Χανς Γιώνας
Μτφρ. Ντίνα Σαμοθράκη, Θεόδωρος Στουφής
Αρμός 2018
Τροχός και φωτιά. Εφευρέσεις και ανακαλύψεις. Στα χέρια του ανθρώπου η τεχνολογία έχει πάντα δυο χρήσεις. Μία που χτίζει πολιτισμούς και μία που τους καταστρέφει. Η διαφορά σήμερα με το παρελθόν είναι ότι τότε η κακή χρήση της τεχνολογίας μπορούσε να καταστρέψει το τώρα. Σήμερα μπορεί να καταστρέψει και το μέλλον. Σ' αυτό ακριβώς το σημείο έρχεται ο Χανς Γιώνας να επισημάνει την σημασία που έχει ο τρόπος που θα διαχειριστεί ο σύγχρονος άνθρωπος τις νέες δυνατότητες. Ένας τρόπος που δεν βασίζεται στον φόβο και τον αποκλεισμό, αλλά στην διάκριση, την υπευθυνότητα και σε μια νέα ηθική την οποία οφείλουμε να αναπτύξουμε. Μια ηθική που δημιουργείται όταν αναλογιζόμαστε την ευθύνη απέναντι στον εαυτό μας, το περιβάλλον και τις μελλοντικές γενιές.
"Αν ο διάλογος για την ηθική μπορεί να συνεισφέρει κάτι στον αγώνα του ανθρώπου να επιζήσει πέρα από τον παρόντα αιώνα, χρειαζόμαστε ακριβώς τέτοιου είδους εργασία για να προγραμματίσουμε τα αναγκαία βήματα. Χωρίς να αυταπατάται, αλλά και χωρίς να απελπίζεται, ο Χανς Γιώνας μας φέρνει ενώπιον των ζητημάτων από τα οποία εξαρτάται το οποιοδήποτε μέλλον μας."
H Αρχή της Ευθύνης
Νίκος Καρφάκης (21 Μαΐου 2018 - www.philenews.com)
Στο παρόν κείμενο κάνουμε μερικές σκέψεις με αφορμή το πυρηνικό εργοστάσιο της Τουρκίας στη σεισμογενή περιοχή του Άκκιουγιου, του οποίου η λειτουργία έχει δικαίως προκαλέσει μεγάλη ανησυχία και προβληματισμό. Οι σκέψεις αυτές δεν έχουν να κάνουν με τη γεωπολιτική και τις γεωστρατηγικές εξελίξεις στη Μεσόγειο αλλά με την τεχνολογία, τη φιλοσοφία και την ηθική.
Η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας στον 20ό αιώνα ήταν αλματώδης. Παρότι η πυρηνική ενέργεια, τουλάχιστον στις ΗΠΑ, υποσχέθηκε να απελευθερώσει τη βιομηχανική κοινωνία από τα ορυκτά καύσιμα και εξισώθηκε με την κοινωνική και τεχνολογική πρόοδο, είχε καταστροφικά αποτελέσματα. Εκτός από την ατομική βόμβα και τις ολέθριες συνέπειες τις οποίες όλοι γνωρίζουμε, η πυρηνική βιομηχανία εθίστηκε σε μη ασφαλείς σχεδιασμούς τη δεκαετία του 1960 με εξίσου πασίγνωστα αποτελέσματα. Οι περιπτώσεις του Θρι Μάιλ Άιλαντ, του Τσερνόμπιλ και, πιο πρόσφατα, της Φουκουσίμα έδειξαν ότι είναι αδύνατο να αποφευχθούν τα ατυχήματα και ότι καμία μονάδα πυρηνικής ενέργειας δεν είναι απολύτως ασφαλής.
To 1979, την περίοδο που το οικολογικό κίνημα είναι ήδη αρκετά ανεπτυγμένο, o Γερμανός φιλόσοφος Χανς Γιόνας δημοσιεύει το (ακόμη αμετάφραστο στα ελληνικά) βιβλίο του «Η αρχή της ευθύνης» (Das Prizip Verantwortung). Σ’ αυτό το βιβλίο (αλλά και σε άλλα κείμενα και παρεμβάσεις του) ο Γιόνας στοχάζεται πάνω στις τεράστιες συνέπειες που μπορούν να επιφέρουν η βιοτεχνολογία, η πυρηνική ενέργεια και γενικότερα η τεχνολογία στον άνθρωπο και στο περιβάλλον. Στο επίκεντρο του βιβλίου βρίσκεται μια νέα «κατηγορική προσταγή». Στην προσπάθειά του να μετατοπίσει το κέντρο βάρους της ηθικής από τι πρέπει να κάνουμε (π.χ. Μωσαϊκός νόμος) στο πώς πρέπει να πράττουμε, να θεμελιώσει την ηθική στην ανθρώπινη ορθολογικότητα και άρα να την καταστήσει καθολικεύσιμη, ένας άλλος Γερμανός φιλόσοφος, ο Ιμάνουελ Καντ, το όνομα του οποίου ταυτίστηκε με τον Διαφωτισμό, κατέληξε να προτείνει την περίφημη κατηγορική προσταγή: «Πράττε μόνο βάσει μια τέτοιας αρχής που να μπορείς ταυτόχρονα να θέλεις η αρχή αυτή να γίνει ένας καθολικός νόμος». Αντί για την κατηγορική προσταγή του Καντ, ο Γιόνας αντιπρότεινε την ακόλουθη: «Πράττε έτσι ώστε οι συνέπειες των πράξεών σου να είναι συμβιβάσιμες με τη μονιμότητα της αυθεντικής ανθρώπινης ζωής» (δική μου μετάφραση).
Η αναθεώρηση της κατηγορικής αρχής από τον Γιόνας οδηγεί σε μια ριζοσπαστικότερη ηθική αφού τα όρια δράσης της ευθύνης επεκτείνονται σε σημείο που περιλαμβάνονται η βιόσφαιρα και οι ερχόμενες γενιές (το απόφθεγμα που αποδίδεται στους γηγενείς Αμερικάνους, «Δεν κληρονομήσαμε τη Γη από τους προγόνους μας· τη δανειστήκαμε από τα παιδιά μας» έχει παρόμοια σημασία). Οι παλαιότερες ηθικές θεωρίες (π.χ. η αριστοτελική) έχουν περιορισμένη εμβέλεια αφού αφορούσαν την ηθική σημασία που έχουν οι ανθρώπινες πράξεις σε κάποιους που βρίσκονται χωρικά και χρονικά κοντά τους. Η νεωτερικότητα και η άνοδος της τεχνολογίας αλλάζουν ριζικά το σκηνικό αυτό.
Οι πράξεις μας επηρεάζουν τη φύση και έχουν πολύ μεγαλύτερη εμβέλεια. Μάλιστα, η πυρηνική ενέργεια και οι πράξεις συγκεκριμένων ατόμων ή ομάδων μπορούν να προκαλέσουν μαζική (για να μην πούμε ολοκληρωτική) εξαφάνιση της ζωής πάνω στον πλανήτη.
Σύμφωνα με τον Γιόνας, πρέπει να απαλλαγούμε από την ανθρωποκεντρική αντίληψη ότι ο άνθρωπος δεν είναι μέρος της φύσης αλλά κάτι ξεχωριστό, η οποία οδηγεί στην εξαντικειμενίκευση και εκμετάλλευσή της. Η προσταγή του Γιόνας, που έχει ως αποκλειστικό της μέλημα τη διαιώνιση της ανθρωπότητας, μας υποχρεώνει να προβλέψουμε τις πιθανές μελλοντικές συνέπειες της τεχνολογικής δράσης. Γι’ αυτό μιλάει για μια «ευρετική του φόβου». Δηλαδή, αντί να είμαστε αισιόδοξοι για το μέλλον, ο φόβος για τις ενδεχόμενες συνέπειες των πράξεών μας θα μας βοηθήσει να αντιληφθούμε το μέγεθος του προβλήματος και να λάβουμε μέτρα.
Μπορεί κάποιες από τις απόψεις του Γιόνας να φαντάζουν παρωχημένες, υπερβολικές ή πεσιμιστικές (και σίγουρα οδήγησαν σε μια σειρά από παρανοήσεις), όμως η σκέψη του παραμένει επίκαιρη και σημαντική, μας ενθαρρύνει να αναλογιστούμε τα κοινωνικά και ηθικά προβλήματα που μπορεί να προκαλέσει η τεχνολογία και, ίσως πάνω απ΄ όλα, μας προειδοποιεί για τις καταστροφικές συνέπειες που μπορεί να επιφέρει η πυρηνική ενέργεια στο οικοσύστημα και στην ανθρωπότητα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου