Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ – Ignace de la Potterie (43)

Συνέχεια από Τετάρτη, 15 Φεβρουαρίου 2017

          

            IGNACE  DE LA POTTERIE, S. J.

           Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ

                            ΤΟΜΟΣ  1^ος

   Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ. ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ

                         ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

                ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ

5^ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ :  Ο ΠΑΡΑΚΛΗΤΟΣ, ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

ΙΙ. Οι πέντε υποσχέσεις

Ε. Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΠΛΗΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ (συνέχεια 3^η)

3. Η αποκάλυψη του Πνεύματος της αληθείας (στ. 13γ-15)

  

Το τελευταίο μέρος της πέμπτης υποσχέσεως είναι αποφασιστικής σημασίας για την οριστική κατανόηση τής έκφρασης ὁδηγήσει ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν, διότι εμφανίζεται με την μορφή ερμηνείας του στ. 13β: «οὐ γὰρ λαλήσει ἀφ' ἑαυτοῦ…». Η ερμηνεία αυτή είναι εξαιρετικά μακροσκελής και πολύπλοκη: φθάνοντας σ’ αυτή την πέμπτη υπόσχεση, ο Ιωάννης μοιάζει να επικεντρώνεται στην προσπάθεια να συμπυκνώσει σε μια τελευταία σύνθετη φράση, όλες τις όψεις τής θεωρίας του περί του ρόλου τού Πνεύματος απέναντι στην αλήθεια. Προκειμένου να συλλάβουμε όλες τις αποχρώσεις τού αποσπάσματος θα ερευνήσουμε κατ’ αρχήν την διάρθρωσή του· στην συνέχεια θα αναλύσουμε το νόημα των ρημάτων που περιγράφουν την ενέργεια τού Πνεύματος.

α. Δομή του αποσπάσματος

      Από την πρώτη ανάγνωση διακρίνουμε ένα είδος ταλάντευσης στο κείμενο, και μάλιστα έναν ρυθμό τριαδικό. Το απόσπασμα αποτελείται από τρία μέλη, και καθένα απ’ αυτά περιλαμβάνει τρία στοιχεία, εκ των οποίων το τελευταίο καταλήγει πάντοτε στην ίδια διατύπωση: ἀναγγελεῖ ὑμῖν. Σε κάθε μια από αυτές τις τρείς κινήσεις oι λέξεις-επωδός υποδεικνύουν ένα σημείο κατάληξης· σχηματίζουν έτσι την  βασική διάρθρωση ολόκληρου του αποσπάσματος, αποτελώντας το κυρίαρχο στοιχείο της. Υπάρχουν πολλοί παραλληλισμοί του κειμένου, που συνεισφέρουν σημαντικά στην κατανόησή του. Η επισταμένη εξέταση των τριών στίχων μάς οδηγεί με σχετική ευχέρεια στην ακόλουθη κατάταξη της δομής τους· ο πρώτος θεματικός στίχος αναπτύσσεται στη συνέχεια σε τρείς επιμέρους κινήσεις:

(στ.13) ὅταν δὲ ἔλθῃ ἐκεῖνος, ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ  τῆς ἀληθείας,

              ὁδηγήσει ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν·

              Ι    (α) οὐ γὰρ λαλήσει ἀφ' ἑαυτοῦ,                    (ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ)

                   (β) ἀλλ' ὅσα ἂν ἀκούσει λαλήσει,

                   (γ) καὶ τὰ ἐρχόμενα  ἀ ν α γ γ ε λ ε ῖ  ὑ μ ῖ ν.

(στ.14) ΙΙ   (α)  ἐκεῖνος ΕΜΕ δοξάσει, ὅτι                         (Ο ΧΡΙΣΤΟΣ)

                   (β) ἐκ τοῦ ἐμοῦ λήψεται

                     (γ)  καὶ                       ἀ ν α γ γ ε λ ε ῖ  ὑ μ ῖ ν

(στ.15) ΙΙΙ  (α) πάντα ὅσα ἔχει Ο ΠΑΤΗΡ ἐμά ἐστι          (Ο ΠΑΤΗΡ)

                         (διὰ τοῦτο εἶπον ὅτι)

                   (β) ἐκ τοῦ ἐμοῦ λήψεται

                   (γ) καὶ                         ἀ ν α γ γ ε λ ε ῖ  ὑ μ ῖ ν

     Αυτή η τόσο ομοιογενής σύνθεση μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε σε αυτό το απόσπασμα ορισμένους ενδιαφέροντες παραλληλισμούς:

     1)  Στο Ι, τα μέλη (α) και (β) σχηματίζουν ένα αντιθετικό παραλληλισμό:                          οὐ γὰρ λαλήσει ἀφ' ἑαυτοῦ

                             ἀλλ' ὅσα ἂν ἀκούσει λαλήσει

     Ο κεντρικός όρος που βρίσκεται σε θέση χιαστί είναι προφανώς το ρήμα  λαλήσει .

     2) Το Ι και το ΙΙ βρίσκονται σε απόλυτο παραλληλισμό: Το ΙΙ (β) επαναλαμβάνεται στο ΙΙΙ (β), και επίσης το ΙΙ (γ) στο ΙΙΙ (γ). Το δε ΙΙ (α) αναπτύσσεται ακολούθως στο ΙΙΙ (α) (ἐμέ- ἐμά), όπως δείχνει η ταυτόσημη ερμηνεία των δύο μελών της πρότασης. Οι λόγοι που ακολουθούν το ΙΙΙ (α) διὰ τοῦτο εἶπον ὅτι αποτελούν ένα συνδετικό κρίκο που δεν σχετίζεται άμεσα με την υπόλοιπη εξέλιξη.

     3)  Ο εμφανέστερος παραλληλισμός βρίσκεται στις τελικές διατυπώσεις των τριών στίχων:

           Ι     (γ)  καὶ τὰ ἐρχόμενα  ἀναγγελεῖ  ὑμῖν

          ΙΙ     (γ)                                   ἀναγγελεῖ  ὑμῖν

         ΙΙΙ     (γ)                                   ἀναγγελεῖ  ὑμῖν

Μόνο στο πρώτο μέλος το ρήμα έχει αντικείμενο: τὰ ἐρχόμενα· στο ΙΙ (γ) και ΙΙΙ (γ) το αντικείμενο του ρήματος περιλαμβάνεται εμμέσως στα προαναφερόμενα: (ἐκ τοῦ ἐμοῦ λήψεται και ἀναγγελεῖ  ὑμῖν). Ο σαφής παραλληλισμός των τριών στίχων όμως υποδηλώνει ότι το ρήμα ἀναγγελεῖ θα πρέπει να έχει πάντοτε το ίδιο νόημα, παρότι αφορά σε διαφορετικές πραγματικότητες.

     4)  Η τριπλή αναφορά του ἀναγγελεῖ  ὑμῖν υποδεικνύει σαφώς την αποκαλυπτική λειτουργία του Πνεύματος· αλλά σε κάθε ένα από τα μέλη της πρότασης, οι λέξεις που προηγούνται περιγράφουν την προέλευση αυτών που θα μεταδώσει ο Παράκλητος:

       Ι    (β)     ὅσα ἂν  ἀ κ ο ύ σ ε ι  λαλήσει

      ΙΙ    (β)      ἐκ τοῦ ἐμοῦ  λ ή ψ ε τ α ι

     ΙΙΙ    (β)      ἐκ τοῦ ἐμοῦ  λ α μ β ά ν ε ι

Αυτά τα τρία ρήματα βρίσκονται σε στενή ανταπόκριση και θα πρέπει να έχουν συγγενές νόημα.

     5) Ας σημειώσουμε τέλος έναν τελευταίο παραλληλισμό στο εσωτερικό του πρώτου μέλους (Ι): το ρήμα λαλήσει που επαναλαμβάνεται δύο φορές (α και β), επανέρχεται με άλλη μορφή ως ἀναγγελεῖ (γ). Το καί που τα συνδέει είναι ένα από τα πολλά παραδείγματα του επεξηγηματικού καί που χρησιμοποιεί ο Ιωάννης: το δεύτερο ρήμα αποτελεί επεξήγηση του πρώτου.

     Αυτή η παρατήρηση είναι σημαντική, διότι το ρήμα λαλήσει, που επαναλαμβάνεται δύο φορές, εισάγει στο Ι (α) την έμμεση ερμηνεία του ὁδηγήσει κ.τ.λ. που βρίσκεται στην αρχή της υπόσχεσης. Αλλά αυτό το λαλήσει δεν επανεμφανίζεται στα μέλη ΙΙ και ΙΙΙ· έχει αντικατασταθεί και ερμηνευτεί από το ρήμα ἀναγγελεῖ που επανέρχεται τρείς φορές σαν λέξη-επωδός. Η απλή ανάλυση της δομής του κειμένου μας οδηγεί στην πρακτική αντιστοιχία των τριών ακόλουθων διατυπώσεων:

      –   ὁ δ η γ ή σ ε ι  ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν

      –    ὅσα ἂν ἀκούσει  λ α λ ή σ ε ι

      –    (τὰ ἐρχόμενα )   ἀ ν α γ γ ε λ ε ῖ   ὑ μ ῖ ν

Το ρήμα ἀ ν α γ γ ε λ ε ῖ χαρακτηρίζει επομένως ολόκληρο το απόσπασμα. Αυτό ακριβώς το ρήμα είναι που τελικά συνιστά για τον Ευαγγελιστή το νόημα της έκφρασης «ὁδηγήσει  ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν».

     Θα πρέπει να τώρα να εκμεταλλευτούμε αυτές τις παρατηρήσεις για να ανακαλύψουμε το πλήρες νόημα που εμπεριέχεται στον στ. 16,13β. Θα εξετάσουμε διαδοχικά τα διαφορετικά ρήματα που θα μας χρησιμεύσουν για την ερμηνεία του: λαλήσει, ἀναγγελεῖ,   ὅσα ἂν  ἀκούσει,  ἐκ τοῦ ἐμοῦ  λήψεται. Θα πρέπει επίσης να λάβουμε υπ’ όψη την θεολογική εξέλιξη που υποδεικνύει η δομή του κειμένου·  πρόκειται για δομή τριαδική: το πρώτο μέλος αναφέρεται αποκλειστικά στο Πνεύμα· το δεύτερο υποδεικνύει τον ρόλο του διά του Χριστού· και το τρίτο ανέρχεται μέχρι τον Πατέρα.

β. λαλήσει

     «οὐ γὰρ λαλήσει ἀφ' ἑαυτοῦ,

      ἀλλ' ὅσα ἂν ἀκούσει λαλήσει»

Αυτά τα δύο μέλη της πρότασης αποδεικνύουν ότι το Πνεύμα θα οδηγήσει τούς μαθητές στην πληρότητα της αλήθειας. Παρατηρούμε για μια ακόμη φορά ότι η αλήθεια στον Ιωάννη δεν αποτελεί μια (θεία) πραγματικότητα που «αποκαλύπτεται», ή «αποδεικνύεται», μια αλήθεια που η μαθητές καλούνται να «δούν», ή να «οραματισθούν». Το κείμενο χρησιμοποιεί όρους που αναφέρονται αποκλειστικά στον λόγο και την ακοή: ἀκούσει, λαλήσει. Η «αλήθεια» είναι αυτό που το Πνεύμα θα «ακούσει» και θα μας «πει»· η ορολογία είναι πολύ διαφορετική από αυτή του ελληνιστικού δυαλισμού.

     Ο μελλοντικός ρόλος τού Πνεύματος περιγράφεται εδώ από το ρήμα λαλεῖν. Γνωρίζουμε ήδη την σημασία αυτού του αποκαλυπτικού όρου για τον  Ιωάννη. Τον χρησιμοποιεί, συχνότερα για τον Χριστό, και ειδικότερα στους αποχαιρετιστήριους λόγους. Μόνο σε ένα όμως από αυτά τα κείμενα το ρήμα βρίσκεται σε χρόνο μέλλοντα, όπως στην τελευταία υπόσχεση του Παράκλητου: πρόκειται για έναν στίχο που βρίσκεται στο τέλος του δεύτερου λόγου, σε κοντινή απόσπαση από τον στίχο 16,13· ο Ιησούς αναγγέλλει: «ἔρχεται ὥρα ὅτε οὐκέτι ἐν παροιμίαις λαλήσω ὑμῖν, ἀλλὰ παρρησίᾳ περὶ τοῦ πατρὸς ἀπαγγελῶ ὑμῖν» (16,25). Πρόκειται για μια καλυμμένη υπόσχεση της αποκαλυπτικής αποστολής τού Πνεύματος. Η ερμηνεία αυτή επιβάλλεται από τον ακριβή παραλληλισμό του στίχου αυτού (16,25) με το κείμενο της τελευταίας υπόσχεσης (16,13)· πρόκειται όντως για τα μοναδικά δύο αποσπάσματα των αποχαιρετιστήριων λόγων στα οποία το ρήμα λαλεῖν είναι στον μέλλοντα, υποδεικνύοντας την επερχόμενη αποκάλυψη (στον στ.14,30 το νόημα είναι διαφορετικό)· επιπλέον σε καθένα από αυτά τα αποσπάσματα υπάρχει η ίδια ακολουθία των όρων: λαλεῖν … ἀπ(ν)αγγελεῖν, εκ των οποίων ο πρώτος ερμηνεύεται από τον δεύτερο:

                      16,13                                               16,25

               λ α λ ή σ ε ι                   οὐκέτι ἐν παροιμίαις λ α λ ή σ ω …

       και …ἀ ν α γ γ ε λ ε ῖ           ἀλλὰ παρρησίᾳ  ἀ π (ν) α γ γ ε λ ῶ

Στο δεύτερο κείμενο υπογραμμίζεται σαφώς η διαφορά ανάμεσα στις δύο προτάσεις της αποκάλυψης, όχι μόνο από την διάκριση των ρημάτων αλλά και από την αντίθεση των επιρρημάτων: οὐκέτι ἐν παροιμίαις … ἀλλὰ παρρησίᾳ. Τα ρήματα λαλήσω και  ἀπ(ν)αγγελῶ έχουν παρεμφερές νόημα, ή μάλλον το δεύτερο προσδιορίζει το ακριβές νόημα του πρώτου. Την ίδια παρατήρηση είχαμε κάνει και για τον στ. 16,13, όταν αναλύσαμε την δομή του αποσπάσματος.

     Μια ακόμη σημαντική λεπτομέρεια: στον στ. 16,25 ο Ιησούς χρησιμοποιεί το ρήμα λαλήσω στην αρνητική του μορφή («οὐκέτι  λαλήσω»)· αλλά η παρεμβολή του οὐκέτι με τον προσδιορισμό ἐν παροιμίαις, δείχνει ότι αυτό το λαλεῖν του Ιησού δεν θα παύσει οριστικά· θα συνεχιστεί με άλλη μορφή:  παρρησίᾳ … ἀπαγγελῶ· αυτός ο τελευταίος όρος προσδιορίζει την νέα μορφή της μελλοντικής ενέργειας του Ιησού. Είναι η ίδια λέξη που συναντήσαμε αρκετές φορές (16,13-15) σχετικά με το Πνεύμα. Όλες αυτές οι παρατηρήσεις μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι τα δύο αυτά αποσπάσματα περιγράφουν την ίδια πραγματικότητα και ότι θα πρέπει να τα κατανοήσουμε ως συμπληρωματικά: η καθαυτό αποκάλυψη (παρρησίᾳ … ἀπαγγελῶ, 16,25) που υπόσχεται ο Ιησούς στους μαθητές του, είναι ακριβώς το μελλοντικό ἀναγγελεῖ του Πνεύματος (16,13-15).

     Η μοναδική σημαντική διαφορά ανάμεσα στους 16,13 και 16,25 είναι ότι στο δεύτερο κείμενο το ρήμα λαλεῖν αφορά στον Ιησού (αλλά με αρνητικό πρόσημο: ο ὐ κ έ τ ι   λαλήσω !), ενώ στο πρώτο στο Πνεύμα. Είναι το μοναδικό σημείο σε ολόκληρη την Κ.Δ. όπου αυτό το ρήμα προσδιορίζει την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος. Θα πρέπει να εξετάσουμε το ακριβές νόημα όσων περιβάλουν τον εν λόγω στίχο, όσο και τον παράλληλό του 16,25: αφ’ ενός ο Ιησούς, του οποίου η αποκαλυπτική δράση περιγράφεται συνήθως με το ρήμα λαλεῖν, αναγγέλλει ότι δεν θα ομιλήσει πλέον με παραβολές, αλλά θα προβεί σε καθαρή αποκάλυψη, παρρησίᾳ … ἀπαγγελῶ· αφ’ ετέρου στον στ. 1613 το ἀναγγελεῖν αποδίδεται στο Πνεύμα, περί του οποίου επίσης λέγεται ότι θα λαλήσει· αλλά θα μιλήσει «όχι αφ’ εαυτού»· θα πεί μόνο «αυτά που θα ακούσει»· αυτό μας θυμίζει τον στ. 1426: «ἐκεῖνος ὑμᾶς διδάξει πάντα καὶ ὑπομνήσει ὑμᾶς πάντα ἃ εἶπον ὑμῖν»· εδώ το ρήμα λαλεῖν μοιάζει να χρησιμοποιείται για το Πνεύμα για να προσδιορίσει ότι η δράση του αναφέρεται αποκλειστικά στον «λόγο» του Ιησού: ή μάλλον ότι η ενέργειά του πλησίον των μαθητών θα συνίσταται στην προέκταση, υπό νέα μορφή, του λαλεῖν του Ιησού· ο ρόλος του θα είναι να επαναλάβει εντός της Εκκλησίας τους λόγους που είχε πει ο Ιησούς.

     Το ρήμα λαλεῖν, το οποίο προσδιορίζει τους λόγους του Ιησού, χρησιμοποιείται επίσης για να περιγράψει την μελλοντική ενέργεια του Πνεύματος, προκειμένου να υπογραμμιστεί η σε βάθος συνέχεια ανάμεσα στην αποκάλυψη του Χριστού και αυτήν του Πνεύματος: δεν θα πρέπει να εκληφθεί σαν την μετάδοση «νέας» διδασκαλίας που θα προστεθεί σε αυτήν του Ιησού· εάν η ενέργεια του Πνεύματος προσδιορίζεται επίσης από το λαλεῖν, τούτο σημαίνει ότι συνίσταται στην εξασφάλιση, μέσα στην Εκκλησία, της ζωντανής παραμονής του λαλεῖν του Ιησού. Εδώ βρίσκουμε και πάλι, ως προς το ρήμα λαλεῖν, την ίδια σχέση με το Πνεύμα που είχαμε ανακαλύψει προηγουμένως ως προς την λέξη «αλήθεια»: ο Ιησούς, είχαμε πει, είναι «η αλήθεια» (14,6), διότι είναι, ως προς το ίδιο του το πρόσωπό η πληρότητα της αποκάλυψης· και το Πνεύμα επίσης είναι «η αλήθεια» (1^η Επ. 5,6), διότι ο ρόλος του είναι να καταστήσει παρούσα στην ζωή των πιστών την αλήθεια του Ιησού. Το ίδιο συμβαίνει και εδώ: η μελλοντική δράση του Παράκλητου θα είναι να καταστήσει ζωντανό και αποτελεσματικό, στην ζωή των πιστών, τον λόγο του Ιησού. Μπορούμε επομένως να συμπεράνουμε κατά μια έννοια, ότι ο ίδιος ο Ιησούς θα συνεχίσει να «λαλεί» στους μαθητές· αλλά με ένα τρόπο καινούργιο και εσωτερικό, δια του Πνεύματος.

(συνεχίζεται)