Συνέχεια από Παρασκευή 3 Σεπτεμβρίου 2021
On dreams and death
ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ
Marie–Louise von Franz
Το μυστήριο τού νεκρού σώματος
Ένα από τα παλαιότερα ελληνικά αλχημιστικά κείμενα, από τον πρώτο αιώνα μ.Χ., είναι μία οδηγία «της Ίσιδας προς τον γιο της Ώρο», στην οποία διαβάζουμε τα εξής: «Με την άδεια μιας ευνοϊκής εποχής, και σύμφωνα με την αναγκαία κίνηση των ουρανίων σφαιρών… ένας από τους αγγέλους που κατοικούν στο πρώτο στερέωμα είδε την Ίσιδα. Προχώρησε προς το μέρος της και ήθελε να ενωθεί μαζί της με το σμίξιμο της αγάπης». Ο Ώρος έλειπε, και η Ίσιδα έμεινε για πολύ καιρό στο Hormanouthi, «όπου η ιερή τέχνη της Αιγύπτου καλλιεργείται μυστικά», δηλαδή στο ιερό του Ώρου στο Edfu. H Ίσιδα δεν υπέκυψε στον άγγελο, αλλά αντιστάθηκε και απαίτησε να της πει «σχετικά με την κατασκευή χρυσού και αργυρού. Όμως αυτός απάντησε ότι δεν του επιτρεπόταν να εξηγήσει τέτοια θέματα, επειδή αυτό το μυστήριο ξεπερνούσε κάθε περιγραφή. Αλλά την επόμενη μέρα θα ερχόταν ένας άγγελος, ο ανώτερος του ο Amnael (πιθανόν ο ίδιος με τον Kamephis, ο οποίος στο κείμενο “Κόρη του Κόσμου” είναι ο ίδιος με τον Kneph τον Αγαθοδαίμονα(27)), και αυτός θα ήταν αρκετά ισχυρός να απαντήσει στην ερώτησή της»(28). Το σημάδι του θα ήταν «ένα δοχείο που δεν είχε περαστεί με πίσσα, γεμάτο με διαφανές νερό»(29). Ο Amnael βάζει την Ίσιδα να ορκισθεί στο όνομα του Ουρανού και της Γης, του Ερμή και του Άννουβι, του Κέρβερου και του βαρκάρη των νεκρών Αχέροντα, ποτέ να μην μεταδώσει το μυστήριο σε κανέναν άλλο εκτός από τον γιο της, «έτσι ώστε αυτός να γίνει εσύ, και εσύ αυτός»(30). Οι οδηγίες του είναι οι εξής: «Πήγαινε λοιπόν σε κάποιον εργάτη (τον Αχαάβ) [σε άλλη παραλλαγή τον βαρκάρη Αχέροντα ή Αχάραντο] και ρώτησέ τον τί έχει σπείρει και τί έχει θερίσει, και θα μάθεις από αυτόν ότι ο άνθρωπος που σπέρνει σιτάρι επίσης θερίζει σιτάρι, και ο άνθρωπος που σπέρνει κριθάρι επίσης θερίζει κριθάρι»(31).
Παρακινημένη από αυτή την πληροφορία, η Ίσιδα, που έχει αρχίσει να σκέφτεται σχετικά με όλη την δημιουργία, καταλαβαίνει ότι «ο όρος για τον άνθρωπο είναι να σπέρνει άνθρωπο, για το λιοντάρι να σπέρνει λιοντάρι, για τον σκύλο να σπέρνει σκύλο, και αν συμβεί ένα από αυτά τα πλάσματα να δημιουργηθεί αντίθετα με την τάξη της φύσης, τότε έχει γεννηθεί στην κατάσταση του τέρατος και δεν μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει. Γιατί μια φύση χαίρεται για μια άλλη φύση, και μία φύση κατακτά μια άλλη φύση». Το ίδιο επίσης συμβαίνει με το χρυσάφι, και «εκεί υπάρχει ολόκληρο το μυστήριο»(32) – οδηγίες για διάφορες ενέργειες ακολουθούν στο κείμενο.
Τί σημαίνει αυτό το φαινομενικά παράλογο κείμενο; Πρώτα μιλάει για το σιτάρι και το κριθάρι, και συγχρόνως υπαινίσσεται αυτό, στο οποίο αναφέρεται συμβολικά. Επειδή ο Όσιρις, ο νεκρός σύζυγος της Ίσιδας, ονομαζόταν «σιτάρι» και επίσης «κριθάρι», και κάθε νεκρό πρόσωπο περιγράφεται με τον ίδιο τρόπο επειδή, σύμφωνα με την παλαιά Αιγυπτιακή άποψη, κάθε νεκρός γίνεται ο θεός Όσιρις την στιγμή του θανάτου του. (Στο σώμα και την μούμια, όπως ξέρουμε, απεύθυναν πάντοτε την επίκληση «Όσιρις ΝΝ» [ΝΝ: το όνομα του νεκρού]). Έτσι, σε ένα Αιγυπτιακό βιβλίο αφορισμών, ο νεκρός λέει για τον εαυτό του: «Ζω, πεθαίνω ... πέφτω κάτω, ενώ οι θεοί ζουν παντοτινά, ζω μέσα στο σιτάρι, μεγαλώνω μέσα στο σιτάρι που σπέρνουν οι θεοί, που είναι κρυμμένο στο Geb (την Γη)(33). Ο Όσιρις επίσης ονομάζεται «ο κύριος της αποσύνθεσης» και «ο κύριος της άφθονης βλάστησης»(34). Ή ένας νεκρός διακηρύττει: «Είμαι ο Όσιρις. Προήλθα από εσένα, σιτάρι. Μπήκα μέσα σου, πάχυνα μέσα σου, μεγάλωσα μέσα σου, έπεσα μέσα σου, έπεσα μέσα σου ... έτσι που οι θεοί ζουν για μένα. Ζω όπως το σιτάρι, μεγαλώνω όπως το σιτάρι, που θερίζουν οι θεοί. Ο Geb (θεός της γης) με σκεπάζει. Ζω, πεθαίνω, δεν χάνομαι»(35). Αυτό στο οποίο αναφέρεται φανερά η εικόνα της βλάστησης είναι μία συνέχιση της διαδικασίας της ζωής, η οποία διαρκεί για πάντα, και η οποία βρίσκεται πέρα από τις αντιθέσεις της ζωής και του θανάτου. Έτσι ο νεκρός, σε ένα άλλο ταφικό κείμενο, λέει: «Ο Atum με έκανε σιτάρι, όταν με έστειλε κάτω στη Γη, στο νησί της φωτιάς, όταν μου δόθηκε το όνομα του Όσιρι, του γιου του Geb. Είμαι η ζωή»(36).
Όπως είναι φανερό από αυτά τα αποσπάσματα, το σιτάρι και το κριθάρι δεν πρέπει να κατανοηθούν με συγκεκριμένο τρόπο, αλλά σαν σύμβολα για κάτι ψυχικό, κάτι που υπάρχει πέρα από την ζωή και τον θάνατο, μία μυστηριώδης διαδικασία που επιβιώνει μέσα από την προσωρινή ακμή και το σβήσιμο της ορατής ζωής. Η αρχετυπική ιδέα μιας τέτοιας διαδικασίας συνέχισης στην φύση εμφανίζεται επίσης σε ένα όνειρο, που αφηγείται ο J.B. Priestley στο «Άνθρωπος και Χρόνος»:
«Στεκόμουν στην κορυφή ενός πολύ ψηλού πύργου, μόνος, κοιτάζοντας κάτω μυριάδες πουλιά, που πετούσαν προς μία κατεύθυνση˙ όλα τα είδη των πουλιών ήταν εκεί, όλα τα πουλιά του κόσμου. Ήταν ένα εξαίσιο θέαμα, αυτός ο απέραντος εναέριος ποταμός των πουλιών. Αλλά τώρα με ένα μυστηριώδη τρόπο η ταχύτητα στο όνειρο άλλαξε και ο χρόνος επιταχύνθηκε, έτσι που είδα γενιές πουλιών, τα παρακολούθησα να σπάζουν τα τσόφλια από το αυγό τους, να φτερουγίζουν για πρώτη φορά, να ζευγαρώνουν, να εξασθενίζουν, να τρικλίζουν και να πεθαίνουν. Τα φτερά τους μεγάλωναν ίσα-ίσα για να διαλυθούν˙ τα σώματά τους ήταν στιλπνά, και έπειτα, αστραπιαία, αιμορραγούσαν και ζάρωναν˙ και ο θάνατος χτυπούσε παντού και κάθε στιγμή. Τί ωφελούσε όλος αυτός ο τυφλός αγώνας για ζωή, αυτό το γεμάτο λαχτάρα δοκίμασμα των φτερών, το βιαστικό ζευγάρωμα, αυτό το πέταγμα και η αύξηση, όλη αυτή η γιγαντιαία και χωρίς νόημα βιολογική προσπάθεια;
Καθώς κοίταζα κάτω, βλέποντας, όπως νόμιζα, την μικρή ιστορία κάθε μηδαμινού πλάσματος σχεδόν με μία ματιά, ένιωσα αηδία μέσα μου. Θα ήταν καλύτερα εάν ένα από αυτά, ένας από όλους εμάς, δεν είχε γεννηθεί, εάν ο αγώνας αυτός σταματούσε για πάντα. Στεκόμουν πάνω στον πύργο μου, πάντα μόνος, απελπιστικά δυστυχισμένος.
Αλλά τώρα η ταχύτητα πάλι άλλαξε, και ο χρόνος επιταχύνθηκε ακόμη πιο πολύ, και έτρεχε σε τέτοιο βαθμό, που τα πουλιά δεν μπορούσαν να δείξουν καμία κίνηση, αλλά ήταν σαν μία τεράστια πεδιάδα σπαρμένη με φτερά. Αλλά κατά μήκος της πεδιάδας, τρεμοσβήνοντας μέσα από σώματα, πέρασε ένα είδος άσπρης φλόγας, τρεμουλιαστής, που χόρευε, και μετά έφυγε βιαστικά˙ και την στιγμή που την είδα κατάλαβα ότι αυτή η άσπρη φλόγα ήταν η ζωή η ίδια, η ίδια η πεμπτουσία της ύπαρξης˙ και έπειτα μου ήρθε η σκέψη, σαν να έγινε μία εκτυφλωτική έκρηξη έκστασης μέσα μου, ότι τίποτε δεν είχε σημασία, δεν μπορούσε να έχει σημασία, επειδή τίποτε άλλο δεν ήταν αληθινό εκτός από αυτό το τρεμουλιαστό και βιαστικό αμυδρό φως των πραγμάτων. Τα πουλιά, οι άνθρωποι ή τα πλάσματα που δεν είχαν ακόμη αποκτήσει σχήμα και χρώμα, όλα αυτά δεν είχαν κανένα νόημα, παρά μόνο όσο αυτή η φλόγα της ζωής ταξίδευε μέσα τους. Δεν άφηνε πίσω της τίποτε για να το πενθήσεις˙ αυτό που είχα νομίσει για τραγωδία ήταν απλώς κενότητα ή ένα θέατρο σκιών˙ γιατί τώρα κάθε αληθινό αίσθημα το είχε αιχμαλωτίσει και εξαγνίσει και χόρευε επάνω του εκστατικά η λευκή φλόγα της ζωής. Δεν είχα ξανανιώσει ποτέ τόσο βαθιά ευτυχία σαν αυτή που ένοιωσα στο τέλος του ονείρου μου με τον πύργο και τα πουλιά»(37).
Ο Priestley αντιλήφθηκε την φλόγα στο όνειρό του σαν τον αιώνιο κοσμικό εαυτό. Μια ερμηνεία που θα συζητήσουμε παρακάτω.
Το σύμβολο μιας ζωτικής φλόγας που διαπερνάει κάθε τι ορατό και αόρατο σχολιάστηκε ακόμη πιο αναλυτικά από τον γνωστικό Σίμωνα τον Μάγο, σύγχρονο του Αποστόλου Πέτρου. Ο Σίμων, που είχε επηρεαστεί αποφασιστικά από τον Ηράκλειτο, δίδασκε ότι ο κόσμος αποτελείται από φωτιά, που το μισό της μέρος παράγει τον ορατό κόσμο και το άλλο μισό τον αόρατο. Η τελευταία ειδικά είναι μια θεϊκή φωτιά, και «το θησαυροφυλάκιο όλων των ορατών και αοράτων πραγμάτων»(38). Η φωτιά μοιάζει με το μεγάλο δέντρο που εμφανίστηκε στον Ναβουχοδονόσορα (Δανιήλ 4,7), ένα δέντρο που έδινε τροφή σε όλα τα ζωντανά όντα. Τα φύλλα του, τα κλαδιά του και ο κορμός του, που παρίσταναν την ορατή ζωή, στο τέλος καταστράφηκαν από την φωτιά˙ ο καρπός όμως του δέντρου που είναι η ανθρώπινη ψυχή δεν θα καιγόταν, αλλά θα μεταφερόταν στις ουράνιες αποθήκες, αφού πρώτα καθαριζόταν και απέβαλλε την γήινη μορφή του. (Ο καρπός είναι η εικόνα του θεού μέσα στην ψυχή). Το αόρατο μισό της κοσμικής φωτιάς έχει συνείδηση, ενώ η ορατή φωτιά είναι ασυνείδητη(39).
Το προηγούμενο απόσπασμα δηλώνει ότι το υλοποιημένο μισό της κοσμικής ενέργειας διαλύεται και «πεθαίνει», ενώ ένα ουσιαστικό μέρος του, που είναι δεκτικό της συνείδησης, δηλαδή ο καρπός, συνεχίζει να υπάρχει. Για τον Σίμωνα, αυτός ο καρπός είναι το μέρος της ανθρώπινης ψυχής που μοιάζει με την εικόνα του θεού – σε ψυχολογική γλώσσα, ένα σύμβολο του Ταυτού. Σύμφωνα με το νόημα αυτών των εικόνων, το Ταυτό έχει μία ζωή που επιβιώνει μετά τον θάνατο, ή έχει μία μορφή ζωής που ρέει διαμέσου του σύμπαντος, και, με αρκετά παράδοξο τρόπο, διαμέσου του ορατού κόσμου ταυτόχρονα.
Όταν, στο αλχημιστικό μας κείμενο, ο άγγελος Amnael λέει στη Ίσιδα ότι ολόκληρο το μυστήριο βρίσκεται στο να κατανοήσει κανείς ότι αυτός που σπέρνει σιτάρι θα θερίσει επίσης σιτάρι, υπαινίσσεται αυτή την αιώνια ζωή που διαπερνάει ολόκληρη την δημιουργία. Η επόμενη πρόταση στο κείμενο της Ίσιδας μας λέει ότι ένα λιοντάρι παράγει ένα λιοντάρι και ένας σκύλος ένα σκύλο. Αυτός είναι επίσης ένας υπαινιγμός σχετικά με το μυστήριο της ανάστασης της αιγυπτιακής τελετής των νεκρών, δηλαδή με το διπλό λιοντάρι (Ruti), που ταυτίζεται με τον θεό της γης Aker (που αναφέραμε πιο πάνω στο κείμενο)(40). Αυτό το διπλό λιοντάρι λεγόταν «Χθες και Αύριο» και ήταν κατά κάποιο τρόπο ο μυστηριώδης ενεργός παράγοντας της ανάστασης. Παρίστανε τον θεό, ο οποίος εκπροσωπούσε εκείνη την ακατάληπτη διαδικασία που γίνεται μέσα στην γη, και με την οποία οι νεκροί επιστρέφουν στην ζωή(41), και είναι συγχρόνως και μία εικόνα της ανθρώπινης ψυχής. Σε μερικά κείμενα έχει αντικατασταθεί από δύο σκύλους (Άνουβις)(42). Κανονικά, πάντως, το λιοντάρι είναι εικόνα του ηλιακού θεού Ra, ο οποίος, σ’ αυτή την μορφή, προσφωνείται ως εξής: «Ακτινοβόλος την ημέρα, λιοντάρι της νύχτας. Αυτός που δημιουργεί τον εαυτό του μέσα από τις μορφές της μεταμόρφωσης του ονόματός του˙ αυτός που γεννιέται στο γίγνεσθαι»(43). Όλα τα αναστημένα σώματα γίνονται ένα με αυτό τον θεό.
Αν το εξετάσουμε ψυχολογικά, το διπλό λιοντάρι συμβολίζει την διπλή πλευρά της ψυχικής ενέργειας (η ενέργεια προϋποθέτει την πόλωση), που τα ρεύματά της προκαλούν μία εμπειρία του χρόνου στο κατώφλι της συνείδησης. Εμφανίζεται στα όρια του ασυνείδητου, όπου το «χθες» και το «αύριο» γίνονται ένα, και ίσως ακόμη στα βάθη έχουν ανασταλεί εντελώς.
Το κείμενο συνεχίζει λέγοντας ότι ο χωρικός Achaab, που επίσης ονομάζεται «ο βαρκάρης Arharantos» (σε μια παραλλαγή του κειμένου Arheron), ξέρει σχετικά με αυτά τα μυστήρια. Πολλά αιγυπτιακά κείμενα από φέρετρα ή σαρκοφάγους αναφέρονται σε ένα μυστηριώδη βαρκάρη, ο οποίος, συχνά μετά από μία αυστηρή εξέταση του νεκρού, τους μεταφέρει μέσα από τον ωκεανό του Ουρανού στο Υπερπέραν(44). Κατά τη γνώμη μου, το όνομα Arherontos/Arharantos/Arheron είναι ένας συνδυασμός των ονομάτων του Αιγυπτιακού θεού Aker και του Αχέροντα, του ελληνικού ποταμού του κάτω κόσμου, καθώς και ένα όνομα για τον ίδιο τον κάτω κόσμο. Ο Aker εθεωρείτο σαν ο φύλακας του μυστηρίου της ανάστασης(45). Επίσης εθεωρείτο σαν ένα νεκρό σώμα (μυστήριο), που, σαν τέτοιο, φύλαγε την «ίδια του την εικόνα», δηλαδή το νεκρό σώμα του Όσιρι(46). Μερικές φορές συμβολίζει ολόκληρο το βασίλειο των νεκρών, ή τα αρχέγονα νερά της αρχής του κόσμου. Σε ένα φέρετρο παριστάνεται, όπως ο Atum, ο θεός που περιβάλλει τα πάντα, σαν ένας γέρος, που κρατάει στα χέρια του το αυγό του θεού του ήλιου που μόλις ανέτειλε(47). Στο «βιβλίο της Γης» ο ηλιακός θεός Ra λέει στον Aker: «Ω, εσύ από την Δύση, που δίνεις στα σώματα ζωντανές μορφές που είναι φύλακες του στάδιου της προδημιουργίας, και εμφανίζονται με πολλές μορφές»(48). Ο Aker «σηκώνει» τους νεκρούς ψηλά(49). Οι μεγάλοι γέροι θεοί –ο Atum και ο Khepri– παραμένουν μέσα του(50). Κάτω από αυτόν βρίσκεται κρυμμένο το «μυστικό» σώμα του Όσιρι, το οποίο «κυλάει» κατά την διάρκεια της διαδικασίας της ανάστασης(51).
Αυτές οι εξηγήσεις δείχνουν ότι στην Αίγυπτο το μυστήριο της ανάστασης είχε σχέση με την δημιουργία του κόσμου και της ζωής γενικά, και ότι οι παλαιοί αλχημιστές αναζητούσαν το ίδιο μυστήριο μέσα στην ουσία τους. Το σιτάρι και το κριθάρι, το λιοντάρι, ο σκύλος και ο χωρικός Αχέροντος είναι όλα σύμβολα που δείχνουν την συνέχιση και την διαρκή ανανέωση της ζωής. Το μικρό όνειρο που αναφέραμε πιο πάνω με το ποδοπατημένο χωράφι με τα στάχυα δείχνει, σε τελευταία ανάλυση, κάτι παρόμοιο.
(Συνεχίζεται)
Αμέθυστος
Σημειώσεις
27. Σύγκρινε Jack Lindsay, «Οι αρχές της αλχημείας στην Ελληνο-Ρωμαϊκή Αίγυπτο, σελ 71.
28. Αυτόθι, σελ 194.
29. Αυτόθι.
30. Αυτόθι, σελ 195.
31. Αυτόθι.
32. Αυτόθι. Βλέπε επίσης και ένα απόφθεγμα του Ερμή στο έργο του Berthelot, “Συλλογή αρχαίων Ελλήνων αλχημιστών”: «Πήγαινε στον χωρικό Αχαάβ και δες πως σπέρνει σιτάρι και θερίζει σιτάρι» (Τόμος 2, σελ 89).
33. Βρίσκεται στο έργο του Thausing, «Αρχαϊκές σκέψεις στα αιγυπτιακά θρησκευτικά κείμενα», σελ 165 κ.ε., κεφάλαιο της λάρνακας Νο. 58
34. Αιγυπτιακή βίβλο των Νεκρών, σελ 148.
35. G. Thausing, σελ 166.
36. Από την λάρνακα Memphis, που αναφέρεται από τον Η. Kees στο έργο του: "Αντιλήψεις για τον θάνατο και εικόνες του Υπερπέραν στην αρχαία Αίγυπτο", σελ 148.
37. Σελ 306 κ.ε.
38. Σύμφωνα με τον Η. Leisegang στο έργο του "Η γνώση", σελ 68 κ.ε.
39. Αυτόθι, σελ 69 κ.ε.
40. Στην "Αιγυπτιακή βίβλο των Νεκρών" λέει: "Ανεβαίνω και κατεβαίνω τον ποταμό στους αγρούς με τους θαμνούς και ενώνομαι με τον αγρό της θυσίας, επειδή είμαι ο Ruti" (Βίβλος των Νεκρών, σελ 153).
41. Σύγκρινε το έργο του Constant se Wit, "Ο ρόλος και η σημασία του λιονταριού στην αρχαία Αιγυπτό", σελ 161 και επίσης σελ 31. Για την ταυτότητα του Aker, δες σελ 129.
42. Αυτόθι, σελ 169.
43. Αυτόθι, σελ 141.
44. Σύγκρινε: Kees, ο.π., σελ 73 κ.ε.
45. Σύγκρινε: Αιγυπτιακή βίβλο των Νεκρών, σελ 139.
46. Σύγκρινε: de Wit, ο.π., σελ 95, 97.
47. "Αιγυπτιακά βιβλία του κάτω κόσμου", σελ. 443, βλέπε επίσης σελ. 307.
48. Αυτόθι, σελ 433.
49. Αυτόθι, σελ 440.
50. Αυτόθι, σελ 429, βλέπε επίσης σελ 347.
51. Σύγκρινε: de Wit, ο.π., σελ 103.
" ο Αιγυπτιακός πολιτισμός ήταν προσανατολισμένος προς τον θάνατο και τα επακόλουθά του σε ένα ασυνήθιστα υψηλό βαθμό".
Ο ΚΥΡΙΟΣ ΑΛΛΑΞΕ ΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΜΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΩΣΕ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΓΙΔΑ ΤΟΥ ΕΩΣΦΟΡΟΥ, ΑΠΟ ΤΟ ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟΝ, ΑΛΛΑ ΔΥΣΤΥΧΩΣ Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΑΠΟ ΤΙΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΗΣ ΑΜΑΡΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΕΠΑΝΕΡΧΕΤΑΙ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου