Η μικρή, η μεγάλη και η λυκίσια ειρήνη - επανάληψη

Μεταμοντέρνα πολιτική ειρήνης μεταξύ τοπικότητας και παγκοσμιότητας

Der kleine, der große und der wölfische Frieden
Postmoderne Friedenspolitik zwischen Lokalität und Globalität (1999)

Άρθρο του H. J. Krysmanski
Καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Münster

Μέρος 1ο

Πέντε εκατομμύρια μάρκα

Με την “μικρή ειρήνη” εννοείται το ιδιωτικό και το τοπικό, με την “μεγάλη” το δημόσιο και το παγκόσμιο. Πώς συνδυάζονται αυτές οι δύο όταν μιλάμε για ειρηνευτική πολιτική;

Υπάρχει, για παράδειγμα, κάποιος που επιθυμεί να είναι όλος κόσμος ειρηνικός μαζί του. 

Ο Graf Karl Josef von der Groeben από την πόλη Baden-Baden, διέθεσε πριν λίγο καιρό 5 εκατομμύρια μάρκα, για να φτιαχτεί στο Tübingen το “Stiftung Weltethos” (Το ίδρυμα: παγκόσμιο ήθος). Την πνευματική ώθηση έδωσε ο Hans Küng, θεολόγος από το πανεπιστήμιο του Tübingen, ο οποίος μετά την συνταξιοδότησή του αφιερώθηκε στην προσπάθεια για μια ειρηνική παγκόσμια τάξη. 

Για ένα ίδρυμα και ένα μικρό ινστιτούτο, πέντε εκατομμύρια μάρκα είναι καλά λεφτά. Η ιδιωτική πρωτοβουλία του Karl Josef von der Groeben επιτρέπει στον Hans Küng να έχει πολλές δραστηριότητες σε όλο τον κόσμο.

Το περιβάλλον όπου κινείται ο Hans Küng και το ίδρυμα του είναι χαρακτηριστικό. Η γνωστή Αμερικανίδα δημοσιογράφος Flora Lewis (και η ίδια ανήκει στο κόλπο) περιγράφει μια τυπική εκδήλωση. Γίνεται συνάντηση ενός μικρού κύκλου εκλεκτών συμμετεχόντων, πχ στη Βιένη. Ο πρώην καγκελάριος της Γερμανίας Helmut Schmidt, έχει καλέσει για την “Επιτροπή δια-δράσης” (Inter-Action Council) μια ομάδα (Club) πρώην αρχηγών κυβερνήσεων. Η Flora Lewis γράφει: «Με την παραδοχή (προϋπόθεση) πως η θρησκεία είναι η σημαντικότερη πηγή ηθικών εννοιών, μαζεύτηκαν εκπρόσωποι όλων των σημαντικών θρησκειών: του Βουδισμού, Ινδουισμού, Κομφουκιανισμού, Χριστιανισμού, Ιουδαϊσμού, Ισλάμ. Κανέναν δεν εντυπωσιάζει το γεγονός πως οι παρόντες μιλούν για ανοχή και κατάργηση της βίας σε όλον τον κόσμο... Φυσικά, όπως σε κάθε επιτροπή, υπάρχουν μικροδιαφωνίες. Στο τέλος όμως ένα είναι βέβαιο:ότι όλες αυτές οι διαφορετικές θρησκευτικές διδασκαλίες θέλουν κατά βάση το ίδιο πράγμα...»

Πέντε εκατομμύρια μάρκα για το ίδρυμα “Weltethos” και πολλή κίνηση στους υψηλούς κύκλους. Όμως, όταν κανείς παίρνει στο στόμα τόσο μεγάλες λέξεις όπως παγκόσμια ειρήνη και παγκόσμια ηθική, πρέπει να προσεχθούν οι αναλογίες, οι σχέσεις μεγέθους. Πέντε εκατομμύρια μάρκα, τόσα στοιχίζει απλά ένας τηλεκατευθυνόμενος πύραυλος.

Αλλά ας μην σκεφτόμαστε το πολεμικό υλικό. Ας σκεφτούμε τους εκατομμυριούχους και τις δυνατότητές τους. Ο διευθυντής της εταιρίας Daimler-Chrysler, Jürgen Schremp, έχει ετήσιο μισθό 5.3 εκατομμύρια μάρκα, που πρόκειται να φτάσει τα 20 εκατομμύρια, για να εξισωθεί με αυτά που παίρνει ο Αμερικανός διευθυντής της ίδιας εταιρίας. Και πάλι, τα 5 εκατομμύρια δεν είναι πολλά, αν μετρηθούν με αυτές τις τάξεις μεγέθους. Και θα παρουσιάσω κάποιον Jan Philipp και κάποιον Joe, που χρηματοδοτούν την τοπική και ιδιωτική τους προσπάθεια, για την παγκόσμια ειρήνη, με το πολλαπλάσιο αυτού που ο Karl Joseph ήταν σε θέση να προσφέρει. 

Ένας άλλος κόσμος;

Τα παλιά σχήματα σκέψης δεν είναι πια ικανά να μας δώσουν να καταλάβουμε τι συμβαίνει. Και είναι στον ίδιο (χαμηλό) βαθμό ικανά επίσης να συλλάβουν μια πολιτική ειρήνης, με την οποία όλοι μας μπορούμε να ταυτιστούμε.Γιατί το πρόβλημα σήμερα είναι αυτό: υπάρχει ένα διαδεδομένο, αλλά αόριστο, αίσθημα δυσαρέσκειας, αλλά καμιά διαδεδομένη ενεργός αντίσταση εναντίον πολέμων όπως αυτός στην Γιουγκοσλαβία, και συνεπώς καμιά βάση για συντονισμένη πολιτική ειρήνης. 

Για να δούμε πιο καθαρά τα πράγματα, θα χρησιμοποιήσω το ζεύγος εννοιών μοντερνισμός-μεταμοντερνισμός. Με τις έννοιες αυτές χαρακτηρίζονται δυο ιστορικές εποχές, που η διαχωριστική τους γραμμή βρίσκεται γύρω στο 1980. Ο μοντερνισμός γνώριζε καθαρά μέτωπα (πολέμου). Ο μεταμοντερνισμός δεν γνωρίζει.

Μεταμοντέρνο είναι ήδη το φαινόμενο, σύμφωνα με το οποίο γίνεται σ’ όλον τον κόσμο λόγος για τον κόσμο, χωρίς να είναι ξεκάθαρο αν όλοι εννοούν το ίδιο πράγμα. Πιθανόν ο κόσμος για τον οποίο εμείς μιλάμε, να μην υπάρχει πια. 
Ο κόσμος της οικονομίας διασυνδέει καθημερινά, και εκατομμύρια φορές το δευτερόλεπτο, μέσω παγκόσμιων δικτύων υπολογιστών, μηνύματα που έχουν χρηματική αξία. Στο δίκτυο της οικονομίας διακινούνται καθημερινώς περισσότερα λεφτά απ' όσα έχουν όλες μαζί οι κεντρικές τράπεζες. Για τον κόσμο της οικονομίας δεν υπάρχουν η γήινη σφαίρα ως γεωγραφικό μέγεθος και ο “υλικός κόσμος”. Αυτές οι αφηρημένες, εντελώς απελευθερωμένες οικονομικές συναλλαγές κυριαρχούν στην πορεία του κόσμου. Μετατρέπουν τον κόσμο και την οικονομία του σε μια φανταστική, άυλη παγκόσμια οικονομία, που στο μεταξύ λειτουργεί όπως ο φανταστικός κόσμος του Hollywood. Πώς να τα καταφέρει κανείς σε ένα τέτοιο κόσμο έχοντας τα παλια σχήματα σκέψης;

Και ο Hans Küng, ο θεολόγος από το Tübingen, υποστηρίζει μια νέα “ρεαλιστική ιδανική πολιτική” (realistische Idealpolitik) που θα εξυπηρετήσει μια μελλοντική ειρηνική παγκόσμια τάξη. Αυτό το μείγμα από “ιδανικό” και “ρεαλιστικό” υπάρχει εδώ και καιρό: ως ένα ανερχόμενο στιλ πολιτικής. 

Όποιος είδε την ταινία του Hollywood Air Force One ξέρει ίσως για πιο πράγμα μιλάω. Είναι μια ταινία γυρισμένη το 1997, που εξυμνεί τον αυτοδικαιωτικό συνδυασμό πραγματικής βίας και ιδανικής ρητορικής για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ο Harrison Ford, ως πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών αναλαμβάνει την παγκόσμια τάξη στα χέρια του. Καταπολεμά την διεθνή τρομοκρατία με το να παραβιάζει την κυριαρχία μικρών κρατών. Με το προσωπικό του θάρρος αντιπροσωπεύει τα συμφέροντα της ανθρωπότητας εναντίον όλων των μικρόψυχων διπλωματών. Το παράδειγμα του φέρνει τον κόσμο στον δρόμο προς την ενότητα. Ο Bill Clinton είδε το έργο αυτό πολλές φορές.

Αυτή η ανάμειξη πραγματικής και ιδανικής πολιτικής έχει τις ρίζες της στην οικονομία. Ποιος μπορεί σήμερα να αποφασίσει αν πιο πολλά λεφτά θα κάνει η πραγματική οικονομία των εργοστασίων και των καταστημάτων, ή η φανταστική (ideal) των συναλλαγών και της βιομηχανίας της κουλτούρας;Μόνο η περιπέτεια Clinton-Lewinsky, μια πραγματικά μεγάλη φούσκα, επέφερε 290 εκατομμύρια δολάρια στο αμερικάνικο ακαθάριστο εθνικό προϊόν. Είναι περισσότερο από το αντίστοιχο της Αλβανίας. 

Και επειδή η πολιτική είναι η συνέχεια της οικονομίας με άλλα μέσα, όλο και περισσότερο θα καθορίζεται από την δημιουργία αξιών στον φανταστικό κόσμο. Η ίδια η πολιτική παίζει με φανταστικές αξίες. Έτσι, ο Tony Blair είπε πως ο πόλεμος του ΝΑΤΟ είναι ένα εντελώς νέο είδος πολέμου, όπου μόνο “αξίες” παίζουν ρόλο... Που είναι όμως τα συμφέροντα; ρώτησε τότε η Frankfurter Allgemeine Zeitung.

Έτσι βρισκόμαστε στη μέση του μεταμοντερνισμού. Όχι στις θεωρίες μεταμοντέρνων συγγραφέων, αλλά σε ένα νέο στάδιο κοινωνικής πραγματικότητας, όπως δείχνει η διαδικασία παγκοσμιοποίησης. 

Οι νέες ελίτ 

Με την εποχή του νεομοντερνισμού αλλάζει και ο ρόλος των ηγετικών στρωμάτων, των ελίτ, των εκατομμυριούχων μας. 

Ο Robert B. Reich, κάποτε υπουργός εργασίας στην πρώτη κυβέρνηση του Clinton, περιέγραψε σε ένα μικρό άρθρο του New York Times, πως “μια νέα ελίτ αλλάζει το είδος και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η Αμερική”. Οι νέες ελίτ αλλάζουν επίσης το είδος και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο κόσμος. Οι νέες ελίτ που προέρχονται από τον κόσμο των επιχειρήσεων και τών οικονομικών συναλλαγών, αναπτύσσουν άλλους τρόπους συμπεριφοράς από τους πλούσιους παλιότερων εποχών, και σίγουρα άλλους τρόπους συμπεριφοράς από τους αριστοκράτες της Baden-Baden (πόλη της νοτιοδυτικής Γερμανίας). Ποιοι ανήκουν στην κατηγορία αυτή; Τα περισσότερα ονόματα των επαγγελμάτων μας είναι ασυνήθιστα. Ο Reich αναφέρει κάποιους που δρουν παγκόσμια, όπως τραπεζίτες επενδυτικών τραπεζών, δικηγόρους επιχειρήσεων, καιροσκόπους ακινήτων, ιδιοκτήτες μέσων μαζικής ενημέρωσης. Σ' αυτούς προσθέτει πρίγκιπες του πετρελαίου, δισεκατομμυριούχους με επιχειρήσεις του Internet...

Αυτοί οι νέοι πλούσιοι ξοδεύουν όλο και περισσότερα χρήματα για τις ιδιωτικές τους ανάγκες: “firing workers, hiring servants” (απολύουν εργάτες, προσλαμβάνουν δούλους). Έτσι αυξάνεται ο αριθμός των προσωπικών προπονητών, μασέρ, αρχιτεκτόνων εσωτερικού χώρου, θεραπευτών, μαγείρων και καπετάνιων υπερμεγεθών κότερων. Από την άλλη όμως αυξάνεται και ο αριθμός των ιδιωτικών υπηρεσιών (υπηρετών) που έχουν μια κατεύθυνση προς το “δημόσιο” : “αγοράζονται” επιστημονικοί σύμβουλοι, ειδικοί στην στρατηγική που αφορά τον πολιτισμό και την τέχνη, πολιτικοί, μέχρι και πρόεδροι. 

Τα σχετικά ανεξάρτητα μεσαία στρώματα, που μπόρεσαν να αναπτυχθούν κατά την περίοδο του μοντερνισμού, μετατρέπονται σταδιακά σε μια εξαρτώμενη κλάση υπηρετών. Και αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό του μεταμοντερνισμού. 

Πιο πολύ ακόμη: όλο και περισσότερες ιδέες και έννοιες, που αφορούν δημόσια και παγκόσμια πράγματα, πωλούνται από μερικούς διανοούμενους και φορείς πολιτισμού, στους πλούσιους. Δημόσιες και παγκόσμιες αξίες ιδιωτικοποιούνται. 

Είναι οι δισεκατομμυριούχοι που χρηματοδοτούν σήμερα τις καλύτερες βιομηχανίες σκέψης, εντός και εκτός πανεπιστημίων. Αυτή η ομάδα περιμένει από την επένδυση της ένα πολύ ιδιωτικό και πολύ τοπικό κέρδος. Στις δεκαετίες του 20 και 30 είχαμε το θρυλικό ινστιτούτο κοινωνικής έρευνας της Φρανκφούρτης (Frankfurter Institut für Sozialforschung- FIS). Και σήμερα υπάρχει στις όχθες του Έλβα κάτι σαν απομίμηση του: το Hamburger Institut für Sozialforschung - το HIS. 

Το FIS ήταν ένα ιδιωτικό ερευνητικό ινστιτούτο, χρηματοδοτούμενο από μέλη που ανήκαν στην αριστοκρατική τάξη Εβραίων της δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Ανάμεσα στους επιστημονικούς συνεργάτες ανήκαν οι Theodor W. Adorno, Max Horkheimer, Karl Mannheim, Herbert Marcuse και πολλοί άλλοι. Αυτή η ομάδα διανοουμένων άρπαξε την καλά χρηματοδοτημένη ευκαιρία να εξελίξει τον μαρξισμό. Η μαρξιστική θεωρία ανήκε τότε σε ένα πλατιά διαδεδομένο, μάλιστα κυρίαρχο διανοητικό κίνημα, που προερχόταν από τον πραγματικό κόσμο των κοινωνικών προβλημάτων και συγκρούσεων. Και αυτό που έφερε στην ύπαρξη την ομάδα διανοουμένων του FIS -η κριτική θεωρία της σχολής της Φρανκφούρτης- ήταν ένα είδος “μαρξιστικής ιδανικής πολιτικής”, που κρατάει ακόμη μέχρι σήμερα τους οπαδούς της στους ακαδημαϊκούς κύκλους σε όλον τον κόσμο. 

Ας έρθουμε τώρα στο Hamburger Institut für Sozialforschung. Το HIS χρηματοδοτείται αποκλειστικά από τον Jan Philipp Reemtsma, τον κληρονόμο μιας τεράστιας περιουσίας από την γερμανική βιομηχανία καπνού. Ο Reemtsma, γύρω στα 40, χρηματοδοτεί με γύρω στα 40 εκατομμύρια μάρκα περίπου τον χρόνο το HIS, και τις συνδεόμενες δραστηριότητες με αυτό. Πολύ περισσότερα απ' όσα διέθετε ποτέ του το FIS. Τα ερευνητικά θέματα του HIS είναι σημαντικά: ασχολούνται με την έκταση της βίας στον 20ο αιώνα και με την αναζήτηση κοινωνικών προοπτικών των πολιτών (Zivil) κάτω από τις συνθήκες του μεταμοντερνισμού. 

Για τους λόγους του πολέμου στην Γιουγκοσλαβία, ο Reemtsma έχει να πει τα εξής ενδιαφέροντα: το μοντέλο του ευρωπαϊκού μοντερνισμού δείχνει ένα “ελλιπές μπλοκάρισμα” εναντίον μιας διαταραχής του πολιτισμικού πλαισίου - σκελετού. Ο λόγος: η επικίνδυνη “αίσθηση αυτασφάλειας”, που προκύπτει από μια συγκεκριμένη “αυτοεικόνα”. Έτσι ο δεδηλωμένος στόχος του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι η ελευθερία από την βία (έλλειψη βίας). Όπου αυτό συγκρούεται με την πραγματικότητα, αναλαμβάνει τα ηνία μια ρητορεία, που δικαιολογεί την μαζική βία. 

Εν τω μεταξύ, στο HIS δουλεύουν σχεδόν 70 συνεργάτες. Η έκθεση για τον γερμανικό στρατό του 2ου παγκόσμιου πολέμου (Wehrmacht) είναι το γνωστότερο προϊόν τους. Όμως μέχρι τώρα δεν εμφανίστηκαν στο Αμβούργο διανοητικοί γίγαντες, και μόνο από μακριά συγκρίνονται με τους διανοητές του παλιού ινστιτούτου της Φρανκφούρτης. Επίσης, δεν προέκυψε καμιά πραγματική θεωρητική παράδοση ή κίνημα. Όλα είναι εντελώς ιδιωτικά.

Σ' αυτό απαντούν οι εκπρόσωποι του HIS, και όχι χωρίς λόγο, πως δεν ζούμε σε μια εποχή όπου ο σχηματισμός συμπαγών θεωριών είναι χρήσιμος. Οι δημοσιεύσεις όμως και οι δραστηριότητες του HIS διαθέτουν μια αξιοπρόσεκτη συμπάγεια.Όμως αυτή χαρακτηρίζεται αποκλειστικά και μόνο από το γούστο, την ιδιοσυγκρασία, αλλά και την αυταρέσκεια του Jan Philipp Reemtsma. Αυτός ο πράγματι χαρισματικός και πολυεκατομμυριούχος, έχει φτιάξει με το HIS ένα τοπικό, πολύ ιδιωτικό κουκούλι -και οι ατομικές προτιμήσεις του Jan Philipp εξαπλώνονται σαν μάγια πάνω από την διανοητική σκηνή του Αμβούργου αλλά και της Γερμανίας.

Αυτό εννοώ όταν λέω “ιδιωτικοποίηση” και εν τέλει “τοπικοποίηση” δημόσιων και παγκόσμιων αγαθών: στα οποία ανήκουν επίσης η γνώση προσανατολισμού, η περίσκεψη και οι στρατηγικές ειρήνης. Η ιδιωτικοποίηση αυτή μπορεί ίσως να φέρει στον Karl Josef και στον Jan Philipp την δική τους μικρή ειρήνη - αλλά φέρνει και σε μας ησυχία και ειρήνη του κόσμου; Πιο πέρα: δεν σημαίνει ήδη το τέλος της ησυχίας των ανεπτυγμένων τοπικών οργανισμών, όταν από πάνω τους τοποθετείται, ως γενικό, το ιδιωτικό συμφέρον των εκατομμυριούχων;

Το ενδιάμεσο συμπέρασμα μου είναι: η πολιτική, οπωσδήποτε αυτή που έχει ένα σχέδιο με προοπτική, δεν είναι πια υπόθεση πλατειών κοινωνικών, οικονομικών και διανοητικών κινημάτων. Φαίνεται πως ξεγλιστρά στα χέρια των πλουσίων και φαίνεται να εξαρτάται από την διάθεσή τους “να κάνουν το καλό”. 

Αμέθυστος