Το μητρικό σύμπλεγμα
Κεφάλαιο 5ο
Έρως και Ψυχή ΙΙ
Ας στραφούμε τώρα στον σύντροφο της Ψυχής, τον θεό Έρωτα. Ο Οβίδιος μιλά γι’ αυτόν, όπως αναφέραμε, ως τον «puer aeternus», που σημαίνει, πως του δίνει την ύψιστη εσωτερική αξία ως τον «νέο», «γιγνόμενο» θεό. Όταν ταυτίζεται όμως ένας άντρας μ’ αυτό το αρχέτυπο, γίνεται ο ίδιος ένας «puer aeternus» με την αρνητική έννοια του όρου: Μένει ένας γυιός της μητέρας του, που αρνείται να μεγαλώση. Πρέπει να παραιτηθή απ’ αυτήν την ταύτιση, γιατί καμμιά ανθρώπινη ύπαρξη δεν δικαιούται πλήρως να είναι ένας θεός. Όταν μένη ένας άντρας ένας γυιός της μητέρας του και ζη έτσι, σαν να ήταν αθάνατος, σαν να μην του ήταν αναγκαίο, να προσαρμοστή στην πραγματικότητα και σε μιαν πραγματική γυναίκα, όταν ζη σε φαντασίες λυτρωτή, σαν να ήταν αυτός ο άντρας, που θα μπορούσε να λυτρώση μια μέρα τον κόσμο ή να γίνη ο πιο μεγάλος φιλόσοφος ή ποιητής, τότε ταυτίζεται λανθασμένα με τη μορφή του Puer aeternus. Θεωρεί τον εαυτό του έναν θεό και δεν έχει αποσπάσει ακόμα το εγωτικό του σύμπλεγμα απ’ το Ταυτό. Δεν έχει αναπτυχθή ακόμα μέσα απ’ το αρχετυπικό βάθος, έτσι ώστε ο «puer» να γίνεται καθαρή καταστροφή γι’ αυτόν. Τέτοιοι νεαροί άντρες, που είναι σταθερά καρφωμένοι στο μητρικό σύμπλεγμα, είναι τελείως αδιαμόρφωτοι, και το συλλογικό σχήμα του «puer» τους κρατά φυλακισμένους σε μιαν κοινότυπη ζωή. Το θετικό μητρικό σύμπλεγμα εγκαθιστά τον θεϊκό γυιό-εραστή της Μεγάλης Μητέρας. Παίζουν κι οι δυό μαζί τον ρόλο της θεάς και του θεού, όπως το περιγράφει ο Γιουνγκ στο πρώτο κεφάλαιο του «Αιώνα». Για έναν νεαρόν άντρα είναι ένας μεγάλος πειρασμός, να παραμείνη κοντά στην αιώνια μητέρα, και συνδέεται μαζί της ως ο αιώνιος εραστής. Βοηθούν ο ένας τον άλλον, να μείνουν έξω απ’ την ζωή, και δεν συμβιβάζονται με το γεγονός, ότι είναι συνηθισμένες (κοινές) ανθρώπινες υπάρξεις. Ο γυιός δεν μπορεί να χωριστή απ’ τη μητέρα και προτιμά αντί γι’ αυτό, να ζήση τον μύθο και τον ρόλο του νεαρού θεού. Αυτή είναι η αρνητική όψη. Όταν όμως μεγαλώνοντας τού γίνεται σαφές, πως πρέπει να προσαρμοστή στην πραγματικότητα και να εγκαταλείψη τον παράδεισο της μητέρας, τότε γίνεται κι ο «puer aeternus» αυτό που ήταν πάντα, κάτι θετικό: μια όψη του Ταυτού. Στην τραγική περίπτωση του «puer aeternus» δεν είναι ούτε το Εγώ ούτε το Ταυτό καθαρά, γιατί είναι όλα μολυσμένα: Όταν φουσκώνη (επαίρεται) το Εγώ, που σημαίνει πως παραλαμβάνει τον ρόλο του αρχέτυπου, δεν έχει υποστή μόνον αυτό το ίδιο βλάβη, αλλά δεν είναι και το αρχέτυπο ελεύθερο. Αν πρόκειται ωστόσο για έναν τύπο Δον Ζουάν, τότε είναι ο εραστής όλων των γυναικών, όπως ο Κρίσνα με τα χίλια του φανταστικά κορίτσια. Και στις δυό περιπτώσεις σφετερίζεται ο άνθρωπος τον ρόλο του θεού, κι η δυστυχία του συνίσταται στο ότι γίνεται απροσάρμοστος, ασθενής και νευρωτικός, ότι ο «puer aeternus», η όψη του Ταυτού, μολύνεται κι αυτή και δηλητηριάζεται με λανθασμένο τρόπο μέσα απ’ το ανθρώπινο.
Όταν ισχυριζόμαστε, ότι αντιπροσωπεύει αυτή ή εκείνη η μορφή το Ταυτό, πρόκειται για μιαν κάπως πολύ απροσδιόριστη δήλωση, γιατί το Ταυτό έχει πολλές όψεις. Ο Έρως θα παρίστανε εδώ την όψη της δημιουργικότητας και της δύναμης της ζωής, κι εκτός αυτού την ικανότητα, να συγκινηθής και να αισθανθής το νόημα της ζωής, να αφοσιωθής στο άλλο φύλο και να μπορής να βρης τη σωστή σχέση, να μπορής να ανυψωθής πάνω απ’ την αμβλύνοια της ζωής, να συγκινηθής θρησκευτικά, να αναζητήσης τη δική σου κοσμοθεωρία, να οδηγήσης άλλους ανθρώπους και να μπορέσης να τους βοηθήσης. Άνθρωποι, που συναντούν μιαν ύπαρξη, στην οποίαν είναι ζωντανός ο Έρως, θα αντιληφθούν τον μυστηριώδη εσωτερικό πυρήνα πίσω απ’ το ολιγαρκές ανθρώπινο Εγώ, καθώς αυτός διαθέτει δύναμη, ζωή και ζωτικότητα. Ένας άντρας, που έχει αφομοιώσει τον «puer aeternus», θα διαμορφώση, όταν ασχοληθή μ’ ένα πρόβλημα, αυτό το πρόβλημα εκ νέου. Γνωρίζουμε απ’ τη λογοτεχνία την ικανότητα του μεγαλοφυούς ανθρώπου, να συζητά προβλήματα από καινούργια σκοπιά. Έχει αυτήν την πηγή δημιουργικής δύναμης μέσα του, που παριστάνει (συνιστά) μιαν ειδική εκδήλωση του Ταυτού.
Η ιδέα του Ταυτού αντιστοιχεί βέβαια συχνά όχι μόνο στον «puer», αλλά πολλές φορές επίσης στον «σοφό, ηλικιωμένο άντρα», ως «puer» είναι όμως άχρονα νέος και δίνει στον άνθρωπο μια δημιουργική ώθηση, που τον καθιστά ικανό, να δη την ζωή από μιαν άλλη οπτική γωνιά. Το αισθάνεται κανείς αυτό κυρίως στα έργα του Γκαίτε. Στο «Δυτικοανατολικό ντιβάνι» χρησιμοποιεί π.χ. ο ποιητής ως εξωτερική μορφή τον ισλαμικό μυστικισμό: Ο κουρασμένος απ’ την ζωή ηλικιωμένος άντρας καλεί τον νεαρό σκλάβο, να του φέρει κρασί, και μιλά στον νεανία με μια χαμηλή, ερωτική απόχρωση. Αυτή είναι η εμπειρία του Ταυτού. Ο «puer aeternus» παρέχει πάντα το αίσθημα της αιώνιας ζωής, της ζωής πέρα απ’ τον θάνατο. Βρίσκει κανείς, απ’ την άλλη πλευρά, εκεί όπου υπάρχει μια ταύτιση με τον «puer», τη νεύρωση της προσωρινής ζωής, που σημαίνει, πως το αγόρι ελπίζει να γίνη «κάποια φορά κάποτε» ένας σημαντικός άντρας. Τέτοιοι νεανίες ζουν με τη λανθασμένη ιδέα της αθανασίας χωρίς το εδώ και τώρα, το οποίο πρέπει ωστόσο να προσληφθή, γιατί σημαίνει τη γέφυρα προς την αιώνια ζωή.
Στην περίπτωση ενός θετικού μητρικού συμπλέγματος ταυτίζεται ο νεαρός άντρας με τον «puer aeternus» και πρέπει να παραιτηθή πάλι απ’ αυτήν την ταύτιση. Στο αρνητικό μητρικό σύμπλεγμα αρνείται ο άντρας ολοκληρωτικά την ταύτιση με την ποιότητα του Puer aeternus. Αναζητά όμως στην πραγματικότητα αυτήν την ποιότητα δημιουργικής δύναμης στον ίδιον του τον εαυτό, που σημαίνει, πως αναζητά αυτό που του λείπει. Ο άντρας με το αρνητικό μητρικό σύμπλεγμα έχει την τάση να είναι κυνικός και να μην εμπιστεύεται το ίδιο του το αίσθημα και τις γυναίκες. Βρίσκεται σε μιαν κατάσταση διαρκούς επιφυλακτικότητας. Δεν μπορεί να παραδοθή στην ζωή και μυρίζεται παντού κρυμμένους κινδύνους. (Θα μπορούσαμε να πούμε πως στο μυθιστόρημά μας συμβολίζει ο Μήλος τη φιλαργυρία, που δεν ρισκάρει τίποτα, ενώ πρέπει να το ξεύρη κανείς αυτό, αν θέλη να ζήση). Γι’ αυτό και γίνεται ο «puer aeternus» για τον άντρα με αρνητικό μητρικό σύμπλεγμα μια πολύ ουσιαστική ε σ ω τ ε ρ ι κ ή μορφή, που πρέπει να αφομοιωθή, για να μπορέση να μετεξελιχθή εκείνος πέρα απ’ την ψυχική του στενότητα και να εξισορροπήση την ψυχρή αισθηματικά διάθεσή του απέναντι στην ζωή.
Γνωρίζουμε, πως ο Λούκιος ήθελε να εξερευνήση το αρνητικό μητρικό σύμπλεγμα, και γι’ αυτό είναι ο «puer aeternus», με τον οποίον δ ε ν είναι ταυτισμένος, πρέπει όμως να τον βρη, το μεγάλο του πρόβλημα. Σε αντίθεση με τον Λούκιο, ο ίδιος ο Έρως έχει ένα θετικό μητρικό σύμπλεγμα. Έχει μιαν οιδιπόδεια εξάρτηση απ’ την Αφροδίτη και γι’ αυτό κάποια δυσκολία στο να νυμφευτή.Το πρόβλημά του είναι ακριβώς το αντίθετο απ’ του Λούκιου.
Θυμόμαστε, ότι ο Έρως κι η Ψυχή ζουν κατ’ αρχάς ευτυχισμένα ενωμένοι στο σκοτάδι ενός πολύ απομακρυσμένου παλατιού. Αυτή είναι ευτυχισμένη, δεν γνωρίζει όμως την όψη του συζύγου της. Οι ζηλότυπες αδελφές της αποκαλύπτουν την κρυμμένη ευτυχία και την παροτρύνουν, να πάρη ένα μαχαίρι και να τον σκοτώση, αφού εκείνος είναι – όπως λένε – ένα φίδι ή ένας δράκος. Πρέπει να αναλογιστούμε, τί σημαίνουν οι ζηλότυπες αδελφές στο εσωτερικό ενός άντρα. Ο Νόυμαν τις θεωρεί ως μορφές της σκιάς της Ψυχής. Αν δούμε εδώ το πρόβλημα μιας γυναίκας, τότε έχει προβληθή η σκιά της στις αδελφές της, που θέλουν να καταστρέψουν τον ευτυχισμένο γάμο της με τον άντρα που αγαπά. Ιδωμένες ως πρόβλημα της anima, θα αντιπροσώπευαν αυτές οι αδελφές την αρνητική της όψη. Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της είναι η ζήλεια, που θα σήμαινε έναν δηλητηριασμό της anima μέσα απ’ το αρνητικό μητρικό σύμπλεγμα. Τα αισθήματα που ξεκινούν απ’ την αρνητική μητέρα δηλητηριάζουν την εσωτερική εμπειρία της ζωής.
Οι αρνητικές αδελφές, που φθείρουν την Ψυχή, ζουν κι οι δυό σε δυστυχισμένο γάμο. Καθώς έχουν παντρευτή για χρήματα και ισχύ, αντιπροσωπεύουν φανερά μιαν καταστροφική πλευρά του συμπλέγματος ισχύος, που αχρηστεύει κάθε γνήσια αισθηματική σχέση. Συμβολίζουν την άπληστη, φθονερή δύναμη, την ζήλεια, την απαίτηση ιδιοκτησίας και τη φιλαργυρία μιας ψυχής, που δεν θέλει να εγκαταλειφθή μέσα σε μιαν εσωτερική ή εξωτερική εμπειρία, ενωμένη με την αδυναμία, να απαλλαχθή απ’ το τετριμμένο. Ο άντρας με το θετικό μητρικό σύμπλεγμα δεν το γνωρίζει αυτό, γιατί στη συνειδητή του στάση τείνει στο να εμπιστεύεται εξαιρετικά τις γυναίκες. Όταν τον γνωρίση όμως κανείς πλησιέστερα, θα ανακαλύψη, ότι είναι κρυμμένη κάπου στα αισθήματά του καχύποπτη ζήλεια. Στην περίπτωση του αρνητικού μητρικού συμπλέγματος, γίνεται ο άντρας ζηλότυπος, δύσπιστος, κατακτητικός και φροντίζει να είναι στη συμπεριφορά του απέναντι στις γυναίκες όπως και στο ασυνείδητό του, μένει όμως πίσω απ’ αυτό πολύ απλοϊκός και φοβισμένος, μόνο επειδή φοβάται να αφήση πάρα πολύ ελεύθερα τα αισθήματά του.
Είχα κάποτε έναν άντρα μ’ ένα αρνητικό μητρικό σύμπλεγμα στη θεραπεία. Είχε ζήσει μαζί με τη θεία του, που ήταν μια υστερική, τρομερή ηλικιωμένη γυναίκα. Επρόκειτο πράγματι για μια μυθική ιστορία. Τον κρατούσε έτσι φυλακισμένο, που δεν μπορούσε να εγκαταλείψη ούτε τη μέρα το σπίτι. Έπρεπε να στρώνη τα κρεβάτια και να καθαρίζη τα πατώματα, δεν επιτρεπόταν να βγαίνη ποτέ και εξαναγκαζόταν μάλιστα, να ζη σεξουαλικά μαζί της. Αυτό συνέβαινε πράγματι το 1940 στην Ελβετία! Ο άντρας διέφυγε απ’ τη θεία του, ξεκίνησε την ανάλυση και μιλούσε για όλες τις γυναίκες ως καταραμένες μάγισσες. Αποφάσισε μετά από λίγον καιρό, να παραιτηθή απ’ τις ομοφυλοφιλικές του τάσεις, και σχεδίαζε να αναλάβη σχέσεις με νεώτερες γυναίκες. Δεν μπορεί να ξεφύγη όμως κανείς με συνειδητή απόφαση από ένα τέτοιο πρόβλημα. Με εμπιστευόταν από παράξενους λόγους κι απ’ την πρώτη μέρα απόλυτα, μ’ έναν τόσο εξωπραγματικό όμως τρόπο, ώστε βάραινε η καρδιά μου. Ήμουν τρομαγμένη, γιατί τίποτα δεν είναι πιο καταπιεστικό, απ’ το να κερδίζης μεγαλύτερη εμπιστοσύνη, απ’ αυτήν που αξίζεις. Δεν έβλεπε, πως ήμουν μια φυσιολογική ανθρώπινη ύπαρξη˙ όλα όσα έλεγα, ήταν γι’ αυτόν το Ευαγγέλιο. Το αποτέλεσμα ήταν όμως ευτυχώς μια θαυμάσια θεραπεία: τα συμπτώματά του εξαφανίστηκαν μέσα σε δυό μήνες. Ήταν ανησυχητικό για μένα και συνόρευε με τη μαγεία˙ είχε μετά ένα εντελώς αρνητικό κατ’ αρχάς αίσθημα και περιέπεσε σε μεγάλο βαθμό στη στάση του Puer aeternus, την αντίθετη πλευρά του αρνητικού μητρικού συμπλέγματος. Υπήρχε εκεί η αντιστροφή ακριβώς της προηγούμενής του συμπεριφοράς, αλλά καμμιά γνήσια ακόμα θεραπεία. Βγήκε παραγματικά μόνο μετά από μακριά, περαιτέρω αναλυτική εργασία απ’ τις δυσκολίες του..
Έμαθα από τότε, να περιμένω μιαν τέτοιαν αντίδραση, με τη γνώση πως στην ύπαρξη ενός αρνητικού μητρικού συμπλέγματος θα εμφανισθή ξαφνικά ο puer aeternus στη θεϊκή του μορφή, που δεν αντιστοιχεί στην ζωή, όπως πράγματι είναι, και στις γυναίκες, όπως πράγματι κι αυτές είναι. Αφού είχε μεταλλαχθή απ’ το ένα στο άλλο, έπρεπε να ωριμάση σε μιαν ενδιάμεση θέση και να μάθη, να συνομολογή σχέσεις χωρίς απόλυτη δυσπιστία ή την απεριόριστη εμπιστοσύνη ενός μικρού αγοριού. Αλλά δεν θα είχα μπορέσει να κάνω τίποτα γι’ αυτόν, αν είχα καταχραστή τη δύναμή μου. Έπρεπε να περιμένω και να αποφεύγω κάθε θέση ισχύος. Επιχειρούσα να φέρω από καιρό σε καιρό λίγη σκέψη (Skepsis) στη μακαριότητα της εμπιστοσύνης του, κι όταν του ερμήνευα κάποιο όνειρο, τον ρωτούσα, αν το πίστευε αυτό αληθινά. Επιχειρούσα να τον κάνω πιο κριτικό και να εκτιμά την ίδια του την κρίση, αντί να λέη συνέχεια «ναι». Στο τέλος συνέβη, να με χρειαστή κάποια φορά με μεγάλη ανάγκη. Ήμουν τότε ακριβώς με γρίππη και δεν μπορούσα να τον δω, με το οποίο σοκαρίστηκε και αντιλήφθηκε ξαφνικά, ότι ήμουν μια συνηθισμένη ανθρώπινη ύπαρξη, που μπορούσε μάλιστα να αρρωστήση. Συνηδειτοποιούσε για πρώτη φορά, ότι δεν ήμουν ένας θεϊκός δαίμονας (daimon) ή μια θεά, αλλά μπορούσα ν’ αρπάξω τη γρίππη, ένα νεύμα γι’ αυτόν, ότι έπρεπε να μεγαλώση κι ότι δεν του πρόσφερε καμμιά βοήθεια να τα αφήνη όλα στο χέρι μου. Έβαλε έτσι τα δυνατά του κι άρχισε να αναλογίζεται για τη σχέση του με μένα και το νόημά της.
Μπορούμε να πούμε, πως στη μορφή της Ψυχής ενσαρκώνεται μια θετική αισθηματική σχέση του άντρα προς τις γυναίκες και προς το ασυνείδητο, απλοϊκή όμως και που ζη ακόμα στον παράδεισο, όπου είναι όλα θετικά, ενώ οι ζηλότυπες αδελφές είναι υπερβολικά σκεπτικές, υπερβολικά κυνικές κι έχουν πολύ μεγάλη γνώση της τετριμμένης όψης της ζωής. Όταν περιπατή ας πούμε κάποιος στο δάσος και βλέπει τα νεαρά ερωτευμένα ζευγάρια, αρχίζει να καταλαβαίνη, πως ζουν σ’ έναν ουράνιο κόσμο. Οι άνθρωποι που περνούν εμφανίζουν μια διπλή αντίδραση, γιατί αντιλαμβάνονται απ’ τη μια πλευρά, πως οι ερωτευμένοι βρίσκονται σ’ έναν θεϊκόν κόσμο, και μοιάζουν όλα τόσο εντελώς καθημερινά και τετριμμένα απ’ την άλλη. Είναι «ο θεϊκός Χανς κι η θεϊκή Γκρέτελ», κι όπως οι ζηλότυπες αδελφές, κάνουν οι περαστικοί σκωπτικές παρατηρήσεις, γιατί λαμβάνουν γνώση του τετριμμένου και της ηθικής ατέλειας, ενώ τα ζευγάρια βλέπουν μόνον τη «μυθική τους όψη». Οι δυό διαθέσεις είναι πολύ απομακρυσμένες αναμεταξύ τους και πολύ μονόπλευρες. Όταν βλέπη κανείς κάτι τέτοιο από μιαν ωριμότερη θέση, θα ξεύρη, πως είναι πάντα και τα δυό παρόντα, η θεϊκή κι η καθημερινή όψη, και πρέπει να μάθη να το παραδέχεται αυτό, μιαν απ’ τις μεγαλύτερες παραδοξότητες, το αίσθημά μας.
Μια γυναίκα που ασχολήθηκε μ’ αυτό το πρόβλημα, κι αναρωτιόταν, αν η ερωτική της σχέση ήταν μια θεϊκή εμπειρία ή μια τετριμμένη υπόθεση, ονειρεύτηκε μια φορά έναν βασιλιά και μια βασίλισσα, που περνούσαν με αστραφτερές κορόνες από μπροστά της, συνοδευμένοι από έναν κόκκορα και μια κότα, και μια φωνή έλεγε: «Αυτά τα δυό ζευγάρια είναι ένα και το αυτό». Αυτή η εικόνα παριστάνει κατάλληλα το παράδοξο της αγάπης (του έρωτα), πρόκειται όμως πρακτικά για ένα δύσκολο πρόβλημα, που η αντιμετώπισή του απαιτεί μεγάλη ωριμότητα. Στην αλχημεία, το σύμβολο της συνένωσης (coniunctio), το θεϊκό ζευγάρι, μπορεί να παριστάνεται εξίσου ως βασιλιάς και βασίλισσα, ως θεός και θεά ή ως δυό σκυλιά που ζευγαρώνουν. Οι αλχημιστές γνώριζαν, πως πρόκειται για τις δυό όψεις της ίδιας ένωσης, σύμβολα των ψυχικών αντιθέτων στην υπερσυνειδητή ολότητα της προσωπικότητας.
Μετάφραση: Σταύρος Νικολαΐδης
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου