάσματα του Σχολίου των Μεταφυσικών, στα οποία, περί το τέλος της ζωής του, ορίζει την έννοια του «κατ’ αναλογίαν κατηγορήματος», δεν αποδεικνύει ότι κατά τον Θωμά η αναφορά στο προς εν δεν μπορεί να διαχωριστεί από την αναλογία κατά την ομοιότητα των σχέσεων.

     Στο σχόλιό του στο βιβλίο Λ 1016b 3, ενώ ο Αριστοτέλης αναφέρεται στα ανάλογα με την δική του έννοια (που είναι αναλογική), ο Θωμάς εισάγει ως πρώτη περίπτωση, την περίπτωση της αναφοράς των πολλαπλών εις εν.

     Στο βιβλίο Γ κεφ. 2, ενώ ο Αριστοτέλης  αναφέρεται μόνο στην σχέση προς εν, ο Θωμάς εξηγεί: «και αυτό που αποκαλείται κατ’  αναλογίαν κατηγόρημα, είναι αναλογικό σύμφωνα με την συνήθεια καθενός να αναφέρεται στο προς εν». Πρόκειται επομένως για την ίδια πάντοτε βασική αρχή, αφού οι όροι, όσο και αν διαφέρουν μεταξύ τους αναφέρονται πάντοτε σε έναν και μόνο όρο. Αλλά η βασική αρχή μεταλλάσσεται, αφού κάθε όρος αναφέρεται στο Πρώτο με ιδιαίτερο τρόπο.

     Τέλος στο σχόλιό του στο βιβλίο Κ, κεφ. 3 1061a 4, λέει: «αυτά ονομάζονται ανάλογα εξαιτίας της αναλογικότητάς τους (proportionantur) προς εν». Θεωρώ απαραίτητο να τονίσω ότι στην γλώσσα του αγίου Θωμά «proportionare» σημαίνει καθιστώ ανάλογο και όχι απλώς συναρτώ. Τούτο δηλώνει ότι οι κατώτεροι όροι αναφέρονται στον Πρώτο κατ’ αναλογία προς αυτό που καθένας είναι, δηλαδή με διαφορετικό, αλλά πάντοτε συγκρίσιμο τρόπο.

     Συμπερασματικά, μπορούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα που θέσαμε ξεκινώντας αυτή την έρευνα, ως εξής:

     Όχι, ο Θωμάς Ακινάτης δεν βρήκε στον Αριστοτέλη τον όρο αναλογία του όντος, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν υπάρχει εκεί κάτι τέτοιο.

     Αλλ’ όμως θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο Θωμάς βρήκε στον Αριστοτέλη όλα τα απαραίτητα επιμέρους στοιχεία για την στοιχειοθέτηση της αναλογίας του όντος:

–       Την ιδέα της ιεράρχησης των ουσιών·

–       Την ιδέα ενός όντος προς εν, που αποτελεί την αιτία της συνολικής τάξης των όντων·

–       Την ιδέα τέλος του ότι ανάμεσα σε αυτό το Πρώτο και όλα τα άλλα όντα υπάρχουν σχέσεις που, παρά την διαφορά τους, έχουν από κοινού το γεγονός ότι είναι απόλυτα ανάλογες προς τις δυνατότητες του κάθε υποκειμένου.

Εάν προσθέσουμε την συμβολή σε αυτή τη στοιχειοθέτηση, της βιβλικής Αποκάλυψης, της νεοπλατωνικής θεωρίας και της μουσουλμανικής της προέκτασης, στο βαθμό που αυτές υπέδειξαν στον Θωμά Ακινάτη ότι το Πρώτο Όν θα πρέπει να είναι η καθαρή Ενέργεια της ύπαρξης, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι ασφαλώς ο Ακινάτης δεν βρήκε μόνο στον Αριστοτέλη την αναλογία του όντος.

                                          Τ Ε Λ Ο Σ