Μιλτιάδης Κωνσταντίνου, Η κατανόηση του “sola Scriptura” στον σύγχρονο προτεσταντισμό

Η εισήγηση του Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ στην τέταρτη συνάντηση του Biblicum (2016-2017)

Ομολογούμε ότι αυτή η Γραφή περιέχει κατά τον πληρέστερο τρόπο το θέλημα του Θεού και ότι όλα όσα οφείλουν να πιστεύουν οι άνθρωποι, προκειμένου να επιτύχουν τη σωτηρία, διδάσκονται από αυτήν διεξοδικά… Για τον λόγο αυτόν, δεν έχει κανένας άνθρωπος το δικαίωμα, ούτε ακόμη και ο απόστολος, να διδάξει διαφορετικά από ό,τι έχουμε ήδη διδαχτεί από την Αγία Γραφή.

Εἰ γραφικὸς ἀνακινηθείη λόγος, μὴ ἄλλως τοῦτον ἑρμηνενέτωσαν ἢ ὡς ἂν οἱ τῆς Ἐκκλησίας φωστῆρες καὶ διδάσκαλοι, τῶν οἰκείων συγγραμμάτων παρέθεντο.

Κοπή της βασιλόπιτας των μελών του Biblicum για το 2017 από τον κ. Κοσμήτορα

Τα δύο παραπάνω κείμενα απέχουν περίπου εννιά αιώνες μεταξύ τους και εκφράζουν με την απολυτότητά τους δύο εντελώς διαφορετικούς τρόπους σκέψης και κατανόησης της Αγίας Γραφής. Το πρώτο περιέ­χεται σε μια από τις βασικές Ομολογίες Πίστεως της Μεταρρύθμισης, την Confessio Belgica (άρθρο VII)[1] και συνοψιζόμενο στην κλασική ρήση “sola Scriptura” θεωρεί­ται από προτεσταντικής απόψεως θεμέλιος λίθος της Εκ­κλησίας. Το δεύτερο αποτελεί απόφαση της Εν Τρούλλω Πενθέκτης Οικου­μενικής Συνόδου (ιθ΄ κανόνας)[2] και θεωρείται από ορθοδόξου απόψεως ένας από τους βασικότε­ρους κανόνες ερμηνείας της Αγίας Γραφής. Παρά το γε­γονός όμως ότι οι δύο μεγάλες χριστιανικές παραδόσεις, ορθόδοξη και προτεσταντική, ανα­γνωρίζουν μέχρι σήμερα την ισχύ των παραπάνω κειμένων, η χρονική από­σταση που τα χωρίζει από τη σύγχρονη εποχή, 13 αιώνες μετά την Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδο και 5 αιώνες μετά τη Μεταρρύθμιση, καθιστούν στην πράξη την ισχύ τους μόνο θεωρητική. Στο διάστημα αυτό πολλά έχουν αλ­λάξει τόσο στο θέμα της θεώρησης της Γραφής όσο και στο θέμα της ερμη­νείας της.

ΣΧΟΛΙΟ:Τραγική ειρωνία, τύχη ή ατυχία, τήν στιγμή πού ακόμη καί τό επιστημονικό πνεύμα αρχίζει νά ελευθερώνεται από τήν δικτατορία τού Γράμματος, από τό θανατηφόρο αγκάλιασμα τού Σλαιερμάχερ, τού νέου Λούθηρου, ξεκινώντας από τήν αναίρεση τής κατά γράμμα ερμηνείας τού Πλάτωνος, αυτοί οι σοβαροφανείς άνθρωποι προσπαθούν νά μάς οδηγήσουν πιό βαθειά στό Γερμανικό πηγάδι τής ανοησίας. Καί τήν ίδια ώρα πού αρχίζουμε νά μεταφέρουμε στήν γλώσσα μας τήν αποκαθήλωση τού Γράμματος αυτές οι νεκρές ψυχές μάς ανακοινώνουν ότι όχι μόνον δέν μπορούμε νά σβύσουμε από τήν ιστορία τίς αντιπροσωπευτικές αναπαραστάσεις τού παπισμού αλλά ούτε καί τήν απομυθοποίηση τού πνεύματος από τό γράμμα τού προτεσταντισμού καί στήν θέση τής προσευχής καί τής αμέσου γνώσεως τού Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, τής σωτηρίας, είμαστε πλέον υποχρεωμένοι νά βάλουμε "Αυτό σημαίνει ότι ο αναγνώστης καλείται σε ένα διάλογο μαζί τους, ώστε να διαμορφώ­σει τη δική του περί Χριστού εικόνα".Αυτή τήν ίδια φυλακή τού γράμματος προβάλλουν σάν σωτηρία καί οι διάφορες αντιοικουμενιστικές ομάδες τής ορθοδοξίας σάν σωτηρία. Παλαιοημερολογίτες, αποτειχισμένοι, οργανωσιακοί. Ο μόνος εχθρός όλων αυτών ο Ησυχασμός. Ας  έχουμε τά μάτια μας ανοιχτά. Οι αντίπαλοι τού Κυρίου, όπως πάντα είναι δευτέρας κατηγορίας άνθρωποι.

Οι Πατέρες δέν ερμηνεύουν, εξηγούν.

Αμέθυστος

Σε ό,τι αφορά την ορθόδοξη Εκκλησία, η σημαντικότερη αλλαγή συν­τελέστηκε το ιζ΄ αιώνα, κατ’ επίδραση των θεολογικών ρευμάτων που είχαν αναπτυχθεί στη δυτική Ευρώπη και που χαρακτηρίζονται από την έντονη αντιπαράθεση ρωμαιοκαθολικισμού και προτεσταντισμού. Όπως είναι γνω­στό, την εποχή αυτήν η ορθόδοξη Εκκλησία βρίσκεται ανάμεσα σε δύο μέ­τωπα. Επειδή όμως λόγω της τουρκοκρατίας η θεολογικές σπουδές στην Ανατολή είναι ανύπαρκτες, πολλοί ορθόδοξοι μεταναστεύουν στη Δύση, προκειμένου να σπουδάσουν Θεολογία, και επιστρέφοντας μεταφέρουν το κλίμα που επικρατεί εκεί. Έτσι, παρατηρείται το φαινόμενο, ορθόδοξοι θεο­λόγοι να στρέφονται κατά του ρωμαιοκαθολικισμού με επιχειρήματα που εμφανίζουν προτεσταντική επίδραση ή, αντίθετα, να αντιμετωπίζουν τον προτεσταντισμό με ρωμαιοκαθολικής απόχρωσης θέσεις[3]. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της πρακτικής αποτελούν οι πατριάρχες Αλεξανδρείας Μητροφάνης Κριτόπουλος, Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλος Λούκαρις και Ιεροσολύμων Δοσίθεος, οι “Ομολογίες Πίστεως” των οποίων προκάλεσαν πλήθος συζητήσεων αλλά και προβλημάτων στον χώρο της Ορθοδοξίας[4].

Αν και η σύγχρονη θεολογική σκέψη αμφισβήτησε έντονα τη θεολογική αξία των Ομολογιών του ιζ΄ αιώνα, κηρύσσοντας την ανάγκη επιστρο­φής στους Πατέρες και στις γνήσιες πηγές της ορθόδοξης παράδοσης, η αλλαγή που συντελέστηκε τότε υπήρξε καθοριστική και εξακολουθεί να επηρεάζει μέχρι σήμερα τον καταρτισμό των προγραμμάτων των θεολογι­κών σχολών και πολύ περισσότερο τη βιβλική έρευνα. Συγκεκριμένα, η Σύνοδος του Τριδέντου (1545-1563 μ.Χ.), απαν­τώντας στην πρόκληση της Μεταρρύθμισης, δογμάτισε δύο πηγές της χρι­στιανικής πίστης, την Αγία Γραφή και την Παράδοση, αναθεματίζοντας κάθε αντιτιθέμενο στην αρχή αυτήν. Αυτή η σαφής διάκριση μεταξύ Βίβλου και Παράδοσης γίνεται για πρώτη φορά στην ιστορία και θα επηρεάσει στο εξής σύνολη τη θεολογία, ακόμη και την ορθόδοξη, και, φυσικά, και την ερμηνευτική, η οποία σύν­τομα θα εξελιχθεί σε σχεδόν αυτόνομη επιστήμη. Αργότερα, η προτεσταν­τική ορθοδοξία του ιζ΄ μ.Χ. αιώνα θα απολυτοποιή­σει σε τέτοιο βαθμό την Αγία Γραφή, ώστε να την καταστήσει ένα απαρα­σάλευτο και αντικειμενικό κριτήριο για τη χριστιανική αλήθεια. Η λουθη­ρανική διδασκαλία περί αόρα­του λόγου του Θεού, που στηριζόταν στην υπαρξιακή βιωματική διάσταση, από την οποία είχε άμεση εξάρτηση η Αγία Γραφή και η οποία κατανοούν­ταν απλώς ως ένα σημείο της Αποκάλυψης υποχωρεί και η Αγία Γραφή καθίσταται πλέον η μοναδική αυθεντία, που είναι γραμμένη και όχι μονάχα ζωντανή και βιωμένη[5].

Σ’ αυτό το νέο πλαίσιο η Αγία Γραφή δεν κατανοείται πλέον ως τμήμα μιας ευρύτερης παράδοσης, αλλά ως ανεξάρτητη από αυτήν πηγή της πίστης. Αντίθετα, όταν οι αρχαίοι εκκλη­σιαστικοί συγγραφείς επικαλούνται τη μαρτυρία της Γραφής, δεν παραπέ­μπουν σε κάποια αντικειμενικά αξιόπι­στη πηγή, αλλά στη ζωντανή παρά­δοση του λαού του Θεού, της οποίας αισ­θάνονται και αποτελούν συνέχεια. Το “κατά τας Γραφάς” κατανοείται ως μια πληροφορία που παραλαμβάνεται και παραδίδεται. Αυτή η πληροφορία “κατά τας Γραφάς” όμως δεν θα μπο­ρούσε να έχει κύρος έξω από τον χώρο της παραλαβής και της παράδοσης, δηλαδή της Εκκλησίας[6]. Είναι χαρα­κτηριστικά στην προκειμένη περίπτωση τα λόγια του αποστόλου Παύλου προς τους Κορινθίους: «Σας παρέδωσα τη διδασκαλία που είχα κι εγώ παραλάβει και που έχει πρωταρχική σημασία: ότι δηλαδή ο Χριστός πέθανε, σύμ­φωνα με τις Γραφές, για τις αμαρτίες μας …» (Α΄ Κορ. ιε΄ 3εξ)[7]. Διακρινό­μενη όμως η Αγία Γραφή από την παράδοση της Εκκλησίας -έστω και αν για τους ρωμαιοκαθολικούς και τους ορθοδόξους θεωρείται ισόκυρη με αυ­τήν- καθίσταται μια αυτόνομη και αντικειμε­νική πηγή της πίστης, οπότε στο σημείο αυτό ρωμαιοκαθολικοί και ορθόδο­ξοι δεν διαφοροποιούνται ουσια­στικά από τους προτεστάντες.

Από την άποψη αυτήν, και στο βαθμό που η κατάσταση δεν είναι πλέον αναστρέψιμη, ό,τι συμβαίνει στον προτεσταντισμό δεν μπορεί να αφήνει αδιάφορες τις υπόλοιπες ομολογίες. Άλλωστε στο πλαίσιο της οικου­μενικής κίνησης και με την παγκοσμιοποίηση της βιβλικής έρευνας τα ομο­λογιακά στεγανά, τουλάχιστον σε ακαδημαϊκό επίπεδο, έχουν σε πολύ με­γάλο βαθμό υποχωρήσει και ό,τι συμβαίνει σε έναν χώρο επηρεάζει αναπό­φευκτα και τους υπόλοιπους.

Σε ό,τι αφορά τον προτεσταντικό χώρο, τα πράγματα δεν έμειναν και εκεί αναλλοίωτα από την εποχή της Μεταρρύθμισης μέχρι σήμερα. Ήδη από τα πρώτα της βήματα η θεμελιωμένη πάνω στη Γραφή Μεταρρύθμιση δια­σπάστηκε σε αναρίθμητες ομολογίες, ελεύθερες κινήσεις, ομάδες, κλπ. Πα­ρατηρώντας κανείς από αυτήν την οπτική γωνία τον προτεσταντισμό, θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι ολόκληρη η ιστορία του είναι στην πραγματικό­τητα μια ιστορία της ανατροπής της βασικής αρχής πάνω στην οποία αυτός θεμελιώθηκε. Οι προτεστάντες ερμηνευτές φαίνεται να μην κατόρθωσαν να ανταποκριθούν στις προσδοκίες των μεταρρυθμιστών, να αποσαφηνίσουν με την “επιστημονική” τους ανάλυση της Γραφής τη βάση πάνω στην οποία στηρίζεται η Εκκλησία. Την αλήθεια αυτή συνοψίζει ήδη από το 1951 ο Ernst Käsemann με την περίφημη θέση του ότι “ο καινοδιαθηκικός κανόνας δεν θεμελίωσε την ενότητα της Εκκλησίας αλλά την πολλαπλότητα των Ομολογιών”[8].

Πάνω στο θέμα αυτό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ένα άρθρο του γνωστού προτεστάντη καινοδιαθηκολόγου Ulrich Luz που δημοσιεύτηκε στο πρώτο τεύχος του 1997 του περιοδικού Εvangelische Theologie[9]. Στο άρθρο αυτό, με τον πολύ εύγλωτο υπότιτλο “Μια κραυγή βοηθείας για το προτεσταντικό δόγμα περί της Γραφής”, ο Luz περιγράφει αναλυτικά πέντε λόγους που κατέστησαν τη βασική ευαγγελική αρχή του “sola Scriptura” σήμερα αμφισβητούμενη. Οι λόγοι αυτοί είναι:

• α) Η εμμονή της ιστορικοκριτικής έρευνας στην αναζήτηση της αρχικής σημασίας των κειμένων μέσα στην ιστορική τους συνάφεια που κατέστησε τα κείμενα αδιάφορα για τη σύγχρονη ζωή και πίστη, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα για αυθαίρετες προσωπικές αναγωγές στο σήμερα.
• β) Η ανακάλυψη, ως συνέπεια της εφαρμογής της ίδιας μεθόδου, της ποικιλίας των θεολογιών που μαρτυρούνται στη Βίβλο, ώστε να καθίστα­ται αδύνατη η πολυπόθητη για τον προτεσταντισμό επιστροφή στις βιβλι­κές βάσεις για την οικοδόμηση της ενότητας της Εκκλησίας.
• γ) Η ανακάλυψη από τους προτεστάντες της παντοδυναμίας της παράδο­σης σε ό,τι αφορά την ερμηνεία της Γραφής, ως συνεκτικού ιστού της Εκκλησίας.
• δ) Η διαπίστωση ότι καμιά ερμηνεία δεν μπορεί να αξιώνει απόλυτο κύ­ρος και αποδοχή, που ανάγκασε την παλιά προτεσταντική αρχή περί “σαφήνειας” της Βίβλου σε υποχώρηση. Και, τέλος,
• ε) Η ανακάλυψη της σημασίας του αναγνώστη για την ερμηνεία ενός κειμένου.

Συνδυάζοντας τα παραπάνω με τα αποτελέσματα μιας κοινωνιολογικής έρευνας που έγινε στην Ελβετία και σύμφωνα με την οποία η θρησκευτικότητα σήμερα χαρακτηρίζεται από τάσεις “ποικιλομορφίας”, “αποθεσμοποίησης της θρησκείας” και “υπέρβασης των ομολογιών”[10], ο Luz καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η εποχή κατά την οποία οι άνθρωποι προσ­παθούσαν να οικοδομήσουν μια Εκκλησία με βάση τη Βίβλο έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί και επομένως απαιτείται μια αναθεώρηση του δόγματος “sola Scriptura”[11].

Το φλουρί έτυχε και φέτος ο υποψ. δρ. Θεολογίας κ. Γεώργιος Μπαλουκτσής

          Προς την κατεύθυνση αυτήν ο Luz κάνει πέντε προτάσεις:

1) Η αναγνώριση της πολλαπλότητας ως ουσιαστικού στοιχείου του Ευαγγε­λίου. Οι διαφορετικές η αντικρουόμενες εκφράσεις, αντιλήψεις ή θέσεις που υπάρχουν στην Καινή Διαθήκη δεν θα πρέπει να εκλαμβάνονται ως ασάφειες που δημιουργούν πρόβλημα ούτε να θεωρούνται ως προσαρ­μογή της αλήθειας στις κάθε φορά καταστάσεις, αλλά ως ουσιαστικό στοιχείο του ίδιου του Ευαγγελίου. Ως παραδείγματα αναφέρονται η ελευθερία του Ιησού απέναντι στη δική του παράδοση, η πολλαπλότητα των χριστολογικών διατυπώσεων, η μετεξέλιξη της εικόνας του Ιησού στον Παύλο ή στον Ιωάννη, κ.ά. Αυτή η πολυμορφία συνιστούσε, κατά τον Luz, μια ζων­τανή διαδικασία ενότητας, η οποία σταμάτησε, όταν το ζωντανό ζή­τημα “Ιησούς Χριστός” αντικαταστάθηκε από το θεσμοποιημένο ζήτημα της Εκκλησίας ή των κανόνων πίστεως.

2) Η αναζήτηση του ουσιαστικού περιεχομένου του κανόνα και της εσωτερι­κής σαφήνειας της Γραφής. Από τις περί Γραφής αντιλήψεις των μεταρ­ρυθμιστικών δεν θα πρέπει να προβάλλεται το “sola Scriptura” και η ιδιαιτερότητα του βιβλικού κανόνα απέναντι στα άλλα χριστιανικά συγ­γράμματα, ούτε η εξωτερική σαφήνεια της Γραφής, που έτσι κι αλλιώς είναι σχετική. Αντίθετα θα πρέπει το βάρος να πέφτει στην αναζήτηση του, κατά τη ρήση του Λουθήρου, “Τι κινεί τον Χριστό”, μια αρχή που του επέτρεπε ακόμη και να αντιπαραθέτει τον Χριστό προς τη Γραφή και, όπως ο Πέτρος και Παύλος, αλλά προπάντων ο ίδιος ο Χριστός στο Ευ­αγγέλιο, να κάνει καινούργιους δεκαλόγους. Θα πρέπει επομένως να το­νίζεται αυτό που ο Λούθηρος αποκαλούσε “εσωτερική σαφήνεια” και ο Καλβίνος “εσωτερική μαρτυρία του Πνεύματος”, μια υποκειμενική, δη­λαδή, βεβαιότητα που προκύπτει από προσωπική συνάντηση με το βι­βλικό κείμενο.

3) Η θεώρηση του περιεχομένου του κανόνα ως οδοδείκτη. Ο Χριστός, το ουσιαστικό, κατά την αντίληψη των μεταρρυθμιστών, περιεχόμενο του κανόνα, δεν θα πρέπει να θεωρείται ως μέτρο για την κατάκριση των άλ­λων, αλλά ως οδοδείκτης που καθιστά δυνατό το διάλογο για την αναζή­τηση ενός κοινού δρόμου. Ο “Χριστός” δεν παρουσιάζεται στην Καινή Διαθήκη ως σαφής και μονοσήμαντη διδασκαλία, ούτε ως σαφής και  μονοσήμαντη ιστορία, αλλά μόνο με τη μορφή εικόνων που είχαν γι’ αυ­τόν άνθρωποι, όπως ο Ματθαίος, ο Παύλος ή ο Ιωάννης. Αυτό σημαίνει ότι ο αναγνώστης καλείται σε ένα διάλογο μαζί τους, ώστε να διαμορφώ­σει τη δική του περί Χριστού εικόνα. Κατά συνέπεια, οι καινοδιαθηκικές εικόνες του Χριστού δεν προτρέπουν σε αποκοπή των άλλων αλλά σε κοινωνία με τους άλλους. Δεν οριοθετούν την αλήθεια, αλλά την καθι­στούν δυνατή. Είναι αλήθεια, όχι όμως με την έννοια του ορισμού αλλά του δρόμου.

4) Η θεώρηση της Εκκλησίας ως κοινότητας σε πορεία. Το αν, μετά τα πα­ραπάνω, μπορεί η Βίβλος να θεωρείται ακόμη ως θεμέλιο της Εκκλησίας εξαρτάται από το πώς κατανοείται η Εκκλησία. Αναμφίβολα δεν μπορεί να είναι θεμέλιο μιας Εκκλησίας που καθορίζεται από ορθόδοξες διδα­σκαλίες ή δικαιικές δομές. Μπορεί όμως να είναι θεμέλιο μιας Εκκλη­σίας, η οποία θεωρεί τον εαυτό της ως αδελφική κοινότητα σε πορεία, στην οποία το “περιεχόμενο του κανόνα”, ο Χριστός, είναι αφετηρία και τέρμα και η Βίβλος δρομολόγιο και χάρτης. Εκκλησία υπό αυτήν την έν­νοια δεν είναι ένα ίδρυμα που συγκροτείται από ορθοδόξους, οι οποίοι έχουν συγκεκριμένες κοινές πεποιθήσεις, αλλά μια κοινότητα από συνειδητούς αναγνώστες, οι οποίοι εμπλουτίζονται από τα βιβλικά κείμενα και συζητούν ανοιχτά μεταξύ τους για την αλήθεια και συζητούν με τα κεί­μενά τους, προκειμένου να βρουν μια κοινή δράση στην κοινωνία.

5) Η θετική αξιοποίηση των σύγχρονων εξελίξεων. Οι εξελίξεις στη σύγχρονη ερμηνευτική μπορούν να αξιοποιηθούν θετικά:

• α) Η ιστορικοκριτική έρευνα θα μπορούσε να κατανοηθεί ως υπόμνηση ότι η χριστιανική πίστη προέρχεται από μια συγκεκριμένη ανθρώπινη (όχι υπερανθρώπινη), ιστορικά προσεγγίσιμη (όχι υποκείμενη σε ιδιαίτε­ρους νόμους) και επομένως πολύμορφη (όχι καθοριζόμενη από ένα δόγμα) ιστορία ενός ανθρώπου (όχι ενός θεού προσαρμοσμένου στα αν­θρώπινα πράγματα). Θα μπορούσε έτσι να θεωρηθεί ως υπόμνηση της θείας ενανθρώπισης.
• β) Η ανακάλυψη της ποικιλίας της Βίβλου θα μπορούσε να θεωρηθεί ως υπόμνηση του πλούτου των χριστιανικών εκδηλώσεων ζωής και της “καθολικής” ευρύτητας του Ευαγγελίου, που συχνά παραθεωρείται από τους ομολογιακούς και πολιτιστικούς περιορισμούς. Υπενθυμίζει ότι η Βίβλος είναι ένα “καθολικό” βιβλίο που δεν περιορίζει τη ζωή της πίστης, αλλά της ανοίγει νέες προοπτικές.
• γ) Η επιστροφή στην παράδοση θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ομολογία πίστεως στην πιστότητα του Θεού στο λόγο του, στην οποία παράδοση οφείλεται η Βίβλος και η οποία μπορεί να ισχύσει ως καθοδηγητικός άξονας για την ερμηνεία της.
• δ) Η διαπίστωση ότι καμιά ερμηνεία δεν μπορεί να αξιώνει απόλυτο κύ­ρος και αποδοχή μπορεί να θεωρηθεί ως υπόμνηση ότι το Ευαγγέλιο δεν είναι μια θεωρία αλλά μια δημιουργική δύναμη, της οποίας τα προϊόντα δεν νομιμοποιούνται εκ των προτέρων, αλλά γίνονται αποδεκτά ή απορ­ρίπτονται. Τέλος,
• ε) Η ανακάλυψη της σημασίας του αναγνώστη για την ερμηνεία θα μπο­ρούσε να θεωρηθεί ως υπόμνηση της ελευθερίας που χαρίζει στον καθέ­να το Ευαγγέλιο, ώστε αυτός ως αγαπημένος από τον Θεό να ακούει ως δικό του Ευαγγέλιο το βιβλικό μήνυμα και ξεκινώντας από αυτήν την αγάπη να κάνει νέους δεκαλόγους που ισχύουν για τον εαυτό του.

Η βασιλόπιτα, τα γλυκά, οι σαμπάνιες και το δώρο του τυχερού ήταν μια ευγενική προσφορά του Διευθυντή του Biblicum, Αναπλ. Καθηγητή κ. Χαράλαμπου Ατματζίδη

[1] Καλβινική Ομολογία Πίστεως των Εκκλησιών της Βαλλωνίας και Φλαμανδίας που συντάχτηκε το 1561 από τον Γκυ ντε Μπρε και αναγνωρίστηκε επίσημα από τη Σύνοδο του Ντόρ­ντρεχτ (1618-19).

[2] Κωνσταντινούπολη, 691 μ.Χ., 102 κανόνες.

[3] Πρβλ. Ν. Ματσούκας, Οικουμενική Κίνηση, Ιστορία – Θεολογία, Φιλοσοφική και Θεολο­γική Βιβλιοθήκη 4, Θεσσαλονίκη 1989, σελ. 207 εξ.

[4] Αντιλυτικά για τις Ομολογίες της εποχής βλ. Ι. Καρμίρης, Τα  δογματικά και συμβολικά μνημεία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, τομ. Β΄, Αθήνα 1953.

[5] Νίκος Ματσούκας, Αγία Γραφή και παράδοση κατά τις ερμηνευτικές αρχές της αρχαίας Εκκλησίας, στο Δελτίο Βιβλικών Μελετών 4 (Ν.Σ.)/Ιούλ. – Δεκ. 1985 (Αφιέρωμα στη μνήμη Βασίλη Στογιάννου), σελ. 41-50 (42).

[6] Πρβλ. Νίκος Ματσούκας, Αγία Γραφή και παράδοση…, σελ. 44.

[7] Πρβλ. 1 Κο ια΄ 2, 23· 2Θε β΄ 15· γ΄ 6.

[8] E. Käsemann, Begründet der neutestamentliche Kanon die Einheit der Kirche?, στο του Ιδίου, Exegetische Versuche und Besinnungen, I, Göttingen 1960, σελ. 221.

[9] U. Luz, Was heißt “Sola Scriptura” heute?, Ein Hilferuf für das protestantische Schriftprinzip, EvTh 1997/1, σελ. 28-35.

[10] A. Dubach – R. J. Campiche (εκδ.), Jeder ein Sonderfall?, Zürich/Basel 1993, ιδιαίτερα σελ. 296-313.

[11] Ό.π. σελ. 32.

blogs