MARIE-DOMINIQUE RICHARD: Η ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ (23)

 Συνέχεια από Δευτέρα, 19 Ιουνίου 2017

                

                           Μια νέα ερμηνεία του πλατωνισμού

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3^Ο : ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ

Γ. ΟΙ ΑΡΧΕΣ: Το ΕΝ και η αόριστη ΔΥΑΔΑ

   

  Έχουμε επαλειμμένα προσεγγίσει το ζήτημα που θα μας απασχολήσει εδώ, δηλαδή την φύση και την λειτουργία των αρχών. Ήταν ασφαλώς απαραίτητο, προκειμένου να ερευνήσουμε τα συστατικά στοιχεία της γένεσης των όντων. Δεν μελετήσαμε όμως όλες τις πλευρές τους. Γι’ αυτό θα επιχειρήσουμε τώρα μια πληρέστερη ανασκόπηση.

Ι. TO ΑΝΑΠΟΔΕΙΚΤΟ ΤΩΝ ΑΝΑΙΤΙΩΝ ΒΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΑΛΗΘΙΝΟΥ

    Είναι απαραίτητο να ξεκινήσουμε με μια παρατήρηση: όπως αποδεικνύει η ομιλία του Σωκράτη κατά της άποψης του Αντισθένη στον Θεαίτητο, ο Πλάτων είχε γνώση του προβλήματος του αναπόδεικτου των αναίτιων βάσεων του αληθινού. Ως προϋπόθεση κάθε προσδιορισμού, οι αρχές εξαιρούνται αναγκαία από κάθε προσδιορισμό. Μπορούμε να αναφερθούμε σ’ αυτές μόνο δια της αρνήσεως (δηλώνοντας αυτό που δεν είναι), ή κατά μία φθίνουσα ερμηνεία τους (σε σχέση με τα πράγματα που προκύπτουν από αυτές). Για να κατανοήσουμε τα παράγωγα όντα, για να κατανοήσουμε κυρίως τον νου και την αλήθεια, την αξία της γνώσης, θα πρέπει να ανατρέξουμε σε υπερβατικές αρχές, και να αφαιρέσουμε απ’ αυτές οτιδήποτε δεν ανταποκρίνεται σ’ αυτή την υπερβατικότητα, οτιδήποτε θα τις υποβίβαζε στο επίπεδο των όντων· θα ήταν όμως αδύνατον να τις ορίσουμε, να τις συλλάβουμε ως προς την ουσία τους. Το ότι ο Πλάτων επιχείρησε να ορίσει τις αρχές ξεκινώντας από την θεώρηση των παράγωγων όντων, είναι πάντως αναμφισβήτητο.

ΙΙ. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΕΥΕΛΙΞΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ

Εξ αιτίας του υψηλού βαθμού γενικότητάς, το Εν διαθέτει μια «λειτουργική ευελιξία». Είναι δηλαδή ταυτόχρονα ανώτατο γένος, μέτρο των αριθμών, προϋπόθεση της γένεσης των όντων, θεμέλιο της αλήθειας των γνωστικών αντικειμένων, αιτία της ενέργειας της γνώσης επί του υποκειμένου, και πηγή «αρτιότητας» (αρετής). Κατά τον ίδιο τρόπο, η αντιπαρατιθέμενη στο Εν αρχή, η αόριστη Δυάδα του Μέγιστου και του Ελάχιστου, αποκαλούμενη επίσης συχνά το Πολύ και το Ολίγον, ή το Άνισον, κατέχει επίσης σημαντικό ρόλο, ως υλική αρχή, σε πολύ διαφορετικούς τομείς: την λογική, την μαθηματική, την φυσική και την ηθική.

     Θα παραθέσουμε τώρα τα σχετικά κείμενα.

1. Το Εν και η αόριστη Δυάδα ως  τα ανώτερα γένη

     Σε αρκετά αποσπάσματα των Μεταφυσικών, ο Αριστοτέλης βεβαιώνει απερίφραστα ότι ο Πλάτων θεωρούσε το Εν και την αόριστη Δυάδα τα ανώτερα γένη (τα μάλιστα καθόλου, τα πρώτα):

     Αριστ. Μετ., Β 3, 998b 17-21: «Εάν πράγματι τα καθόλου είναι πάντα περισσότερο αρχές, τότε είναι φανερό πως αρχές είναι τα ανώτερα γένη, αφού αποδίδονται σε όλα τα πράγματα. Συνεπώς οι αρχές των όντων θα είναι τόσες όσα είναι και τα πρώτα γένη, έτσι που το Ον και το Εν θα είναι αρχές και ουσίες, αφού αυτά, περισσότερο από όλα τα άλλα αποδίδονται σε όλα τα όντα».

     Αριστ. Μετ., Β 3, 99b 9-11: «Φαίνεται ότι μερικοί από τους φιλοσόφους που αποδέχονται ότι στοιχεία των όντων είναι το Εν ή το Ον, ή το Μέγα και Μικρόν, τα αντιμετωπίζουν και αυτά ως γένη (συντελεστές γένεσης)».

     Αριτ. Μετ., Κ 1, 1059b 27-31: «Πρώτα γένη θα μπορούσαν να είναι το Εν και το Ον διότι αυτά κατ’ εξοχήν θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι περικλείουν όλα τα όντα, και ότι κατέχουν στον ύψιστο βαθμό τον χαρακτήρα αρχών, επειδή είναι εκ φύσεως πρώτα: διότι αν αυτά εκλείψουν αναιρούνται μαζί τους και όλα τα υπόλοιπα, δεδομένου ότι κάθε πράγμα είναι Ον και Εν».

     Ως ανώτατο γένος το Εν είναι ανώτατο γένος των κατηγοριών της Ταυτότητας, της Ισότητας, της Ομοιότητας και της Παύσης, όπως ακριβώς είχαμε καταλήξει κατά την μελέτη της κατηγορικής μείωσης των όντων στις αρχές. Στο κεφάλαιο αυτό είχαμε όμως αναφερθεί αποκλειστικά στα κείμενα που όριζαν ο Εν ως το ανώτερο γένος της κατηγορίας της Ισότητας, στην οποία έρχεται να ενταχθεί η Παύση. Αλλά για τον Πλάτωνα, το Αυτό, (το ταυτό) και το Όμοιο είναι επίσης γένη του Ενός, διότι το Αυτό είναι εν κατά την υπόσταση και το Όμοιο είναι εν κατά την ποιότητα. Όσο για την αόριστη Δυάδα, αποτελεί το ανώτατο γένος όλως των κατηγόριων που προκύπτουν από το περισσότερο και το λιγότερο, όπως η Ετερότητα, η Ανισότητα, η Ανομοιότητα και η Κίνηση.

2. Το Εν και η αόριστη Δυάδα ως συστατικές αρχές των Αριθμών

     Το Εν είναι επίσης αρχή και μέτρον των Αριθμών και συνιστά το πρότυπο του μέτρου στο ποσοτικό πεδίο, όπως προκύπτει από τις ακόλουθες παραπομπές:

     Αριστ., Μετ., Δ 6, 1016 17-19: «Η ουσία του Ενός το καθιστά αριθμητική αρχή: διότι πράγματι το πρώτο μέτρο είναι αρχή…».

    Αριστ., Μετ., Δ 15, 1021a 12-13: «Επομένως το Εν είναι αρχή και μέτρο του αριθμού».

     Αριστ., Μετ., Ι 1, 1052b 15-18: «Γι’ αυτόν επίσης τον λόγο, η ουσία του Ενός (…) συνίσταται στο ότι είναι το πρώτο μέτρο του κάθε γένους…».

     Αριστ., Μετ., Ι 1, 1053b 4-5: «Έτσι βλέπουμε ότι το καθαυτό νόημα της μονάδας, που αποδίδει στην λέξη την κυριολεκτικής της σημασία, είναι ένα μέτρο…».

     Αριστ., Μετ., Λ 7, 1072a 33: «Το εν σημαίνει το μέτρο κάποιου πράγματος».

     Αριστ., Μετ., Ν 1, 1087b 33-34: «Είναι προφανές ότι το Εν σημαίνει μόνο την μονάδα μέτρησης».

     Αριστ., Μετ., Ν 1, 1088a 4-5: «(…) διότι το Εν δεν μπορεί παρά να είναι μέτρο κάποιου πλήθους».

     Έτσι λοιπόν ουσία αυτού που είναι «ένα» είναι το να αποτελεί ένα είδος αρχής, αριθμητικό σημείο αναφοράς, δηλαδή την ελάχιστη αριθμητική μονάδα, που χρησιμεύει ως μέτρο για τα πράγματα του ιδίου γένους, διότι ο Εν δεν είναι το ίδιο για όλα τα γένη:

     Αριστ., Μετ., Δ 6, 1016b 21-23: «(…) εδώ πρόκειται για τη δίεση, εκεί για το φωνήεν ή το σύμφωνο· διαφορετικό είναι το Εν του βάρους, διαφορετικό το Εν της κίνησης».

     Αριστ., Μετ., Ι 1, 1052b 1827: «το πρώτο μέτρο του κάθε γένους είναι κατ’ εξοχήν το πρώτο μέτρο τη ποσότητας, διότι από την ποσότητα το Εν επεκτείνεται και στις άλλες κατηγορίες (…). Από αυτό προκύπτει ότι και στις άλλες κατηγορίες λέγεται επίσης μέτρο αυτό με το ποίο γνωρίζουμε πρώτα κάθε πράγμα, και το μέτρο διαφορετικών ειδών των πραγμάτων είναι μια μονάδα (για το μήκος, το πλάτος, το βάθος, το βάρος, την ταχύτητα».

Σέξτος Εμπειρικός, Προς Μαθ., Χ, 278: «Κατ’ αρχήν η στιγμή έχει μια ανάλογη θέση με την μονάδα· διότι όπως και η μονάδα είναι κατά κάποιο τρόπο άτμητη· και με τον ίδιο τρόπο ακριβώς  που και η μονάδα αποτελεί αρχή στον χώρο των αριθμών, η στιγμή αποτελεί αρχή στο χώρο των γραμμών. Γι’ αυτό το λόγο η στιγμή έχει μια αντίστοιχη θέση με την μονάδα».

     Σε γενικές γραμμές, επομένως, αυτό που είναι «εν» είναι «μέτρο», «μονάδα μέτρησης» ενός πλήθους, και επομένως ορίζεται σε σχέση προς αυτό το πλήθος. Τούτο ισχύει για όλα τα γνωστικά πεδία, συμπεριλαμβανομένων και των ειδικών επιστημών. Το μαθηματικό πεδίο όμως αποτελεί ένα πρότυπο για όλα τα άλλα μέτρα, διότι «το μέτρο του αριθμού είναι το ακριβέστερο απ’ όλα» (Μετ., Ι 1, 1053a 1).

     Επομένως η συστατική αρχή του Όντος, το Έν ως αρχή των όντων και αρχή του παντός αποτελεί ακριβές αντίγραφο του μαθηματικού προτύπου. Αλλά το Εν-αρχή αποτελεί μονάδα μέτρησης ακριβέστερη  από την μαθηματική μονάδα: το Εν-αρχή είναι το ανώτατο μέτρο, απολύτως αμετάβλητο και αδιαίρετο κατά έναν τελείως διαφορετικό τρόπο από ότι οι μαθηματικές μονάδες. Η «ακρίβεια» του Εν-αρχή εκφράζει τον οντολογικό χαρακτήρα του Απόλυτου, που βρίσκεται πέρα από την γένεση και την φθορά και σημαίνει την ακόμη άθικτη ενότητα της αιτίας που βρίσκεται πέρα από κάθε εξατομίκευση και επομένως πέρα από κάθε μεταβολή. Το αδιαφοροποίητο απόλυτο αντιστοιχεί στην έννοια του μέτρου ως το υπέρτατο «σταθερό», και αποτελεί γι’ αυτό το λόγο το ακριβέστατο μέτρο: το Εν είναι πρωτίστως μέτρο του πρώτου ορισμένου πλήθους - η ιδανική αριθμητική ακολουθία - και στη συνέχεια όλων των άλλων πραγμάτων:

     Αριστ. Μετ., Α 6, 988a 11: «(…) το Εν με τη σειρά του, αποτελεί αιτία για τις Ιδέες (…)».

     Αριστ. Μετ., Ν 2, 1089a 6: «(…) τα όντα θα μπορούσαν να εκπορεύονται από το Ον (= το Εν)…

     Αλεξ., Περί Μετ., 56 30 κ. επ.: «(…) διότι η φύση του Ενός είναι αυτή που δημιουργεί αυτό τον προσδιορισμό – αφού καθένας από αυτούς τους αριθμούς είναι ένας, στον βαθμό που είναι ένα πράγμα και κάτι ορισμένο(…)».

     Σέξτος. Επειρ., Προς Μαθ., Χ, 261: «(…) αρχή των όντων είναι η μονάδα, διότι κάθε πράγμα λέγεται Εν δια της μετοχής του σ’ αυτήν».

     Σέξτος Εμπειρ., Προς Μαθ. Χ 277: «(…) Το Εν κατέχει κάθε φορά τη ρυθμιστική θέση (…) Εξ αυτού προκύπτει ότι η μονάδα αποτελεί τελεσιουργό αιτία (…).

     Σπεύσιππος, στο Περί του Παρμενίδη του Πλάτωνα, στον Πρόκλο, 40, 1 κ. επ.: «(…) Το Είναι είναι καθαυτό (το Εν)».

    Πλάτων, Πολιτεία, IV, 509b: «(…)ας παραδεχτούμε λοιπόν ότι το Αγαθό παρέχει στα γιγνωσκόμενα όχι μόνο τη δυνατότητα να γίνονται γνωστά, αλλά και το είναι και την ουσία, παρότι το Αγαθό δεν είναι ουσία, αλλά κάτι επέκεινα της ουσίας και υπερέχει κατά το πρωτείο και την δύναμη».

   Επομένως, κάθε όν υπάρχει μόνο στον βαθμό που είναι «εν» και μετέχει του Ενός, εξ αιτίας της «ενότητάς» του. Κανένα πράγμα δεν υπάρχει καθόσον δεν είναι «ένα» πράγμα. Ο Πλάτων μεταχειρίζεται τις διάφορες εκδοχές του «Ενός»: το Εν με την έννοια της ταυτότητας και της λογικής ενότητας απέναντι στο διαφορετικό (το έτερο)· το Εν με την έννοια της αριθμητικής μοναδικότητας («η ενότητα» σε αντίθεση με την πολλαπλότητα), και το Εν με την έννοια της δομικής απλότητας.

(συνεχίζεται)  

              ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΕΙΝΑΙ ΥΠΕΡΑΝΩ, ΠΕΡΑΝ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ