WERNER BEIERWALTES - ΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΣ (PLATONISMUS UND IDEALISMUS) (12)-επανάληψη

WERNER BEIERWALTES
ΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΣ (PLATONISMUS UND IDEALISMUS) 

      Η ερμηνεία τής απάντησης του Σέλλινγκ στο ερώτημα για τον Θεό διαφοροποιείται με την αναφορά στο χωρίο 3, 14 της Εξόδου. Η φράση «ο Θεός είναι το ίδιο το Όν» δεν εννοεί, απ’ την πλευρά της επιχειρηματολογίας, την ενότητα έννοιας και αντικειμένου τής έννοιας (ότι ταυτίζονται δηλ. έννοια και Είναι), κι ούτε ακόμα ότι είναι ένα – σχολαστικά – στον Θεό ουσία και Είναι. «Η φιλοσοφία ενδιαφέρεται να οδηγήση μάλλον, έξω ακριβώς απ’ αυτό το ταυτιζόμενο με την ουσία Είναι τον Θεό, στο διαφορετικό δηλ. απ’ την ουσία και σαφές και πραγματικό Είναι, κι εδώ συνίσταται πράγματι ο θρίαμβος τής φιλοσοφίας». Αυτό σημαίνει όμως, πως το ίδιο το Όν δεν είναι αυτό, το οποίο ήδη είναι (υπάρχει…), αλλά αυτό, το οποίο θα είναι. Και μ’ αυτήν την έννοια κατανοεί ο Σέλλινγκ τη φράση απ’ την «αρχαιοτάτη γραπτή πηγή, που μιλά για τον αληθινό Θεό», και στην οποίαν «ονομάζει ο ίδιος ο Θεός τον εαυτό του ως: Εγώ θα είμαι». Σ’ αυτόν τον μελλοντικό τρόπο ύπαρξης του Θεού, την ανακλαστικά δηλ. αναπτυσσόμενη ζωή, βλέπει ο Σέλλινγκ την «υψίστη έννοια του Θεού, κατά πόσον προσδιορίζεται δηλ. ως το ίδιο το Όν». Κι αυτό (συμβαίνει…), επειδή είναι ελεύθερος απ’ το Είναι, το οποίο και θα τον υποχρέωνε, ούτως ειπείν, ως ένα προσδιορισμένο Όν (ένα Κάτι) και θα τον περιόριζε και θα τον στερούσε έτσι απ’ την απολυτότητά του. «Ο Θεός είναι μ’ αυτήν την έννοια έξω απ’ το Είναι, πάνω απ’ το Είναι, αλλά δεν είναι απλώς ελεύθερος καθ’ εαυτός απ’ το Είναι, δηλ. καθαρή ουσία, αλλά είναι ελεύθερος και ενάντια στο Είναι, μια καθαρή (αμιγής…) δηλ. ελευθερία να είναι ή να μην είναι, να αποδέχεται ή να μην αποδέχεται ένα Είναι· το οποίο (στοιχείο…) υπάρχει και στη φράση ‘Θα είμαι, αυτός που θα είμαι’. Το οποίο και μπορούμε να μεταφράσουμε ως: που θέλω να είμαι – δεν είμαι δηλ. το αναγκαίο (μ’ αυτήν την έννοια) Όν, αλλά ο Κύριος του Είναι. Και βλέπουμε απ’ αυτό, πώς προσδιορίζεται ήδη, με το ότι δηλώνεται ως το ίδιο το Όν, εξίσου ως πνεύμα ο Θεός». Πνεύμα είναι όμως αυτό, το οποίο μπορεί να είναι και να μην είναι, ή: «αυτό, το οποίο θα είναι», αυτό το οποίο είναι, πριν και πάνω απ’ το Είναι, το ίδιο το Όν. Αν είναι λοιπόν πραγματική επιδίωξη, και θρίαμβος μάλιστα της φιλοσοφίας, το να «οδηγήση» τον Θεό «έξω» στο πραγματικό, πάνω απ’ την ταυτόσημη μ’ αυτό «ουσία», Είναι, τότε έχει επιτευχθή η προσπάθεια και γιορτάστηκε ο θρίαμβος με το Είναι ως απόλυτη ελευθερία. «Εδώ μπορεί να πη κατ’ αρχάς ο Θεός για τον εαυτό του: Θα είμαι, αυτός που θα είμαι, αυτός που θέλω δηλ. να είμαι… εδώ παρουσιάζεται το τέλειο πνεύμα ως Θεός».  Μόνο μ’ αυτήν την ελευθερία είναι απολύτως Αυτός ο Ίδιος· η ελευθερία απέναντι στο μη παρεχόμενο  Είναι είναι η ελευθερία τού να αυτοπαρέχεται ανακλώμενος. «Το αληθινό Είναι τού Θεού (αυτό της απολύτου ελευθερίας) είναι το ότι είναι (υπάρχει…) Αυτός ο ίδιος»  (( «Αυτός ο ίδιος» ως ο απολύτως Ελεύθερος και Μοναδικός. Η ονομασία αυτή δεν μπορεί ούτε να «αντικατασταθή» από κάποιαν άλλη, ούτε και να «ανυψωθή». Η ταυτότητα εξηγείται μόνο με το Ταυτόσημο. -  Για να ισχυροποιήση ο Χάιντεγγερ τον αποκλεισμό του Όντος απ’ το Είναι, την ασυμμετρία δηλ. του Είναι ως προς το Όν, λέει μέσα σ’ ένα «σελλινγκιανό» ακόμα «περιβάλλον»: «Τί είναι ωστόσο το Είναι; Είναι Αυτό το ίδιο» (“Humanismusbrief” – «Γράμμα για τον ανθρωπισμό», 1947…). Αυτήν τη φράση ταυτότητας δεν μπόρεσε να την υπερθεματίση ούτε με το συμβαίνον ΑΥΤΟ στο «Χρόνος και Είναι» του 1962 ο Χάιντεγγερ  )) .

      Η Ιδιότητα του Θεού, η απόλυτή του ελευθερία, είναι η μορφή με την οποίαν εμφανίζεται το Είναι του Θεού ως θέληση. Στην έννοια του Θεού τής ύστερης φιλοσοφίας  (( !!! )) , με τη φράση «Εγώ θα είμαι, αυτός που θα είμαι, που θέλω δηλ. να είμαι», ολοκληρώθηκε η βασική φράση της γραφής της ελευθερίας: «Δεν υπάρχει στον τελευταίο και ύψιστο βαθμό κανένα άλλο Είναι απ’ τη Θέληση. Η Θέληση είναι το Αρχικό Είναι και σ’ αυτό και μόνον ταιριάζουν όλα τα κατηγορούμενά του: η αναιτιότητα, η αιωνιότητα, η ανεξαρτησία απ’ τον χρόνο, η αυτοκατάφαση. Ολόκληρη η φιλοσοφία στρέφεται στην αναζήτηση αυτής και μόνον της ύψιστης έκφρασης». Και την έχει βρη, καθώς σκέπτεται  τον Θεό ως το Είναι, το οποίο θα είναι ή θέλει να είναι, και το οποίο είναι ακριβώς, μέσω του μελλοντικού του, ηθελημένου από αυτό, καταφασκώμενου δηλ. Είναι, αυτό το ίδιο: η απολύτως ελεύθερη αυτοκατάφαση  (( Σημ. τ. μετ.: Δεν μπορούμε να μη «σκεφτούμε» κι εμείς εδώ το πώς «πέρασαν» αυτές οι καθαρά δυτικές «φιλοσοφικές» ιδέες στα καθ’ ημάς, στον χώρο της λεγόμενης «νέο-ορθοδοξίας» και όχι μόνον… ))  ως η ανάκλαση του ίδιου του Απολύτου. Και διατυπωμένο με ακραίον τρόπο ως προς τη φιλοσοφική έκφραση, που δεν μπορεί ούτε να επικροτήση ούτε να αρνηθή κάτι με επάρκεια για τον Θεό, σημαίνει αυτό, ότι δεν μπορεί να του «προδιαγράψη», τί πρέπει Αυτός να είναι. Επειδή Αυτός είναι μόνο μέσω του εαυτού του αυτό το οποίο είναι, θα ήταν βέβαια μια «προσδιοριστική», μη δεχόμενη δηλ. την απόλυτή του ελευθερία δήλωση, μια «προδιαγραφή». Δεν μπορεί λοιπόν παρά να είναι «αυτό το οποίο Αυτός θέλει να είναι».

      Το ίδιο το Όν, αυτό το οποίο είναι το Όν, κι αυτό το οποίο θα είναι, η απόλυτη ελευθερία ως απόλυτη θέληση, παρουσιάζεται στη μεταφορά «Κύριος του Είναι»  (( … Η αντίστοιχη προς το ‘Κύριος’ και συνηθισμένη στην πλατωνική-αριστοτελική-νεοπλατωνική παράδοση μεταφορά είναι ο ‘βασιλεύς’· πρβλ. ως προς αυτό το κείμενο του H. Dörrie, Der König. Ein platonisches Schlüsselwort, von Plotin mit neuem Sinn erfüllt – Ο βασιλιάς. Μια πλατωνική λέξη-κλειδί, πεπληρωμένη με νέο νόημα απ’ τον Πλωτίνο… , Rev. Int. Philos. 24 (1970) σ. 217 κ.ε.  )) . Αυτό μας λέει κατ’ αρχάς, ότι ο Θεός είναι ολόκληρος αυτός ο ίδιος, ότι κατέχοντας τον εαυτό του τον ορίζει, ελεύθερα απέναντι στο ίδιο του το Είναι  (( … Αντικειμενικά παρόμοια είναι η σκέψη του Πλωτίνου, ότι το Ένα μπορεί να είναι, ως το Ύψιστο και Πρώτο, ολόκληρο Αυτό το Ίδιο, και γι’ αυτό «Κύριος» του εαυτού του και συνεπώς και Κύριος («Βασιλεύς») όλων των Άλλων: VI 8, 14, 42 κ.ε.: δι’ αυτόν αυτός· καί γάρ πρώτως αυτός και υπερόντως αυτός. 15, 8: αυτός εστιν ούτος ο ποιών εαυτόν καί κύριος εαυτού καί ουχ ώς τι έτερον ηθέλησε γενόμενος, αλλ’ ως θέλει αυτός.… )) · αυτό το Είναι είναι με την αυστηρήν έννοια από-λυτο, γιατί δεν επιδρά σ’ αυτό … καμμιά αναγκαιότητα. Η ελευθερία του είναι και η «αναγκαιότητά» του. «Κύριος του Είναι» σημαίνει όμως επίσης, ότι είναι ελεύθερος απέναντι στο ίδιο του το «αρχικό» ή το «αμνημόνευτο Είναι», που το μετατρέπει, εξερχόμενος απ’ την αρχή του, σ’ ένα κατανοητό, όχι λιγότερο ελεύθερο απέναντι στο δημιουργημένο απ’ τον ίδιον, και αποξενούμενο άρα απ’ αυτόν Είναι· και «διαθέτει» αυτό το (ελεύθερο…) Είναι, αναφέροντάς το στον εαυτό του, και επιτρέποντάς του να επιστρέψη στην αρχή του. «Ο Θεός είναι Θεός μόνον (( !!! )) ως ο απόλυτος Κύριος του Είναι· κι αν δεν ήταν απόλυτος, δεν θα ήταν και Κύριος του επαναφερθέντος απ’ την αποξένωση Είναι». Στο κείμενο για τον φιλοσοφικόν εμπειρισμό (που παρουσιάστηκε το 1836 εντέλει) κατανοείται αυτό το Είναι ως «αναγκαίο» ακόμα «συμπλήρωμα» του Θεού, γιατί δεν μπορεί να είναι κανείς Κύριος δίχως κάτι, του οποίου να είναι Κύριος, κι επειδή ο Θεός είναι καθεαυτός καθαρή σχέση. Στη φιλοσοφία της «Μυθολογίας» και της «Αποκάλυψης» κατανοείται πάλι αυτή η σκέψη μέσα απ’ την απόλυτη ελευθερία τού Θεού, που ταυτίζεται με το ίδιο το Όν ή μ’ αυτό, το οποίο θα είναι. Ερμηνεύει κι εδώ ο Σέλλινγκ το «Κύριος-Είναι» ως σχέση, βαθαίνοντάς το όμως θεολογικά: «Ο Θεός είναι Θεός μόνον ως ο Κύριος, και δεν είναι Κύριος χωρίς κάτι, του οποίου και είναι ο Κύριος». Η φράση: «Ο Θεός δεν υπάρχει (δεν είναι…) χωρίς τον κόσμο»  (( … Τη διαλεκτική απείρου και πεπερασμένου, Θεού και κόσμου την παρουσίασε εμφαντικά ο Χέγκελ, με μεσουράνημα τη φράση: «Χωρίς τον κόσμο δεν είναι Θεός ο Θεός» - Begriff der Religion, Η έννοια της θρησκείας, ed. Lasson, Leipzig1925, σ. 148 -  Σημ. τ. μετ.: Απίστευτα και τρομακτικά πράγματα…  ))  δηλώνει μεν, πως ο Θεός δεν είναι απόλυτος, αν δεν έχη διέλθει μέσα απ’ τη σφαίρα του πεπερασμένου πνεύματος, αν δεν έχη δηλ. οικειοποιηθή και πάλι αυτό που αποξενώθηκε απ’ Αυτόν. Αν εννοηθή όμως απομονωμένα, είναι η φράση «Ο Θεός δεν υπάρχει (δεν είναι…) χωρίς τον κόσμο» λανθασμένη, γιατί «ο Θεός είναι ήδη Κύριος του κόσμου, Κύριος δηλ. για να τον θέση ή να μην το θέση». Αυτός ο απολύτως ελεύθερος, καθεαυτός ών και όχι μόνον ιδεατός Κύριος του Είναι, είναι και το πραγματικό αντικείμενο της «θετικής» φιλοσοφίας, η αρχή και το τέλος (Telos) της: ο Θεός, ο οποίος είναι, ο ών θεός. Αντίθετος ως τέτοιος στον απλώς και μόνον ιδεατόν ή εννοιολογικό Θεό τής αρνητικής (=λογικής ή ανακλαστικής) φιλοσοφίας. Ο οποίος και επιβεβαιώνει, κατ’ αρχάς με το ότι μπορεί να εξέλθη απ’ τον εαυτό του, την απόλυτή του ελευθερία  (( Σημ. τ. μετ.: Και «αντιπαρατίθεται» έτσι αυτή η «φιλοσοφική έξοδος» στην όντως Ενσάρκωση του Κυρίου, η ανθρώπινη «κατανόηση» στο μέγα μυστήριο της Σωτηρίας μας, του οποίου την εμπειρία έχουν από αυτήν εδώ την ζωή όλοι οι άγιοι της Εκκλησίας μας… )) . 

        Η ερμηνεία της φράσης της Εξόδου 3, 14 ως «Εγώ θα είμαι αυτός που θέλω να είμαι», με την οποίαν και κατονομάζει τον εαυτό του ως «Κύριο του Είναι» ο Θεός, συμπίπτει ακριβώς, κατά την αντίληψη του Σέλλινγκ, με το θεϊκό όνομα Ιεχωβάς, το οποίο και κατανοείται ως ο κύριος. Φιλοσοφικά όμως σημαίνει αυτό, πως ο Θεός ως το ίδιο το Όν, είναι ταυτόχρονα και το απολύτωςΔυνάμενο (να…) – Είναι: κι επειδή δεν μπορεί να υπάρχη (να είναι…) τίποτα εκτός απ’ τον Θεό, είναι μόνον ο Θεός «η δύναμη για να υπάρχη». Το να Μπορή να Είναι δεν σημαίνει βέβαια, μέσα σ’ αυτόν τον προβληματισμό, την αρχικώς παθητική Δυνατότητα να Είναι, αλλά μιαν καθαρή πραγματικότητα, “actus purissimus” qua “omni-potentia” (… ως «παντο-δυναμία»…), την «καθαρή δύναμη και εξουσία για να υπάρχη». Ο Θεός μπορεί να είναι, ή είναι το καθαρό Δυνάμενο-Είναι μέσω της θελήσεώς του, αυτό το οποίο δηλ. ελεύθερα, με αυτάρκεια, και χωρίς την ανάγκη κανενός άλλου Αυτός θέλει. Και είναι έτσι η ταυτότητα του Είναι, του Δύνασθαι και του Θέλειν, όπου το Δύνασθαι κατανοείται ως το «ησυχάζον Θέλειν», ενώ η Θέληση ως δύναμη, και το ίδιο το Θέλειν ως η πράξη της Θελήσεως  (( … Όσον αφορά στην τάση ταυτίσεως Είναι και Δύνασθαι, σχετίζεται μέσα στον χρόνο με τον Κουζάνο και τον Τζ. Μπρούνο ο Σέλλινγκ… )) . Το Θέλειν ως η απόλυτη δύναμη για την καθολικήν ύπαρξη (potentia existendi) είναι λοιπόν το Είναι της θεότητας. Αυτή η επιχειρηματολογία κλίνει ασφαλώς προς τον πανθεϊσμό: αν δεν υπάρχη (αν δεν είναι…) τίποτα εκτός απ’ τον Θεό, τότε δεν μπορεί παρά να είναι κάθε Είναι το Είναι μόνον του Θεού. Δεν πρόκειται ωστόσο εδώ παρά για την ‘αρχή’ του πανθεϊσμού, για μια σκέψη, «στην οποία χτυπούν και μόνον όλες οι καρδιές», και όχι για τον πραγματικόν πανθεϊσμό. Στον χονδροειδή πανθεϊσμό του Σπινόζα αντιπαραθέτει ο Σέλλινγκ – παρ’ ότι ενυπάρχει ο Θεός στον κόσμο και την ιστορία – τον μεταφυσικό Θεό με σαφήνεια, ο οποίος δεν χάνεται μάλιστα, ακριβώς ως Κύριος του Είναι, στο Είναι, υπερβαίνοντας σ’ αυτήν την ενέργεια κάθε ενέργεια, όντας «όχι το απλώς λογικό, αλλά το πραγματικό αποτέλεσμά της». Η απόλυτη ελευθερία ως ουσία του Θεού όχι μόνον επιτρέπει να εμφανιστή το «ίδιο το Όν» ως το «καθαυτό Όν», αλλά ανυψώνει και το Είναι στο Υπέρ-Είναι. Αν αποτελούν οι ενωμένες ή αδιαφοροποίητες δυνάμεις το Είναι του Θεού, τότε πρέπει να μπορή να «απελευθερωθή», ως απολύτως Ελεύθερος, απ’ αυτό το Είναι, πρέπει δηλ. να μπορή να είναι χωρίςαυτό το Είναι Αυτός ο Ίδιος και μόνον, κι όχι να «προκαθορίζεται» ή να «εξαρτάται» απ’ τον εαυτό του . Κι αυτή είναι η «υπερέχουσα τα πάντα μοναξιά και μοναδικότητά του. Στην έννοια της μοναδικότητας υπάρχει η έννοια του αποχωρισμού, της αποχωρήσεως, και μπορεί να πη κανείς, πως αυτό ακριβώς είναι και η αρχική έννοια του Θεού, να είναι δηλ. αποχωρισμένος από όλα τα άλλα, μακριά απομακρυσμένος το Όμοιο προς όλα, και μάλλον ο Όμοιος προς τίποτα (άτερος τών άλλων, όπως λένε οι Πυθαγόρειοι), και μ’ αυτήν την έννοια ο Μοναδικός»  (( … Οι έννοιες «μοναδικότητα», «αποχωρισμός», ο «Όμοιος προς τίποτα» αντιστοιχούν στα κατηγορούμενα του νεοπλατωνικού Ενός: μόνον, παρόν μή παρείναι,εξηρημένον κ.τ.λ…. )) . Ο Θεός, που είναι ως Κύριος του Είναι αυτός που θα είναι, είναι λοιπόν ο Ελεύθερος απέναντι στο Είναι, ο ΕΝΑΣ, που έτσι είναι και θα είναι, ο Διαφορετικός από Όλα και μ’ αυτό ο Υπερ-Ών. Κατ’ αυτόν τον τρόπο είναι και η ‘έννοια’ (όπως την ονομάζει ο Σέλλινγκ) Κύριος του Είναι «υψηλότερη από εκείνην, κατά την οποίαν είναι ο Θεός μόνον το ίδιο το Όν, η καθολική φύση ή ουσία». Και «κατ’ αυτήν την έννοια είναι ο όντως ών, που είναι περισσότερο από απλώς ο Ών, και μ’ αυτήν την έννοια υπερ-ών». Περιλαμβάνεται λοιπόν στην αρχική δήλωση του Σέλλινγκ: «ο Θεός είναι το ίδιο το Όν», ήδη το Υπερ-Είναι του Θεού.

     Οι δυνάμεις που αναφέραμε, η αυτο-ανάκλαση ως αυτο-κατάφαση, η ζωντανή τριαδική κινητικότητα προς την ενότητα και ταυτότητα των δυνάμεων, αυτή η ανακλαστική ζωή ως καθαρή πραγματικότητα, η οποία και είναι η δύναμη της τετελειωμένης ισχύος, το Υπερ-Είναι ως Θέληση και Ελευθερία ως προς το ίδιον Είναι και ως προς το Είναι του κόσμου: εμφανίζονται όλες ως δυνάμεις ή αναπώλεστα «σημεία διόδου» του Είναι του Απολύτου. Ενώ περιλαμβάνονται ταυτόχρονα στο πώς αντιλαμβάνεται ο Σέλλινγκ τη φράση «Εγώ είμαι αυτός που είμαι», πουπαρουσιάζει τον Θεό ως αυτό που είναι το ίδιο το Όν, ή ως «το ίδιο το Όν, αυτό που το Όν είναι, αυτό που είναι δηλ. το Όν πραγματικά,… (που διατηρείται και στο Είναι ως φύση ή ουσία, ως το ίδιο το Όν, δηλ. ως πνεύμα»)· ως πνεύμα και ως απόλυτη ελευθερία εννοεί όμως ο Σέλλινγκ τον Θεό ακριβώς ως εκείνον, που θα είναι, επειδή θέλει να είναι, τον έτσι μόνον πραγματικόν και έτσι μόνομοναδικόν Θεό.

       Η εξήγηση αυτή του Σέλλινγκ στη φράση της Εξόδου δείχνει τόσο τη μεταβολή του Είναι σε Θέληση, όσο και το ότι παρέχεται το Είναι στην καθαρήν έννοια.  Κατανοώντας πάντα το Θέλειν ως το «αρχικό Είναι», την έννοια όμως ως την αυτο-έκθεση του Είναι, και καθώς συστήνει η ενότητα αυτών των δύο τον Θεό ως το «ίδιο το Είναι» ή το Υπερ-Είναι, το «εντελές» δηλ. Είναι, έφτασε το οντο-θεολογικό ερώτημα στη σύγχρονη κορύφωσή του αλλά και στο τέλος του. Κι αυτό με την έννοια τουλάχιστον της φιλοσοφικής θεωρίας, απ’ την οποίαν και έπρεπε να απελευθερωθή κατ’ αρχήν πάλι ο θρησκευτικός ή καθαρά θεολογικός σκοπός του ερωτήματος.

Συνεχίζεται