Συνέχεια από: Δευτέρα 21 Ιουλίου 2025
Χάιντεγγερ καὶ ᾿Αρεοπαγίτης
ή, Περί απουσίας και αγνωσίας του Θεού
A' - Ο ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ ΩΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ
2. Τὸ ἱστορικό κήρυγμα τοῦ «θανάτου τοῦ Θεοῦ» (2η συνέχεια)
Σχολιάζοντας ὁ Χάϊντεγγερ τὸν λόγο τοῦ Νίτσε γιὰ τὸν «θάνατο τοῦ Θεοῦ», γράφει:
«Ο λόγος γιὰ τὸν θάνατο τοῦ Θεοῦ ἀναφέρεται στὸν χριστιανικό Θεό. ᾿Αλλὰ δὲν εἶναι λιγότερο βέβαιο καὶ πρέπει ἐκεῖ πρωταρχικὰ νὰ σταθεῖ ἡ σκέψη μας, ὅτι τὰ ὀνόματα Θεὸς καὶ χριστιανικὸς Θεὸς στὴ σκέψη τοῦ Νίτσε χρησιμεύουν γιὰ νὰ ὁρίσουν γενικὰ τὸν ὑπεραισθητὸ κόσμο. Θεὸς εἶναι τὸ ὄνομα γιὰ τὸν χῶρο τῶν ἰδεῶν καὶ τοῦ ἰδεώδους»32.
Αὐτὴ ἡ ταύτιση τοῦ ὑπεραισθητοῦ κόσμου τῶν νοητῶν συλλήψεων μὲ τὰ ὀνόματα Θεὸς καὶ χριστιανικὸς Θεὸς δὲν εἶναι ἱστορικὴ πρωτοτυπία τοῦ Νίτσε, ἀλλὰ ὁ βασικὸς ἐπὶ αἰῶνες προσανατολισμὸς τῆς δυτικῆς θεολογίας. Ἡ ὀρθολογική κατοχύρωση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐμπειρίας ὑπῆρξε ὁ ἱστορικὸς πειρασμὸς τῆς Δύσης, πειρασμὸς ἀναγκαιότητας γιὰ τὴν κοσμικὴ ἐπιβολὴ τῆς ἐκκλησίας ὡς ἀναμφισβήτητης αυθεντίας. Ὁ ὑπεραισθητὸς κόσμος τῶν πρώτων ἀρχῶν καὶ αἰτίων, ἔτσι ὅπως ἡ φιλοσοφική μεταφυσικὴ λογικὰ τὸν προσδιόριζε, ταυτίστηκε μὲ τὴν ἱστορικὴ ἀποκάλυψη τοῦ προσωπικοῦ Θεοῦ, τοῦ ὁποίου τὴν ἄμεση αἰσθητὴ ἐμπειρία κόμιζε ἡ χριστιανικὴ Ἐκκλησία – τὴν ἐμπειρία ποὺ ἦταν πάντοτε «μωρία» γιὰ τοὺς μεταφυσικούς φιλοσόφους. «Η δυτικὴ μεταφυσική, λέει ὁ Χάϊντεγγερ, βασίζεται στὸ πρωτείο τῆς λογικῆς...33 Δίπλα καὶ πάνω ἀπὸ τὴν ψυχολογία καὶ κοσμολογία, ἐμφανίζεται ἡ θεολογία, ὄχι ὡς ἑρμηνεία τῆς βιβλικῆς ἀποκάλυψης, ἀλλὰ ὡς ὀρθολογική (φυσική) ἑρμηνεία τῆς βιβλικῆς διδασκαλίας γιὰ τὸν Θεὸ ὡς πρώτη αἰτία τῶν ὄντων, τῆς φύσης καὶ τοῦ ἀνθρώπου, τῆς Ἱστορίας του καὶ τῶν ἔργων της»34.[ΔΗΛ. ΓΙΑΝΝΑΡΑ Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΟΥ ΑΙΣΘΗΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΟΝΟΣΗΜΑΝΤΟΥ ΕΙΝΑΙ ΤΟΥ ΠΑΡΜΕΝΙΔΗ, ΤΟΥ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΥ ΘΕΟΥ ΤΟΥ ΧΑΙΝΤΕΓΚΕΡ, ΣΥΝΑΔΕΙ ΚΑΙ ΤΑΥΤΙΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ; ΤΗΝ ΠΙΣΤΗ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΟΥ ΒΛΕΠΟΜΕΝΩΝ; Ο ΙΟΥΔΑΣ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗΚΕ. Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΚΑΤ' ΑΝΑΛΟΓΙΑΝ ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ Η ΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ ΑΚΙΝΑΤΗ; ΜΟΝΟ ΤΟΝ ΜΕΤΑΜΦΙΕΣΜΕΝΟ ΕΩΣΦΟΡΟ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΔΕΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΡΟΣΩΠΟ ΜΕ ΠΡΟΣΩΠΟ. Ο ΠΙΣΤΟΣ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ]
Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁποῖο στη σκέψη τοῦ Νίτσε ἡ χριστιανική μεταφυσική ταυτίζεται ὄχι μόνο γενικά μὲ τὸν χῶρο τῶν ἰδεῶν καὶ τοῦ ἰδεώδους, ἀλλὰ καὶ εἰδικότερα μὲ τὸν πλατωνισμό35. Ἡ δυτική μεταφυσικὴ παράδοση, ἀπὸ τὸν Αὐγουστίνο ὡς τὸν Θωμᾶ ᾿Ακινάτη καὶ ὡς τὸν Λάϊμπνιτς εἶναι τυπικά πλατωνική36, καὶ ἀκριβῶς χάρη στὸν πλατωνικό της χαρακτήρα «ἡ δυτική μεταφυσικὴ εἶναι θεολογική, ἀκόμα καὶ στὶς περιπτώσεις ποὺ ἀντιτίθεται στὴν ἐκκλησιαστικὴ θεολογία»[Ο ΑΚΙΝΑΤΗΣ ΠΛΑΤΩΝΙΣΤΗΣ;]37. Τὸ πλατωνικό κοσμοείδωλο εἶναι ὀρθολογικά θεοκεντρικό – καὶ αὐτὸ τὸ πρότυπο ἀκολουθεῖ ἡ δυτική μεταφυσική: Ὁ Θεὸς εἶναι ἡ λογικὰ ὑποχρεωτική Πρώτη Αἰτία τῶν ὄντων, τόσο ἡ ὀντολογία ὅσο καὶ ἡ κοσμολογία τῶν δυτικῶν θεμελιώνονται στὴν ἀφετηριακὴ αὐτὴ λογικὴ ἀναγκαιότητα. «Λογικὴ ἐδῶ δὲν σημαίνει: σύμφωνα μὲ τοὺς κανόνες τῆς ἐκπαιδευτικῆς λογικῆς (Schullogik), ἀλλὰ σημαίνει: μὲ βάση τὴν ἐμπιστοσύνη στὴ διάνοια»38.
᾿Απὸ τὸν Αὐγουστίνο ὡς τὸν Λάϊμπνιτς ὁ Θεὸς ὁρίζεται ὡς τὸ ὄντως Ον,[ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ] δηλαδὴ τὸ ἀπειροτέλειο Ον (ens summe perfectum), τὸ Ον ποὺ συλλαμβάνει ἡ διάνοια πραγματοποιώντας μιὰ ἀναγωγὴ στὸ ἀπόλυτο (regressus in infinitum) τῶν νοητῶν ἰδιοτήτων τοῦ ἀνθρώπινου ὄντος. Προσδιορίζεται ἡ αἰτία τοῦ ὑπαρκτοῦ μὲ ἀφετηρία καὶ βάση τὸ ἴδιο τὸ αἰσθητὰ ὑπαρκτό. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι τόσο ἡ ὀντο-λογία ὅσο καὶ ἡ θεο-λογία, ἐνῶ ἐτυμολογικὰ «δίνουν λόγο» περὶ τοῦ ὄντος καὶ περὶ τοῦ Θεοῦ, στὴν πραγματικότητα συνιστοῦν τὸν λόγο (τὴν αἰτία καὶ ἑρμηνεία) τοῦ ὄντος καὶ τοῦ Θεοῦ, δηλαδὴ τὴ λογικὴ τοῦ λόγου. Γι' αὐτὸ καὶ θὰ ἦταν σωστότερο νὰ ὀνομάζονται: ὀντο-λογικὴ καὶ θεο-λογική39.
᾿Αλλὰ καὶ τὸ ἀντίθετο στὴ νοησιαρχία ρεῦμα τῆς ἀντιλογοκρατίας (irrationalismus) ξεκινάει στὴ Δύση ἀπὸ τὴν ἴδια αὐτὴ ἐμπιστοσύνη στὴ διάνοια, διαπιστώνει ὁ Χάϊντεγγερ: «Τὴν ἐμπιστοσύνη στὴ διάνοια καὶ τὴ συνακόλουθη έξουσιαστική κυριαρχία τῆς ratio μποροῦμε νὰ τὴν διαπιστώσουμε ὄχι μονόπλευρα στὸν ρασιοναλισμό (λογικοκρατία). Στὸν χῶρο τῆς ἐμπιστοσύνης στὴ διάνοια ἀνήκει ἐξίσου καὶ ἡ ἀντιλογοκρατία. Οἱ μεγαλύτεροι λογικοκράτες καταλήγουν πολύ σύντομα στὴν ἀντιλογοκρατία, καὶ τὸ ἀντίθετο: ὅπου τὸ κοσμοείδωλο τὸ προσδιορίζει ἡ ἀντιλογοκρατία, ἐκεῖ θριαμβεύει ἡ λογικοκρατία»40.[ΞΕΧΑΣΑΤΕ ΤΟ ΕΓΩ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ , ΒΑΣΕΙ ΤΗΣ ΟΠΟΙΑΣ Ο ΘΕΟΣ ΣΑΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ] Η παράδοση τοῦ δυτικοῦ ἀποφατισμοῦ, ἀπὸ τὸν νεοπλατωνικὸ Ἐριγένη (Johannes Scotus Eriugena), ὡς τὸν ᾿Ανσέλμο, τὸν ᾿Αβελάρδο καὶ τὸν Θωμᾶ ᾿Ακινάτη –ἡ προσπάθεια συμβιβασμοῦ καταφάσεων καὶ ἀποφάσεων, ἡ ὑπεράσπιση καὶ τῆς γνώσης καὶ τῆς ἄγνοιας – ἐπιβεβαιώνει αὐτὴ τὴ διαπίστωση. Ἡ φυσική θεολογία ἐμφανίζεται ὡς λογική καταφάσεων, ἡ ἀποφατική θεολογία ὡς λογικὴ ἀρνήσεων.
Πρῶτος ὁ Κὰντ ἀρνήθηκε μὲ συνέπεια τὸ πρωτεῖο τῆς λογικῆς γιὰ τὸν καθορισμὸ τοῦ ὑπαρκτοῦ. Διέστειλε τὴ σκέψη ἀπὸ τὴν ὕπαρξη, ἀπέρριψε τὴν ταύτιση τῆς νοητῆς ἰδέας μὲ τὸ εἶναι - καθεαυτό, ὁρίζοντας ἔτσι τὸ τέλος τῆς κλασικῆς ὀντολογίας.[ΑΦΟΥ ΤΡΕΛΛΑΘΗΚΕ ΜΕ ΤΟΥΣ ΕΞΩΓΗΙΝΟΥΣ ΑΦΥΛΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΣ] Ὅμως ἡ καντιανὴ ἐπανάσταση δὲν ἐπέφερε οὔτε τὸ ἐλάχιστο ρῆγμα στὸν «μονισμὸ τοῦ ὑποκειμένου» ποὺ προἡγεῖται καὶ θεμελιώνει τὴ νοησιαρχική μεταφυσική. Ἐναρμόνισε τὴ διάνοια μὲ τὴν ὕπαρξη μέσω τῆς προτεραιότητας τῆς ἐμπειρίας, ἐγκαινιάζοντας τὴν ἀνθρωποκεντρικὴ ὀντολογία τῶν νεώτερων χρόνων, δηλαδὴ μιὰ πρώιμη φαινομενολογία.
Μὲ κατηγορίες τῆς φαινομενολογίας καὶ ὁ Ἔγελος προχώρησε ἕνα βήμα περισσότερο, προσδιορίζοντας τὴν οὐσιαστικὴ ἀποξένωση τῆς διάνοιας ἀπὸ τὰ πράγματα. Γνωρίζουμε τὰ ὄντα μόνο κατὰ τὸ φαινόμενο καὶ ὄχι κατὰ τὴν οὐσία. Η μόνη δυνατότητα νὰ ὑπερβαθεῖ αὐτὴ ἡ ἀποξένωση, εἶναι γιὰ τὸν Ἔγελο ἡ Ἱστορία. Ἡ Ἱστορία εἶναι μιὰ δυναμικά συντελούμενη καὶ ἐξελισσόμενη πράξη – εἶναι ἡ δραστηριότητα τοῦ πνεύματος, ἡ προσπάθειά του νὰ αὐτοπραγματωθεῖ ὡς ἐλευθερία ἀπὸ κάθε ἀντίθεση, ἰδιοτυπία ἢ μερικότητα. Γι' αὐτὸ καὶ ἡ Ἱστορία συγκεφαλαιώνει τὸ καθολικό γίγνεσθαι, τὸ γίγνεσθαι τοῦ κόσμου, ἀλλὰ καὶ τοῦ Θεοῦ, τὴν ἐξέλιξη τοῦ ᾿Απόλυτου Πνεύματος ποὺ συντελεῖται μέσα στὰ ὅρια τῆς πεπερασμένης ἐμφάνισής του, δηλαδὴ στὴν ἱστορικότητα τοῦ ἀνθρώπινου πνεύματος.[Ο ΜΠΑΜΠΑΣ ΤΟΥ ΜΑΡΞ]
Ο Χάϊντεγγερ διαπιστώνει ὅτι τὸ ἄλμα τοῦ Κὰντ καὶ τοῦ Ἔγελου εἶναι φανερὸ ὅτι δὲν ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τοῦ ὑποκειμένου. «Γιὰ τὴ μεταφυσικὴ τοῦ Ἔγελου ἰσχύει ὁ προσδιορισμός: μεταφυσικὴ τοῦ ἀπόλυτου ὑποκειμένου»41. Αἴρεται ἡ προτεραιότητα τῆς διάνοιας, γιὰ νὰ ἀντικατασταθεῖ μὲ τὴν προτεραιότητα τῆς ἐμπειρίας ἢ τῆς ἱστορικῆς ὕπαρξης. Η ὀντολογία παραμένει ἀνθρωποκεντρική («ὑποκειμενιστική»), τὸ ἴδιο καὶ ἡ θεολογία. «Ἡ ἐποχὴ τῶν νεώτερων χρόνων προσδιορίζεται ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ ἄνθρωπος γίνεται μέτρο καὶ κέντρο τοῦ ὑπαρκτοῦ»42.[ΤΟΤΕ Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ Β΄ΒΑΤΙΚΑΝΕΙΑΣ ΠΩΣ ΒΟΛΕΥΕΙ;]
Σημειώσεις
32. Holzwege, σελ. 199.33. Nietzsche I, σελ. 530.
34. Nietzsche II, σελ. 58.
35. Holzwege, σελ. 200 - Nietzsche ΙΙ, σελ. 274.
36. BA. HIRSCHBERGER, Geschichte der Philosophie ΙΙ, σελ. 163 καὶ 188. – Werner BEIERWALTES (Hrsg.), Platonismus in der Philosophie des Mittelalters, Darmstadt (Wissenschaftl. Buchgesel.) 1969, μὲ ἰδιαίτερα ἐνδιαφέρουσες γιὰ τὸ θέμα μας στὸν τόμο αὐτὸν τὶς ἐργασίες τῶν: Clemens Baeumker, M. D. CHENU, J. KOCH. E. GILSON, L'esprit de la philosophie médiévale, Paris (Vrin) 1969, σελ. 41-48, 181-187. – Χαρακτηριστικὴ ἡ ἀντίθετη προτίμηση τῆς ὀρθόδοξης ἑλληνικῆς ᾿Ανατολῆς πρὸς τὸν ἐμπειρικό ρεαλισμὸ τοῦ ᾿Αριστοτέλη.
37. HEIDEGGER, Nietzsche II, σελ. 59.
38. HEIDEGGER, Nietzsche Ι, σελ. 532.
39. HEIDEGGER, Identität und Differenz, Pfullingen (Neske - Verl.) 1957, σελ. 56.
40. Nietzsche Ι, σελ. 531.
41. Nietzsche II, σελ. 200.
42. Nietzsche II, σελ. 61.
ChatGPT: Κύριοι θεματικοί άξονες:
-
Η ταύτιση του Θεού με τον υπεραισθητό κόσμο:
Ο Χάιντεγγερ ερμηνεύει ότι για τον Νίτσε, τα ονόματα «Θεός» και «χριστιανικός Θεός» σημαίνουν τον υπεραισθητό κόσμο – δηλαδή τον κόσμο των ιδεών, του νοητού και του ιδεώδους. Ο Νίτσε δεν επικρίνει απλώς μια θρησκευτική πίστη, αλλά όλη την παράδοση που θεμελιώνει την αλήθεια σε μια υπερβατική τάξη πραγμάτων, άρα τη μεταφυσική. -
Η Δυτική θεολογία ως μεταφυσική του Πλατωνισμού:
Ο Γιανναράς τονίζει ότι αυτό που φαίνεται πρωτότυπο στον Νίτσε είναι στην πραγματικότητα δομικό χαρακτηριστικό της δυτικής θεολογίας: η ταύτιση του Θεού με το «όντως ον», δηλαδή με την κορύφωση ενός λογικά νοούμενου κόσμου. Αυτή η πορεία φτάνει από τον Αυγουστίνο στον Θωμά Ακινάτη και μέχρι τον Λάιμπνιτς, συγκροτώντας μια λογική-θεολογική οντολογία. -
Το πρόβλημα της λογικοκρατίας και της αντιλογοκρατίας:
Πολύ ενδιαφέρον το σημείο που ακολουθεί τον Χάιντεγγερ όταν δείχνει ότι και η λογικοκρατία και η αντιλογοκρατία (irrationalismus) είναι τέκνα της ίδιας εμπιστοσύνης στη διάνοια. Δηλαδή η δυτική παράδοση δεν μπορεί να σπάσει το «μονοπώλιο» του λόγου – ακόμα και όταν τον απορρίπτει, τον αναπαράγει σε άλλο επίπεδο. -
Καντιανή και εγελιανή στροφή:
Ο Καντ απέρριψε την ταύτιση ιδέας και όντος, όμως δεν διέφυγε τον «μονισμό του υποκειμένου»: το ον παραμένει προσδιορισμένο από τον άνθρωπο ως μέτρο του. Ο Έγελος πηγαίνει παραπέρα, συνθέτοντας ιστορία και φαινομενολογία, αλλά και αυτός μένει εντός του ορίζοντα του ανθρώπου ως φορέα του νοήματος. -
Ο Χάιντεγγερ και η κριτική στον ανθρωποκεντρισμό:
Η μεταφυσική του «απόλυτου υποκειμένου» είναι για τον Χάιντεγγερ η συνέχιση του ίδιου σφάλματος. Η όλη δυτική σκέψη παραμένει εγκλωβισμένη σ' ένα σχήμα στο οποίο ο Θεός, το Είναι και ο κόσμος νοούνται μέσα από τον λογικό ή εμπειρικό έλεγχο του υποκειμένου.
Σχόλιο:
Το ενδιαφέρον του Γιανναρά είναι σαφώς εκκλησιολογικό και θεολογικό: επισημαίνει ότι η δυτική ταύτιση μεταφυσικής και θεολογίας είναι ιστορικό ατύχημα, απόρροια της κοσμικής επιβολής της Εκκλησίας. Η Ανατολική παράδοση, με τον εμπειρικό ρεαλισμό του Αριστοτέλη και την προσωπική, χαρισματική εμπειρία του Θεού, δεν ακολούθησε ποτέ αυτήν την πορεία.[Ο ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ ΤΗΝ ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΕ;]
Το «κρυμμένο» ερώτημα του Γιανναρά είναι: Είναι ο Νίτσε πραγματικά ο νεκροθάφτης του Θεού ή ο νεκροθάφτης μιας λανθασμένης εικόνας του Θεού; Ο Νίτσε καταγγέλλει τον Θεό της μεταφυσικής, του λογικά υποχρεωτικού, του «πρώτου κινούντος», όχι τον Θεό της άμεσης εμπειρίας και σχέσης, τον Θεό της Εκκλησίας ως σώμα Χριστού.[ΕΙΝΑΙ Ο ΝΕΚΡΟΘΑΦΤΗΣ ΤΟΥ ΣΑΝ ΘΕΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου