Ο Ρήγας πρώτος συνέλαβε την ιδέα της απελευθερώσεως του γένους και τη δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους με πολιτικά κριτήρια. Προσπαθούσε να τη μεταδώσει και να την κάνει πράξη απευθυνόμενος στον λαό με τη γλώσσα του συναισθήματος και συνδύαζε το απελευθερωτικό μήνυμα με θέματα που δυνάμωναν τις ελπίδες των Ρωμιών για απολύτρωση. Καταλάβαινε πως χωρίς έκλυση εσωτερικής ενέργειας, ο απλός άνθρωπος δεν γινόταν να εξεγερθεί και να διακινδυνεύσει την ύπαρξή του. Και ο ίδιος άλλωστε δεν υστερούσε σε συναίσθημα, μολονότι το συνδύαζε με τον λόγο.
Από το 1790 προσπαθούσε να μεταφέρει τις ιδέες του γαλλικού Διαφωτισμού εκλαϊκευτικά προς τους Ελληνες και τους ελληνομαθείς των Βαλκανίων. Εξέδωσε το «Φυσικής Απάνθισμα», μεταφράσεις γαλλικών και γερμανικών κειμένων εναντίον των δεισιδαιμονικών προλήψεων και υπέρ του κριτικού ελέγχου. Τον ίδιο χρόνο δημοσίευσε το «Σχολείον των ντελικάτων εραστών», δική του διασκευή διηγημάτων του Ντε λα Μπρετόν, όπου συσχετίζει τον φωτισμένο νου με την υπέρβαση των κοινωνικών ηθών της παραδόσεως. Η εθνική απελευθέρωση εδώ σήμαινε και απελευθέρωση από αναχρονιστικές συμβάσεις.
Ακολουθεί, το 1797, ο «Ηθικός Τρίπους», με έμμετρες δικές του διασκευές της «Βοσκοπούλας των Αλπεων» του Μαρμοντέλι και των «Ολυμπίων» του Μεταστασίου, με στόχο πάλι την ηθική ελευθερία του ανθρώπου. Τον ίδιο χρόνο μεταφράζει, μαζί με τον Γ. Βεντότη, τον τέταρτο τόμο της «Περιηγήσεως του νέου Αναχάρσιδος εις την Ελλάδα», ο οποίος αναφέρεται στην πατρίδα του, τη Θεσσαλία. Η γνωριμία του Νεοέλληνα με τους μεγάλους προγόνους ήταν αδύνατον να μείνει εκτός των σχεδιασμών του Ρήγα. Ετσι δεν έχασε την ευκαιρία να συνυφάνει την αφήγηση του συγγραφέως των «Περιηγήσεων», αββά Βαρθολομαίου, με την οδυνηρή πραγματικότητα της Τουρκοκρατίας και να διασταυρώσει την υπόθεση της απελευθερώσεως των Ελλήνων με τα ενδιαφέροντα του ευρωπαϊκού κλασικισμού.
Καθώς όμως η περιδιάβαση του Ανάχαρσι ζητούσε και εποπτική της αποτύπωσης, ο Ρήγας σχεδίασε και δημοσίευσε, επίσης το 1797, τη «Χάρτα της Ελλάδος». Εκεί, μαζί με την απεικόνιση της περιοχής νοτίως του Δουνάβεως, των νήσων του Αιγαίου και της δυτικής Μικράς Ασίας, περιέγραφε το μεγαλείο της ελληνικής αρχαιότητας, επιμένοντας στις νίκες εναντίον των Περσών, τονίζοντας την ιστορική συνέχεια του αρχαίου με τον νέο ελληνισμό και αναδεικνύοντας τις δυνατότητες πολιτικής αλλαγής, με δεδομένη την παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δεν θα ήταν αθέμιτο να μιλήσει κανείς για την πρώτη τυπογραφική αποτύπωση της Μεγάλης Ιδέας και να επισημάνει πως ο μετά μισόν αιώνα εισηγητής της Ιωάννης Κωλέττης μνημόνευε τον Ρήγα, μιλώντας για το δικό του πολιτικό όραμα.
Την ίδια πάντα χρονιά, ο Ρήγας έδωσε πολιτική μορφή στο σχέδιό του, με την «Νέαν πολιτικήν διοίκησιν των κατοίκων της Ρούμελης, τη Μικράς Ασίας, των Μεσογείων νήσων και της Βλαχομπογδανίας». Το έργο περιλαμβάνει την Επαναστατικήν Προκήρυξιν, την Διακήρυξιν των Δικαίων του ανθρώπου, το Σύνταγμα και τον Θούριο. Στο προοίμιο του Συντάγματος βρίσκουμε την πιο γλαφυρή διακήρυξη του πιστεύω του.
Υπόβαθρο του κοινωνικού του συστήματος, ο Ρήγας έθετε το φυσικό δικαίωμα της ισότητος και την ελευθερία θρησκευτικών πεποιθήσεων, γλωσσικής εκφράσεως, φυλετικής και εθνικής καταγωγής. Ο νόμος βρίσκεται υπεράνω φτωχών και πλουσίων, οι κοινωνικές ιεραρχίες απορρίπτονται, ιδρύονται δημόσια σχολεία παντού και για τα δύο φύλα, με ιδιαίτερη μέριμνα της μητρικής γλώσσας. Πολιτικά ο Ρήγας κινείται πέρα της φιλελεύθερης αρχής της διακρίσεως των εξουσιών και είναι χαρακτηριστικό πως μεταφράζει το ριζοσπαστικό γαλλικό σύνταγμα του 1793, όχι τη μετά δύο χρόνια μετριοπαθή του τροποποίηση. Η εκτελεστική εξουσία εξαρτάται από το νομοθετικό σώμα κι αυτό με τη σειρά του υπόκειται στη λαϊκή βούληση, η οποία εκφράζεται με τοπικές συνελεύσεις και εκλογές. Ο λαός είναι «αυτοκράτωρ», τουτέστιν κυρίαρχος, και η εξουσία του φθάνει μέχρι του δικαιώματος να επαναστατήσει, εφόσον απειλείται η ελευθερία του.
Ο Ρήγας ήταν άνθρωπος ενθουσιώδης, ανυπόμονος και ονειροπόλος. Θα έλεγε κανείς ότι προέβαλε τον ψυχικό του κόσμο στα εξωτερικά γεγονότα. Εξ ου και η ατυχής συγκυρία που επέφερε τη σύλληψη και τη θανάτωσή του αρκούσε ώστε να εξανεμιστούν όσα σχεδίαζε. Δεν έχω κατά νου, τα περί επαναστάσεως στη Μάνη και την εικαζομένη συνδρομή του Ναπολέοντος – αυτά ανήκουν στη σφαίρα των επιθυμιών και των αγαθών προθέσεων. Αναφέρομαι σε κάτι συγκεκριμένο: καλούσε χριστιανούς και Τούρκους να ενωθούν εναντίον της σουλτανικής καταπιέσεως, χωρίς να διανοείται πως τους ζητούσε το αδιανόητο. Το πράγμα μού θυμίζει κάποια ομάδα της άκρας Αριστεράς, η οποία, στη γερμανική κατοχή, αντί να σκέπτεται την αντίσταση, καλούσε τους Ελληνες, εν ονόματι του «επαναστατικού ντεφαιτισμού», να ενωθούν με τους Γερμανούς στρατιώτες, σε μια προοπτική ανατροπής του ναζισμού, καταπαύσεως του πολέμου και πανευρωπαϊκής σοσιαλιστικής αλλαγής!
Ηδη, το 1834, ο Ιωάννης Φιλήμων, στο δοκίμιό του για τη Φιλική Εταιρεία, αναρωτιέται για τις ικανότητες του Ρήγα. Τιμά την προσπάθεια που κατέβαλε, αναγνωρίζει πως «η δόξα της μεταβολής του 1821 ανήκει κατά μέγα μέρος εις τούτον», αλλά αμφιβάλλει για το ηγετικό του χάρισμα. Κατά την εκτίμησή του είναι «μεγαλόφρων και επιχειρηματίας, αλλ’ όχι τόσον σκεπτικός και κρυψίνους· κάτοχος γνώσεων πολλών και ζωηρός εις το πνεύμα, αλλ’ επιπόλαιος εξεταστής των πραγμάτων και μάλλον της καταστάσεως του έθνους του: ο Ρήγας φαίνεται μάλλον ο Ανθρωπος και όχι ο αρχηγός». Λίγες σελίδες πιο κάτω θα προσθέσει: «Ηθέλησεν ίσως ν’ αφιερωθεί όλως διόλλου εις μέτρα δραστήρια και εις ελπίδας εξωτερικάς διά την ελευθερίαν της πατρίδος του. Θέλομεν δε ίδει αντικείμενας εις τούτο τας αρχάς του Συστήματος των Φιλικών, ως θεμελιουμένας εις ελπίδας εσωτερικάς και εις την μοναδικήν κίνησιν των όπλων της Ελλάδος».
Ο Ρήγας υποδαύλισε, όσο κανείς άλλος στα χρόνια του, την προσδοκία της απελευθερώσεως και τη συνδύασε με κοινωνικό μετασχηματισμό και ηθική ανάπλαση του ανθρώπου. Μετέφραζε τις ιδέες του «ποιητικά» («έγραφε τροπάρια άλλοσθε», κατά τον Κολοκοτρώνη), με σκοπό να τις προσλάβουν όσοι δεν είχαν παραστάσεις να υποδεχθούν το πνεύμα του Διαφωτισμού – οι απλοί άνθρωποι και ιδίως οι Κλέφτες. Σ’ εκείνους απηύθυνε τους πρώτους στίχους του «ορμητικού» του τραγουδιού, του Θούριου, προτρέποντάς τους να εξεγερθούν.
Ποιοι άλλοι ζούσαν στα στενά μονάχοι σαν λιοντάρια, στις ράχες στα βουνά; Οι αποδέκτες στην αρχή τραγουδούσαν απλώς τον Θούριο, σιγά σιγά όμως το τραγούδι περνούσε στις ψυχές σαν εσωτερικό αντίγραφο στη θλίψη τους.
Ομως η Ελλάδα δεν ήταν αυτό που νόμιζε – πολύ περισσότερο οι Αρματολοί και οι Κλέφτες. Τα έπλαθε όλα μέσα του σαν σε όνειρο και τον κρατούσε αυτό που επιθυμούσε. Απευθυνόταν σε υποταγμένους χωρικούς και σε ανυπότακτους ορεσίβιους, διεκδικώντας τη συναισθηματική και λοιπή καθοδήγηση στον ξεσηκωμό τους. Η εμβατηριώδης ιδιοσυγκρασία του ισοπέδωνε κάθε πολιτισμική ιδιαιτερότητα και ο ανυπόμονος ενθουσιασμός του παρέβλεπε τους διεθνείς γεωπολιτικούς συσχετισμούς, ενώ του έλειψε ο χρόνος για να κατανοήσει τη βαρύτητα των διεθνών συγκυριών και να μετακινηθεί έτσι από την προνεωτερική ανιστορική πίστη στη νεωτερική ιστορική συνείδηση. Εφυγε απολύτως βέβαιος για την ευτυχή έκβαση των σχεδίων του. Πίστευε, άρα ήξερε!
Οπως κι αν έχουν τα πράγματα, ό,τι κι αν πρέσβευε ως υπέρμαχος του Διαφωτισμού και γιακωβινικής κοπής δημοκρατίας, ο Ρήγας αξίζει τη θέση που του δόθηκε στο πάνθεον των ηρώων της Παλιγγενεσίας. Με τον τρόπο του και τον μαρτυρικό του θάνατο, τόνωσε και εξύψωσε το πολεμικό αίσθημα των Ελλήνων, τους φιλοτίμησε εθνικά στην απόφαση να επαναστατήσουν ακόμη και με τίμημα τη ζωή τους. Επομένως έχει ξεχωριστή σημασία να παρακολουθήσουμε τη μεταθανάτιο αναγνώριση του Ρήγα ως συμβόλου της εθνεγερσίας, σε μια κοινωνία εντελώς διαφορετική από εκείνη που ο ίδιος φανταζόταν. Θέλω να πω: κοινωνία με ανθεκτικά αρχαϊκά κοιτάσματα, όπου ρίζωναν και ριζώνουν ακόμη εν πολλοίς οι ψυχικές ανάγκες και ο ανορθολογισμός των Νεοελλήνων. Εκεί αποφασίσθηκε η μοίρα του συμβολικού Ρήγα. Καθώς χρειάζονταν, οπωσδήποτε, οι πρόγονοί μας τη θεία επίγνωση για να προκόψουν στην ανεξάρτητή τους ύπαρξη, συνδύασαν στο φαντασιακό τους τον απόστολο της αληθείας με τη θυσία του και προσέφεραν τον Ρήγα ως φωτοδότη μάρτυρα στις επερχόμενες γενεές.
Ενδεικτική της πιεστικής παρουσίας του προνεωτερικού στον πολιτισμό μας είναι η διαχείριση του συμβολικού Ρήγα. Ακολουθήσαμε κι εδώ τη στρατηγική της μετατροπής του σε μνημείο του παρελθόντος, προκειμένου να αποφευχθεί η εκβολή του στο μέλλον. Μεταβάλαμε, κατά την παράδοση, τον συμβολισμό του σε στερεότυπο επαναλαμβανόμενο στην παιδεία και στους εορτασμούς μας τελετουργικά. Μέσω της επαναλήψεως ο τελετουργισμός καλλιεργεί λογικές με περιεχόμενο την αέναη επιβεβαίωση ορισμένης «αλήθειας», ανεξαρτήτως πραγματικότητος. Συντηρεί έτσι νοοτροπίες, οι οποίες επιβάλλουν τις μονόχνοτες πεποιθήσεις τους στη ζωή, για να την κρατούν απολίθωμα με κύρος αιωνίου.
Η προμετωπίδα της «Χάρτας της Ελλάδος» του Ρήγα.
Ως νοοτροπία το τυποτελετουργικό απλώνεται δυνητικά όπου ταξιδεύει η σκέψη. Υπ’ αυτό το πρίσμα, η καθιερωμένη σημασία του έργου και της θυσίας του Ρήγα δεν είναι ταυτόσημη με το ίδιο το έργο και τη θυσία του. Το τυπο-σύμβολο του φωτοδότη μάρτυρα απορροφά τη ζωντάνια του ανθρώπου Βελεστινλή, ενώ η ζωντάνια του θα έπρεπε να περισσεύει από το τυπικό και να το ξεχειλίζει. Διά του επαναλαμβανόμενου τυποτελετουργικού, το παρελθόν τείνει ακριβώς να επιβάλει τον μονοσήμαντο συμβολισμό του στο παρόν και στο μέλλον.
Ο Ρήγας έδωσε το παν για την ελευθερία των Ελλήνων, αλλά τη θέση του πολυδύναμου ιστορικού συμβόλου του κατέλαβε ένα λιπόσαρκο ανιστορικό σύμβολο. Το κήρυγμά του και η θυσία του άδειασαν από το περιεχόμενο των ιδεών του. Αντί ο συμβολισμός τους να μορφοποιεί την πνευματική υπόσταση του ανδρός, την περιτύλιξε με την αχλύ του μύθου, για να την παραδώσει εν συνεχεία σαν στερεότυπο στο πρόσφορο τελετουργικό. Δεν υπαινίσσομαι συνωμοσία εναντίον της μνήμης του προσώπου του, με διαστρεβλώσεις και συγκαλύψεις παραπλανητικές. Λέω πως εξαιτίας των προνεωτερικών στοιχείων της νοοτροπίας μας, μια πηγή εμπνεύσεως κατήντησε τύπος πλήξεως.
Η τελετουργία επιτελεί, με τον τρόπο της, έργο συνεκτικό στα πλαίσια μιας κοινότητος. Είναι σημείο και παράγων της ταυτότητος των ανθρώπων της. Αυτή την περίκλειστη ενότητα υπηρετεί, ενώ η συνοχή της δοκιμάζεται όταν εκδηλώνεται στους κόλπους της πολυφωνία, οπότε ζητείται επανορθωτική ενέργεια. Την επιφέρει αγχολυτικά η αποκατάσταση της μονοφωνίας. Οπως η αγωνία έχει συμβολική την προέλευση, έτσι καταπραΰνεται στη σφαίρα της τελετουργίας. Αντίθετα, η συνοχή της νεώτερης κοινωνίας δοκιμάζεται όταν φθίνει το νόημα της ζωής, ενώ η διαταραχή αποκαθίσταται μόλις αυτό ανανεωθεί. Στον σύγχρονο κόσμο, την κοινωνική συνοχή εγγυώνται οι κρατικοί θεσμοί, ανεξαρτήτως διαφορών θρησκευτικής πίστεως, χρώματος, φύλου, βάσει της ισονομίας και της ελευθερίας των πολιτών. Εδώ ο τελετουργικός χρόνος περιχωρείται στη ροή του γίγνεσθαι, αντί να βρίσκεται μονίμως σε προστριβές μαζί του και με την ιστορικότητα.
Η κατάσταση ωστόσο επιβαρύνεται όταν το τελετουργικό χάνει την αυτοσυνείδηση και ανάγει την παράστασή του σε αλήθεια. Τότε επιμένει τυραννικά να προσαρμόζει τα πάντα στον τύπο του, θέλει η επιβίωσή του να προέχει και αυτής της ανθρώπινης υπάρξεως, οπότε τρώει αδίστακτα τα παιδιά του. Το πράγμα μού φέρνει συνειρμικά στον νου εκείνη την πανάρχαια τελετουργία, όπου εις υγείαν και μακροημέρευση του πραγματικού βασιλιά, η φυλή θανάτωνε κατά τακτά διαστήματα ένα ψευδοβασιλέα. Εν προκειμένω ψευδοβασιλιάς θα μπορούσε μεταφορικά να είναι ο συμβολικός Ρήγας και πραγματικός βασιλέας η αποπετρωμένη παράδοση.
* Ο κ. Στέλιος Ράμφος είναι συγγραφέας.
Ως νοοτροπία το τυποτελετουργικό απλώνεται δυνητικά όπου ταξιδεύει η σκέψη. Υπ’ αυτό το πρίσμα, η καθιερωμένη σημασία του έργου και της θυσίας του Ρήγα δεν είναι ταυτόσημη με το ίδιο το έργο και τη θυσία του. Το τυπο-σύμβολο του φωτοδότη μάρτυρα απορροφά τη ζωντάνια του ανθρώπου Βελεστινλή, ενώ η ζωντάνια του θα έπρεπε να περισσεύει από το τυπικό και να το ξεχειλίζει. Διά του επαναλαμβανόμενου τυποτελετουργικού, το παρελθόν τείνει ακριβώς να επιβάλει τον μονοσήμαντο συμβολισμό του στο παρόν και στο μέλλον.
Ο Ρήγας έδωσε το παν για την ελευθερία των Ελλήνων, αλλά τη θέση του πολυδύναμου ιστορικού συμβόλου του κατέλαβε ένα λιπόσαρκο ανιστορικό σύμβολο. Το κήρυγμά του και η θυσία του άδειασαν από το περιεχόμενο των ιδεών του. Αντί ο συμβολισμός τους να μορφοποιεί την πνευματική υπόσταση του ανδρός, την περιτύλιξε με την αχλύ του μύθου, για να την παραδώσει εν συνεχεία σαν στερεότυπο στο πρόσφορο τελετουργικό. Δεν υπαινίσσομαι συνωμοσία εναντίον της μνήμης του προσώπου του, με διαστρεβλώσεις και συγκαλύψεις παραπλανητικές. Λέω πως εξαιτίας των προνεωτερικών στοιχείων της νοοτροπίας μας, μια πηγή εμπνεύσεως κατήντησε τύπος πλήξεως.
Η τελετουργία επιτελεί, με τον τρόπο της, έργο συνεκτικό στα πλαίσια μιας κοινότητος. Είναι σημείο και παράγων της ταυτότητος των ανθρώπων της. Αυτή την περίκλειστη ενότητα υπηρετεί, ενώ η συνοχή της δοκιμάζεται όταν εκδηλώνεται στους κόλπους της πολυφωνία, οπότε ζητείται επανορθωτική ενέργεια. Την επιφέρει αγχολυτικά η αποκατάσταση της μονοφωνίας. Οπως η αγωνία έχει συμβολική την προέλευση, έτσι καταπραΰνεται στη σφαίρα της τελετουργίας. Αντίθετα, η συνοχή της νεώτερης κοινωνίας δοκιμάζεται όταν φθίνει το νόημα της ζωής, ενώ η διαταραχή αποκαθίσταται μόλις αυτό ανανεωθεί. Στον σύγχρονο κόσμο, την κοινωνική συνοχή εγγυώνται οι κρατικοί θεσμοί, ανεξαρτήτως διαφορών θρησκευτικής πίστεως, χρώματος, φύλου, βάσει της ισονομίας και της ελευθερίας των πολιτών. Εδώ ο τελετουργικός χρόνος περιχωρείται στη ροή του γίγνεσθαι, αντί να βρίσκεται μονίμως σε προστριβές μαζί του και με την ιστορικότητα.
Η κατάσταση ωστόσο επιβαρύνεται όταν το τελετουργικό χάνει την αυτοσυνείδηση και ανάγει την παράστασή του σε αλήθεια. Τότε επιμένει τυραννικά να προσαρμόζει τα πάντα στον τύπο του, θέλει η επιβίωσή του να προέχει και αυτής της ανθρώπινης υπάρξεως, οπότε τρώει αδίστακτα τα παιδιά του. Το πράγμα μού φέρνει συνειρμικά στον νου εκείνη την πανάρχαια τελετουργία, όπου εις υγείαν και μακροημέρευση του πραγματικού βασιλιά, η φυλή θανάτωνε κατά τακτά διαστήματα ένα ψευδοβασιλέα. Εν προκειμένω ψευδοβασιλιάς θα μπορούσε μεταφορικά να είναι ο συμβολικός Ρήγας και πραγματικός βασιλέας η αποπετρωμένη παράδοση.
* Ο κ. Στέλιος Ράμφος είναι συγγραφέας.
ΓΙΑ ΝΑ ΜΗΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑΖΟΜΑΣΤΕ. Η ΙΔΙΟΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΜΑΣ ΔΙΑΤΗΡΕΙΤΑΙ ΑΚΟΜΗ ΣΤΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ ΜΑΣ... ΑΣ ΜΗΝ ΕΧΟΥΜΕ ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΥΝΕΧΕΙΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ. ΣΗΜΕΡΑ ΔΕ ΠΟΥ ΕΚΑΤΟΝΤΑΔΕΣ ΧΙΛΙΑΔΕΣ ΝΕΑΡΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΦΥΓΑΝ ΣΤΗ ΔΥΣΗ ΔΕΝ ΘΑ ΜΑΘΟΥΜΕ ΠΟΤΕ ΤΙ ΔΙΑΚΡΙΝΕΙ ΤΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ ΑΠΟ ΕΜΑΣ ΤΟΥΣ ΠΑΓΙΔΕΥΜΕΝΟΥΣ ΣΤΟΝ ΚΛΗΡΟ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου