The Spiritual and the Secular

Η πνευματικότητα στην μοντέρνα κοινωνία

Peter van der Veer

Princeton University Press, 2014

Ο Peter van der Veer είναι διευθυντής του Max Planck Ινστιτούτου για την μελέτη της θρησκευτικής και εθνικής ποικιλομορφίας, στην πόλη Göttingen. Είναι επίσης καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης, στην Ολλανδία.

 Η πνευματικότητα στην Ανατολή

Κατά την συνάντηση των πολιτισμών της Ινδίας και της Κίνας με το ιμπεριαλιστικό καθεστώς, σιγά σιγά είχαν αρχίσει να θεωρούν τους πολιτισμούς αυτούς «πνευματικούς», και συνεπώς διαφορετικούς και αντίθετους προς τον υλισμό της Δύσης. Στο παρόν βιβλίο ασχολούμαστε κριτικά με την έννοια αυτή της «πνευματικότητας», τόσο στο πεδίο της γενεαλογίας της στην Δύση, όσο και στην εφαρμογή της στην μετάφραση και ερμηνεία των παραδόσεων της Ινδίας και της Κίνας. Τι είναι το «πνευματικό»; Οι διανοούμενοι θα ήθελαν να αποφύγουν αυτόν τον όρο, όσο γίνεται περισσότερο, λόγω της ασάφειάς του. Ο πιο εύκολος τρόπος προς αποφυγήν της έννοιας αυτής, είναι να την χειριστεί κανείς ως κάτι το περιθωριακό, που χρησιμοποιείται μόνο στις παρυφές της διανοητικής ζωής, όπως στην εποχή μας για παράδειγμα, με το κίνημα της Νέας Εποχής. Εισηγούμαι πως αυτή είναι μια εσφαλμένη προσέγγιση, και θέλω να πω πως η έννοια αυτή είναι κρίσιμη για την κατανόηση της σύγχρονης κοινωνίας. Είναι βέβαιο πως εμφανίζει όλες τις εννοιολογικές δυσκολίες  όπως οι όροι «θρησκεία» και «πίστη», και ίσως και μεγαλύτερες δυσκολίες. Είναι προφανές πως ασάφεια και αοριστία της έννοιας αυτής την κάνουν τόσο χρήσιμη σε αυτούς που θέλουν να την χρησιμοποιήσουν. Υπονοεί περισσότερα απ’ όσα ορίζει. Η πνευματικότητα οδηγεί την γενίκευση-παγκοσμιοποίηση της έννοιας της θρησκείας, ένα βήμα(κρίσιμο) μπροστά. Το επιτυγχάνει αυτό διαλύοντας τους δεσμούς προς τα θρησκευτικά ιδρύματα-θεσμούς. Ο όρος «θρησκεία», έχει προσλάβει στην ευρωπαϊκή σκέψη τον χαρακτήρα της δια-πολιτισμικής, παγκόσμιας έννοιας, που περιλαμβάνει μεγάλη ποικιλία παραδόσεων και πρακτικών. Η γενικευμένη εφαρμογή της έννοιας της θρησκείας έχει τις ρίζες της στην φυσική και λογική θρησκεία, που εμφανίστηκαν ως συνέπεια των θρησκευτικών πολέμων στην Ευρώπη, και συσχετίζονται επίσης με την επέκταση των Ευρωπαίων σε άλλα μέρη της γης. Σημείο καμπής στην εξέλιξη αυτή ήταν για παράδειγμα η σχετικοποίηση του Χριστιανισμού, στην σχέση του προς τις άλλες θρησκείες, στο έργο των Picart και Bernard, Religious Ceremonies of the world¹³, που εκδόθηκε τον 18^ο αιώνα.

Συζητώ την έννοια της πνευματικότητας σε σχέση  προς μια άλλη, το ίδιο ισχυρή, μοντέρνα έννοια, η οποία συχνά θεωρείται ως το αντίθετο της πνευματικότητας-το κοσμικό(secular). Το κάνω αυτό θέλοντας να ξεκαθαρίσω το έδαφος για την νέα προοπτική της πνευματικότητας, η οποία δεν την καθιστά μια περιθωριακή μορφή αντίστασης εναντίον της κοσμικής μοντέρνας κουλτούρας, αντιθέτως, δείχνει πόσο κεντρικό ρόλο παίζει στο μοντέρνο πρόγραμμα. Θέλω επίσης να δείξω μια νέα προοπτική της εκκοσμίκευσης, η οποία δείχνει πόσο βαθιά μπλεγμένη είναι η εκκοσμίκευση με την μαγεία και την θρησκεία.

Ήδη τον 19^ο αιώνα, η έννοια της θρησκείας είχε γίνει μέρος της περιγραφής, είτε της παρακμής, είτε μιας μετατόπισης, η οποία είχε συστηματοποιηθεί στην κοινωνιολογική θεωρία της εκκοσμίκευσης. Η βαθμιαία μεταμόρφωση της υπερβατικής ιεραρχικής τάξεως στην μοντέρνα εμ-μονή(immanence, το αντίθετο της υπερβατικότητας), η οποία νομιμοποιείται από  την λαϊκή κυριαρχία και χαρακτηρίζεται από την αγορά, την δημόσια σφαίρα, και το έθνος κράτος, έχει μεταμορφώσει τον ρόλο θρησκείας με την μορφή θεσμού-ιδρύματος, και σε κάποιες περιπτώσεις την έχει περιθωριοποιήσει. Την ίδια όμως στιγμή, η μεταμόρφωση αυτή (της υπερβατικής τάξεως) έχει κάνει χώρο για την πνευματικότητα. Η πνευματικότητα ξεφεύγει από τα όρια της οργανωμένης, θεσμικής μορφής της θρησκείας, και με τον τρόπο αυτό του Χριστιανικού μοντέλου της Εκκλησίας και αιρέσεων, που δεν είναι δυνατόν να εφαρμοστούν (στην πλειονότητα τους) στα μη χριστιανικά περιβάλλοντα. Για τον λόγο αυτό είναι πιο ποικίλη και ευέλικτη, και αντιστέκεται στις προσπάθειες της κοινωνιολογίας να την βάλει σε κάποιο μοντέλο. Την ίδια στιγμή, όλες οι έννοιες που χρησιμοποιούνται σε αυτά τα πλαίσια(θρησκεία, μαγεία, κοσμικότητα, πνευματικότητα) είτε εμφανίζονται είτε μεταμορφώνονται προς τα τέλη του 19^ου αιώνα, και επιτρέπουν την εμφάνιση τόσο του αντί-θρησκευτικού κομμουνισμού στην Κίνα όσο και του θρησκευτικού (ινδουιστικού και μουσουλμανικού) αλλά και πνευματικού (Gandhi) εθνικισμού στην Ινδία.

Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζω πώς η έννοια της πνευματικότητας μεταφέρθηκε από την Δύση στην Ινδία και την Κίνα, και πώς λειτούργησε για να συνδέσει διαφορετικούς εννοιολογικούς κόσμους. Κατά τον 19^ο και στις αρχές του 20^ου αιώνα, η έννοια της πνευματικότητας είχε προσλάβει ένα ριζοσπαστικό χαρακτήρα, εκφράζοντας κριτική προς την αποικιοκρατία και τον υλισμό, αλλά και την επίσημη θρησκεία. .

Ο όρος «πνευματικότητα» παραπέμπει ασθενώς στην γερμανική λέξη Geist (πνεύμα) και στον μυστικισμό. Είναι μοντέρνα δυτική έννοια, όπως «θρησκεία», «μαγεία», και «εκκοσμίκευση». 

Προς το τέλος του 19^ου και στις αρχές του 20^ου αιώνα, ο όρος «πνευματικότητα» προσέλαβε κεντρική σημασία για την κατανόηση του μοντερνισμού σε όλον των κόσμο. Είναι προφανές, πως βρίσκει κανείς βαθιές προϊστορίες πνευματικότητας στον μυστικισμό, στον γνωστικισμό και ερμητισμό, και σε όλο το φάσμα των παραδόσεων από την αρχαιότητα², αλλά η σύγχρονη πνευματικότητα είναι κάτι διαφορετικό, που δεν μπορεί να εξηγηθεί με όρους αυτών των πολύπλοκων προϊστοριών. Είναι μέρος του μοντερνισμού, και με τον τρόπο αυτό μέρος της ευρείας μεταμόρφωσης που έλαβε χώρα κατά τον 19^ο αιώνα, είναι μια ιστορική ρήξη επομένως. Είναι ιδιαίτερα δύσκολο να οριστεί η πνευματικότητα. Θέλω να εισηγηθώ, πως η αοριστία του όρου, ως αντίθετου προς τον υλισμό, ως διακριτού από το σώμα, αλλά καί από την θρησκεία και την κοσμικότητα, τον έχει καταστήσει παραγωγικό, ως γέφυρα μεταξύ πολλών παραδόσεων παγκοσμίως. Το επιχείρημα μου είναι ότι το πνευματικό και το κοσμικό παράγονται ταυτόχρονα, ως δυο συνδεδεμένες εναλλακτικές προς την επίσημη θρησκεία, στην ευρωπαϊκή και αμερικάνικη μοντέρνα εποχή. Λέω επίσης, πως η κεντρική αντίφαση στην έννοια τής πνευματικότητας, είναι ότι θεωρείται γενική, παγκόσμια και ταυτόχρονα ως άρρηκτα δεμένη με έννοιες εθνικής ταυτότητας. Και επειδή η έννοια αυτή ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο, το ίχνος της διαφέρει από τόπο σε τόπο, καθώς ενσωματώνεται σε διαφορετικές ιστορικές πορείες.

Το πνευματικό ως μοντέρνα κατηγορία εμφανίστηκε κατά το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα, ως μέρος της Μεγάλης Μεταμόρφωσης. Με αυτό το χαρακτηριστικό, είναι μέρος της παγκοσμιοποίησης που έλαβε χώρα τον 19^ο αιώνα, μιας ριζικής πολιτικής, οικονομικής και πολιτισμικής προσάρτησης (integration) του κόσμου. Όπως πειστικά λέει ο Prasenjit Duara, η προσάρτηση αυτή είναι ακανόνιστη στον χρόνο και τον τόπο, λαμβάνει χώρα σε διάφορα επίπεδα της κοινωνίας, προσαρτώντας αγορές και πολιτικά συστήματα με μια διαφορική (differential) διαδικασία. Στο κεφάλαιο αυτό ασχολούμαστε με μια κατάσταση που ο Duara ονομάζει «διανοητική παγκοσμιοποίηση», η οποία δημιούργησε «μοναδικές» εθνικές διαμορφώσεις της πνευματικότητας, στα πλαίσια του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος⁴. . 

Το πνευματικό και το κοσμικό παρήχθησαν ταυτοχρόνως και σε αλληλεπίδραση. Οι μοντέρνες κατηγορίες «θρησκεία», «κοσμικότητα» και «πνευματικότητα» είχαν γενικευθεί κατά την εποχή της αποικιοκρατίας και προκάλεσαν διαφορετικές επιδράσεις σε διαφορετικές κοινωνίες. Το λέμε πάλι, οι έννοιες αυτές δεν ήταν καινούργιες, αλλά τέθηκαν υπό νέα χρήση. Η κατηγορία του κοσμικού πηγάζει από την σχέση Εκκλησίας και κόσμου στην ευρωπαϊκή ιστορία, επισημαίνοντας την αντίθεση μεταξύ του «εγκόσμιου» και του υπερβατικού. Η κατηγορία αυτή όμως έχει μεταμορφωθεί, τόσο στην Ευρώπη όσο και άλλου. Η μοντέρνα μεταμόρφωση του «κοσμικού» γίνεται σαφής όταν δούμε την πρώτη χρήση του όρου «εκκοσμίκευση», από τον George Holyoake στην Αγγλία το 1846. Ο Holyoake είχε επιτεθεί στον Χριστιανισμό, χαρακτηρίζοντας τον «άσχετη υπόθεση», και η επίθεση του είχε συνεχιστεί από τις κοσμικούς συλλόγους (Secular Societies) στις αρχές δεκαετίας του 1850. Μια από τις ενδιαφέρουσες πτυχές αυτών των συλλόγων ήταν το ότι συνδύαζαν μια ριζικά αντίθετη στάση προς την Εκκλησία, με ένα αντί-θεσμικό σοσιαλισμό και ελεύθερη στάση προς πνευματιστικά πειράματα

Ο ΣΤΑΜΟΥΛΗΣ ΚΑΙ Ο ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΣ ΝΕΟΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΑΝΗΚΟΥΝ ΣΤΗΝ ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΔΙΑ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΟΣ ,ΟΠΩΣ ΚΑΙ Ο ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ.

 Ο ΣΤΑΜΟΥΛΗΣ ΔΙΔΑΣΚΕΙ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗΣ. ΚΑΝΤΕ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ. ΟΙ ΑΠΟΓΟΝΟΙ ΤΟΥ ΑΓΟΥΡΙΔΗ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣΑΝ ΑΜΑΧΗΤΙ.