Η διδασκαλία του Ιωακείμ της Φλόρα περί πνεύματος (9)

Συνέχεια από:Σάββατο, 9 Απριλίου 2016

Creator Spiritus

Η διδασκαλία του Ιωακείμ της Φλόρα περί πνεύματος
Die Geisteslehre des Joachim von Fiore
Του Ernst Benz, στο ERANOS-JAHRBUCH XXV
V. Η θεολογία του Πνεύματος κατά τον Ιωακείμ της Φλόρα  

5. Αγία Γραφή και Intelligentia spiritualis

Στην εποχή του Πατέρα αντιστοιχεί η Αγία Γραφή της Παλαιάς Διαθήκης, στην εποχή του Υιού η Αγία Γραφή της Καινής Διαθήκης. Άραγε θα έχει η εποχή του Αγίου Πνεύματος ανάγκη ενός αγίου «γράμματος», ενός αγίου βιβλίου; Την απάντηση στο ερώτημα αυτό πρέπει να την ψάξουμε στην διδασκαλία τού Ιωακείμ περί Τριάδος. Ο Ιωακείμ είναι πιστός στην ορθόδοξη, στην ρωμαϊκή Δύση, στήν διαδεδομένη διδασκαλία περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος από τον Πατέρα και τον Υιό. Σε σχέση προς τίς τρεις εποχές σωτηρίας, αυτό σημαίνει: η Intelligentia spiritualis προκύπτει τόσο από την Παλαιά όσο και από την Καινή Διαθήκη (Tractatus, 21,25ff και 23,6ff). Η Intelligentia spiritualis αποτελεί μια καθαρά πνευματική γνώση, δηλαδή δεν υπάρχει σε μορφή βιβλίου, αλλά βρίσκεται στην πνευματική επίγνωση τών μυστηρίων τής ιστορίας τής σωτηρίας, που παρατίθενται στην Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Η Intelligentia spiritualis τής τρίτης εποχής αναιρεί την Παλαιά και Καινή Διαθήκη, παρουσιάζοντας τό κρυμμένο στα σημεία και τύπους νόημα, στην πληρότητα τού περιεχομένου τής αλήθειας του. Λέει λοιπόν ο Ιωακείμ στην ερμηνεία των τριών ουρανών {β’ Κορινθίους, 12,4: ἁρπαγέντα τὸν τοιοῦτον ἕως τρίτου οὐρανοῦ [στο 12,2]}: «Στον πρώτο ουρανό (εποχή της Παλαιάς Διαθήκης) διαπαιδαγωγούνται τα αγόρια, στον δεύτερο (εποχή της Καινής Διαθήκης) διδάσκονται οι νεανίες, στον τρίτο ουρανό (εποχή της Intelligentia spiritualis) εκστασιάζονται οι φίλοι-inebriatur amici (Expositio, I, 7c, fol. 132b)». Στην τρίτη αυτή εποχή εκπληρώνεται η υπόσχεση του Χριστού: «ὅταν δὲ ἔλθῃ ἐκεῖνος, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ὁδηγήσει ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν» (Ιω. 16,13).

Στην σειρά λοιπόν των εποχών σωτηρίας, οι κήρυκες τού Ευαγγελίου βρίσκονται σε ένα ανώτερο επίπεδο σε σύγκριση με τους Ιουδαίους κήρυκες του Νόμου της Παλαιάς Διαθήκης. Σε σύγκριση όμως με αυτούς που κατανοούν το Ευαγγέλιο με τρόπο πνευματικό, οι κήρυκες του Ευαγγελίου καταλαμβάνουν μια κατώτερη βαθμίδα (Tractatus, 21, 5).  Παρόμοια λέει και σε άλλο σημείο: «Αν και σε αναφορά προς το παρελθόν η αλήθεια είναι φανερή στους Χριστιανούς, σε αναφορά προς τα μελλοντικά η πληρότητα της είναι ακόμα κρυμμένη» (Tractatus 72,2). «Αν και οι πατέρες έγραψαν πολλά για να ερμηνεύσουν την Καινή Διαθήκη, η πλήρης αποκωδικοποίηση του έχει κρατηθεί για την τρίτη εποχή» (Concordia lib. III,c9.). «Αν και φαινόταν πως στις περασμένες εποχές γνωρίζαμε δια της πίστεως και πλησιάζαμε την γνώση τής αλήθειας, όχι όμως με τρόπο ώστε να μπορούμε να συλλάβουμε την αλήθεια πλήρως, αλλά μόνο εν μέρει. Γιατί, όπως ήδη έχει ειπωθεί, πάμε από σαφήνειας προς σαφήνεια, ως από Πνεύματος του Κυρίου» (Tractatus, 73,28ff).

Το γράμμα της Αγίας Γραφής της δεύτερης εποχής σχετίζεται προς την πνευματική γνώση της τρίτης εποχής όπως το βάπτισμα του ύδατος προς το βάπτισμα του πυρός. «Όπως το νερό συμβολίζει την διδασκαλία του γράμματος, έτσι η φωτιά, με την οποία βαπτίζει ο Χριστός συμβολίζει την γνώση του Πνεύματος» (Tractatus, 119,10). Ο Ιωακείμ μιλά στα πλαίσια αυτά περί κατάργησης και εξάντλησης του γράμματος της Αγίας Γραφής. Η φωτιά του Αγίου Πνεύματος, που πέφτει από τον τρίτο ουρανό θα φέρει την πνευματική γνώση (spiritus intellectus), «που παραμερίζει και κατατρώει εκείνη την γήινη επιφάνεια του γράμματος, που είναι από γη και μιλά για την γη. Με τον ερχομό εκείνου που είναι που είναι τέλειο θα παραμεριστεί ότι είναι ατελές» (Concordia lib. II, tract. I, c 1.). Η διδασκαλία τού Ευαγγελίου, που μέχρι τώρα την αντιπροσώπευαν τα γράμματα της Αγίας Γραφής, θα μεταβληθεί, όπως το νερό που έβαλε πάνω στην αγία τράπεζα ο ιερέας Νεεμίας, και το οποίο μεταμορφώθηκε εκεί σε φωτιά (Μακκαβαίων Β, 1,20). Στην αλλαγή των εποχών -mutatio temporum- αντιστοιχεί επομένως μια αλλαγή στην γνώση περί σωτηρίας, από το γράμμα της Γραφής στην Intelligentia spiritualis. Ο Ιωακείμ τονίζει όμως, πως η επίτευξη της τελευταίας βαθμίδας στην εποχή μας, προϋποθέτει τις δυο προηγούμενες βαθμίδες. «Αν στις καρδιές των πιστών δεν προηγηθεί το μονοσήμαντο γράμμα, δεν μπορεί να ακολουθήσει η πνευματική γνώση» (Tractatus 49, 15). Ο Ιωακείμ ερμηνεύει το θαύμα της Κανά, την μεταμόρφωση του ύδατος σε οίνο, ως την «μεταμόρφωση του γράμματος σε πνευματική γνώση»-commutatio litterae in spiritum (Tractatus, 146,3). Ο Ιωακείμ συσχετίζει το θαύμα της Κανά με την κατάργηση του βαπτίσματος του ύδατος από το βάπτισμα του πυρός. «Ο άνθρωπος πρέπει να πλυθεί πρώτα με την κατώτερη διδασκαλία, που ονομάζεται γράμμα, και μετά με την ανώτερη, που ονομάζεται γνώση του πνεύματος» (Tractatus, 147, 4ff). Αλλά και στο σημείο αυτό ισχύει καί για την σημερινή εποχή: «Γιατί ποτέ ή σχεδόν ποτέ, δεν καταλήγει κάποιος στην γνώση του πνεύματος, παρά δια της διδασκαλίας του γράμματος» (Tractatus, 148, 21ff).

Με παρόμοιο τρόπο παρουσιάζεται η σχέση της Γραφής προς την Intelligentia spiritualis στην ερμηνεία του χωρίου τού κατά Ιωάννη 1, 52: «ἀπ' ἄρτι ὄψεσθε τὸν οὐρανὸν ἀνεῳγότα». Η υπόσχεση αυτή αναφέρεται στο γεγονός, πως κατά την τρίτη εποχή σωτηρίας, ο πλήρης Πνεύματος Χριστιανός θα είναι σε θέση «αφού έχει σπρώξει την πόρτα του γράμματος, να δει από μέσα» τον ανοικτό ουρανό της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, που είναι ακόμα κλειστός για τους ανθρώπους.

Αν στα σημεία αυτά βρίσκουμε εκφράσεις του Ιωακείμ περί της αναγκαιότητας του γράμματος, ως πρόδρομο στάδιο για την πνευματική γνώση, βρίσκουμε σε άλλα σημεία πολυάριθμες εκφράσεις, που λένε πως η αλλαγή τής εποχής θα συνοδευτεί με την απελευθέρωση από την Γραφή, που θα είναι πια ξεπερασμένη ως μέσο μετάδοσης τού μηνύματος της σωτηρίας. Ο ίδιος ερμηνεύει με τον τρόπο αυτό πολυάριθμα χωρία των Ευαγγελίων, όπου γίνεται λόγος περί «ανάβασης, ανόδου». Στην τυπολογική ερμηνεία των προσώπων της Καινής Διαθήκης, βάσει της σχέσης που παρουσιάσαμε, ο Ιωάννης ο Βαπτιστής ερμηνεύεται ως τύπος του «διδασκάλου τού γράμματος» -magistri litterae- ο Ιησούς ως τύπος των «πνευματικών διδασκάλων»- doctores spiritales. «Όσο ο κόσμος πλησιάζει προς το τέλος, όσο πλησιάζει η εποχή της μετάβασης από την δεύτερη στην τρίτη εποχή, τόσο πιο απορρίψιμο γίνεται αυτό που συμβόλιζε ο Ιωάννης, και τόσο πιο φωτεινό και υψηλό φαίνεται αυτό που συμβόλιζε ο Χριστός.»

Παρά τον τονισμό της εσωτερικής συνάφειας και της προοδευτικής συνέχειας, που κυριαρχεί μεταξύ της δεύτερης και τρίτης εποχής, ο Ιωακείμ επισημαίνει με έμφαση τόν καινοφανή χαρακτήρα τής Intelligentia spiritualis σε σύγκριση με το γράμμα τής λήγουσας δεύτερης εποχής. Γιατί η διδασκαλία του Πνεύματος δεν μπορεί να περιγραφεί -circumscriptibilis- ώστε να μπορεί συμπεριληφθεί σε ένα τόμο όπως η γραφή των προηγούμενων Διαθηκών. Αντιθέτως, είναι μια αιωνίως ρέουσα, αστείρευτη, πάντα καινούργια γνώση, για την οποία λέει το κατά Ιωάννη 4,14: «ὃς δι' ἂν πίῃ ἐκ τοῦ ὕδατος οὗ ἐγὼ δώσω αὐτῷ, οὐ μὴ διψήσῃ εἰς τὸν αἰῶνα, ἀλλὰ τὸ ὕδωρ ὃ δώσω αὐτῷ, γενήσεται ἐν αὐτῷ πηγὴ ὕδατος ἁλλομένου εἰς ζωὴν αἰώνιον», όπως και το Ιω.3,34: «οὐ γὰρ ἐκ μέτρου δίδωσιν ὁ Θεὸς τὸ Πνεῦμα». Στο σημείο αυτό εμφανίζεται με την μέγιστη σαφήνεια, απέναντι στο ποσοτικά και ποιοτικά ολοκληρωμένο, εκείνο το ελεύθερο, απεριόριστο, δημιουργικό στοιχείο της γνώσης του Πνεύματος. Στην κρίση (αξιολόγηση) τών δυο εποχών σωτηρίας συναντούνται δυο διαφορετικοί τρόποι θεώρησης, οι οποίοι αλλάζουν με την αλλαγή εποχής. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν το παρόν, στο οποίο ακόμα ισχύει η εποχή της Καινής Διαθήκης, και η ερχόμενη εποχή απλώς υποδηλώνεται σε λίγες προφητικές προσωπικότητες, ο Ιωακείμ αισθάνεται υποχρεωμένος να διαπιστώσει, πως το γράμμα της Γραφής είναι αναγκαίο για να διεισδύσει κανείς στην πνευματική γνώση. Θεωρώντας όμως την ερχόμενη εποχή, όπου το Πνεύμα θα διδάξει την πληρότητα της αληθείας, ο Ιωακείμ τολμά να προφητεύσει, πως το γράμμα της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης θα καταργηθεί, και πως στον χαρισματούχο, στην θέση τής κυριολεκτικής γνώσης θα ρεύσει η αστείρευτη γνώση τού Πνεύματος από την ίδια την πηγή της θεϊκής αλήθειας.  

Συνεχίζεται