Διονύσιος Αρεοπαγίτης-Ένας Χριστιανός Πρόκλος; (11)

Συνέχεια από: Τετάρτη 8 Φεβρουαρίου 2017

Πλατωνισμός στόν Χριστιανισμό.
του Werner Beierwaltes.

ΤΑΥΤΟΤΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΑ.

ΙΙ. Θεμελίωση της προβληματικής τής ταυτότητος
 και τής διαφοράς στον Πλωτίνο.

         

1. Εισαγωγή στην νεοπλατωνική προβληματική τής ταυτότητος 
και τής διαφοράς!

       

  Ετερότης, διαφορετικότης, διαφορά, είναι μία συστατική έννοια για την νεοπλατωνική φιλοσοφία. Μαζί με την ομοιότητα, ταυτότητα ή ενότητα δείχνει την διαλεκτική δομή τόσο τού είναι όσο και της σκέψης. Ο δεσμός τής ταυτότητος και της διαφοράς πρέπει λοιπόν να ερευνηθεί-με ανάλογο τρόπο τού Πλάτωνος-κάτω απο τον γενικό ορίζοντα τού δεσμού τής ενότητος και της πολλαπλότητος. Το θέμα αυτό συνδέεται με το πλαίσιο ενός ολοκληρωμένου ερωτήματος, για ποιόν λόγο και με ποιό αποτέλεσμα η διαλεκτική τής ταυτότητος και ετερότητος, κίνησε μ'έναν συνεχή τρόπο την φιλοσοφική σκέψη και την θεολογική μέχρι τον γερμανικό ιδεαλισμό; Ποιά μεταμόρφωση υπέστη αυτό το πρόβλημα το οποίο είναι καθαρά φιλοσοφικό, ιδιαιτέρως εκ μέρους της Θεολογικής διατυπώσεως και τέλος εκ μέρους της υπερβατικής διατυπώσεως του θέματος;

          Η έννοια τής ετερότητος, απο τον Πλατωνικό Σοφιστή και μετά, έχει μία λειτουργία τόσο οντολογικά όσο και λογικά αρνητική. Βεβαιώνει ότι κάτι αποκλείει απο αυτή μία συγκεκριμένη διατύπωση, διότι αυτή η έννοια δέν είναι κάτι καθορισμένο. Η ετερότης είναι λοιπόν όχι μόνον μία ιδιότητα ή ένα κατηγορούμενο λογικο-φορμαλιστικό ή μία στιγμή διακρίσεως, αλλά θεμελιώνεται στο γεγονός ότι κάτι είναι ταυτόν με τον εαυτό του. Η ταυτότητά του διαχωρίζει το κάτι απο ένα άλλο ταυτόσημο! Επομένως η ετερότης του ταυτού (του ιδίου) είναι η "αντιστροφή" της ταυτότητος, ή η πλευρά ενός ξεχωριστού όντος το οποίο καθορίζεται ξεκινώντας απο ένα άλλο όν. Το μή-είναι του ιδίου είναι έτσι το ακριβές είναι άλλο. Το μή-όν είναι, λοιπόν, με την έννοια τής ετερότητος! Το να δοθεί ένα προφίλ ή ο αυτοπεριορισμός του όντος μέσω της ίδιας ταυτότητος επιτρέπει πρώτα απ'όλα σ'αυτό που είναι άλλο να εμφανισθεί στο ίδιο πλαίσιο του Είναι. Το μή-Είναι, ξεπερασμένο στο Είναι, που το διαφοροποιεί, καθιστά δυνατή την έννοια μίας ενότητος η οποία περικλείει, επανενώνει και κρατά συνενωμένη την πολλαπλότητα ή την ετερότητα: ταυτότης στην διαφορά.

          Η πρόσληψη στην νεοπλατωνική σκέψη τών "πέντε υπέρτατων γενών" δηλαδή τών Είναι, ησυχίας, κίνησης, ταυτότητος και ετερότητος, σαν συστατικών του Είναι και σαν συνιστώντων την έκφραση, έδωσε αρχή, καταγωγή, ξεκίνησε μ'έναν ουσιώδη τρόπο, μαζί με την αριστοτελική εννοιολόγηση του ΝΟΥ, σε μία νέα έννοια τού πνεύματος χωρίς χρόνο και απολύτου, το οποίο σκέφτεται διαλεκτικά τον εαυτό του. Και σκέφτεται τον εαυτό του ξεκινώντας απο την ετερότητα στην κατεύθυνση τής ενότητός του και της ενότητος που το παράγει!

2. Το Ένα σαν απόλυτη διαφορά στην βάση της ταυτότητός του!

        
  Η αρνητικότης τής έννοιας τής ετερότητος εμφανίζεται στην σκέψη του Πλωτίνου πάνω απ'όλα στον προσδιορισμό τής αρχής: Το Ένα είναι διαφορετικό απο κάθε άλλο πράγμα το οποίο είναι μέσω αυτού και γι'αυτό μετά απο αυτό: έτερον πάντων! (Εν VI 7.42.13).  Έτερον πάντων είναι η πιό καθολική διατύπωση του γεγονότος ότι το Ένα ενεργεί στο όλον λόγω του ότι είναι αρχή, και παρ'όλα αυτά, αφαιρείται απο το όλον. Σαν συστατικό θεμέλιο στο όν, αυτό είναι καθαυτό σαν ο εαυτός του. Τοποθετημένο σαν υπερούσιον, απόλυτη υπέρβαση (επέκεινα). Η πρόταση με την οποία το Ένα είναι παντού και ταυτοχρόνως σε κανέναν τόπο αφορά επίσης και το γεγονός ότι το Ένα, σαν θεμέλιο που θεμελιώνει, είναι και παραμένει στον εαυτό του αυτό το ίδιο. Καθότι ο εαυτός του το Ένα παραμένει έξω απο το όν, μόνον σ'αυτό είναι σαν Ένα, το οποίο έγινε Ένα-Πολλά την στιγμή που άφησε την καθαρή ενότητα! Οι εκφράσεις οι οποίες είναι πρωτίστως αρνητικές αναφερόμενες στο ίδιο το Ένα, τού αφαιρούν όλα τα χαρακτηριστικά των κατηγοριών που ανήκουν στο όν, και διαγράφουν λοιπόν, σαν την απόλυτη διαφορά.

          Εάν το όν είναι καθαυτό διαφορετικό μέσω του Ενός, καθώς είναι η πολλαπλότης, συντεταγμένο απο την ετερότητα, τότε το Ένα είναι απόλυτη Ετερότης. Και πράγματι το όν δέν είναι όλο αυτό που είναι, καθαυτό διαφορετικό, δέν είναι λοιπόν ούτε καθορισμένη μορφή, οριοθετημένη, δέν είναι κάτι, και γι'αυτό είναι και μή-υπαρκτό, απο την στιγμή που μόνον το Είναι μπορεί να είναι κάτι. Η πιό κενή διατύπωση και ταυτοχρόνως η πιό εκτεταμένη γύρω απο την απόλυτη υπερβατικότητα του Ενός ή απο την απόλυτη ετερότητα αυτού ηχεί ώς εξής : Το ένα είναι τίποτε απο τα πάντα! (ουδέν) και (Εν.ΙΙΙ 8,10, 28 μηδέν). Το εν πάντα και ουδέ εν αρχή γάρ πάντων ού πάντα!

          Εδώ η ενότης του Ενός διαχωρίζεται με τον πιό καθαρό τρόπο, απο την πολλαπλότητα των πολλών ή των καθαυτών έτερων. Το Ένα είναι, καθότι είναι διαφορετικό απο το πάν, ή το μηδέν του παντός, το μή-πολλαπλό κατεξοχήν! Εδώ βρίσκεται η αληθινή του ταυτότητα! Είναι αληθινή ή καθαρή ταυτότης καθότι είναι αυτό που είναι, καθώς είναι μόνον μέσω του ιδίου, του εαυτού του, σαν θεμέλιο του εαυτού του, καθώς δέν έχει την ανάγκη για την πραγματικότητά του κανενός άλλου θεμελίου: Πρώτως αυτός και υπερόντως αυτός....αυτός. Παρ'αυτού αυτός (Εν. VI 8.14, 41/20/18).      

          Η ετερότης του Ενός απέναντι σ'αυτό που είναι άλλο (όχι Ένα) συνεπάγεται ότι το Ένα είναι αυτό που συνιστά, βεβαιώνει ή θέλει τον εαυτό του και επομένως είναι αυτό που καθορίζει τον εαυτό του ή αυτό που είναι απολύτως ελεύθερο. (αυτού κύριος VI 8 των Εν). Ακόμη και μέσω αυτών των προσδιορισμών, που εισήχθησαν απο τον Πλωτίνο μόνον σαν υποθέσεις, δέν είναι δυνατόν να θεωρηθεί καμμία διαφορά στο Ένα! Αυτό που έχει συσταθεί, βεβαιωθεί, καθορισθεί, θεληθέν, είναι το ίδιο το Ένα! Δέν υπάρχει τίποτε που να δυνηθεί, να θελήσει πέραν του εαυτού του ή έξω απο τον εαυτό του, καθώς είναι αυτό το ίδιο η πληρότης! "θέλησις και αυτός εν", και συνεπώς είναι πάντοτε ήδη αυτό που θέλει. Αυτό που συστήνει ή θέλει και αυτό που έχει συσταθεί ή ηθεληθεί, δέν είναι λοιπόν ένα μέρος ή μία μερική λειτουργία του Ενός, αλλά η ενέργεια του ιδίου του Ενός. Επομένως δέν είναι ούτε δυνατή σ'αυτό μία διαφορά απο πρίν ή μετά ή δυνάμει και ενεργεία. Το Ένα είναι, σαν αυτού ενέργημα, καθαρή πραγματικότης.

          Έτσι λοιπόν το απολύτως διαφορετικό απο αυτό που είναι άλλο πρέπει να θεωρηθεί μοναδικώς σαν μή-διαφορετικό απο τον εαυτό του, σαν το μή-διαφορετικό καθαυτό! (αδιάφορον όν αυτού, έτερον αυτού). Η μή-ετερότης ή ή απουσία ετερότητος έχει την ίδια σημασία της καθαρής ενότητος, της απολύτου ταυτότητος, της μή-πολλαπλότητος. Το είναι καθαρή μή-ετερότης, είναι η απόλυτη διαφορά του Ενός απέναντι σ'αυτό που είναι θεμελιωμένο, το οποίο βεβαίως συνεπάγεται την παρουσία του, καθολικώς θεμελιώνουσα σ'αυτό που είναι διαφορετικό απο αυτό. Αυτή η σύλληψη του Πλωτίνου, ιδιαιτέρως μέσω τής μεσολαβήσεως του Πρόκλου, υπήρξε μία αντικειμενική ώθηση για τον Cusano ώστε να κατανοήσει τον Θεό σαν μή-άλλο! (Εν. VI, 8,9,13 περί του Ενός: το δέ μοναχόν τούτο παρ'αυτού, τούτο ούν και ούκ άλλο). Σ'αυτή την έννοια δυναμώνουν τόσο η αρνητική νεοπλατωνική διαλεκτική όσο και η μεταφυσική της ενότητος: η απόδοση στον Θεό του μή-άλλου δέν λέει αυτό που είναι ο Θεός, αλλά περισσότερο περιορίζει το καθαυτό Είναι του Θεού απο αυτό που είναι άλλο και έτσι αποκλείει απο τον εαυτό του το καθαυτό άλλο, αλλά στον τρόπο του θεμελίου που θεμελιώνει, το περιλαμβάνει εξίσου στον εαυτό του. Να είναι χωρίς ετερότητα μ'έναν τρόπο καθαυτό απολύτως διαφορετικό, ανήκει μόνον στην απόλυτη ενότητα. Σ'αυτό το Ένα και το έτερον είναι ταυτόσημα!

          Μερικές διατυπώσεις του Πλωτίνου σχετικά με το Ένα φαίνεται να οδηγούν σε μία απορία: Εάν το Ένα πρέπει να είναι θεμέλιο του παντός, παρότι ταυτοχρόνως, είναι ουδέν του όλου, πώς μπορεί να δώσει αυτό που δέν έχει; Εάν το Ένα είναι αυτό που είναι άλλο αναφορικά με κάθε άλλο, παρότι πρέπει, σαν καθολικό θεμέλιο, να είναι μαζί το πάν, πώς διατηρεί την διαφορά του; Και στις δύο ερωτήσεις μπορούμε να απαντήσουμε: Αυτό είναι το πάν με διαφορετικό τρόπο απο όπως κάθε όν είναι καθαυτό: δέν είναι ξεδιπλωμένο, είναι χωρίς διαφορά! απλό (απλούν σε αντίθεση με το ποικίλον). Το ξεδίπλωμα ή η διαφοροποίηση του όντος είναι λοιπόν, εξαρτημένη στην απλότητά της ή στην απουσία ετερότητος της, είναι διαφορετικές αυτές οι λειτουργίες απο το είναι ταυτόν αυτού που είναι άλλο στο ίδιο το Ένα! (Εν. ΙΙΙ 8,10,19 "μενούσης της αρχής εφ'εαυτής ετέρας ούσης).

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.