Γιώργος Ντόκος
Το κακό, η έριδα, ο πόνος , η αρρώστια, ο θάνατος έχουν ονομαστεί από τον μεγάλο θρησκειολόγο Μιρτσέα Ελιάντε τρόμος της ιστορίας. Όλες οι θρησκευτικές και φιλοσοφικές παραδόσεις προσπάθησαν να σταθούν και να απαντήσουν απέναντι στην τάση της φύσης προς τη φθορά, την σχάση και τον θάνατο. Οι περισσότερες παραδόσεις αναφέρονται σε μια παραδείσια κατάσταση πριν από την οποία υπήρχε το χάος. Η πτώση από τον παράδεισο έφερε στο προσκήνιο το ζήτημα της επιβίωσης και της επανάκτησης της χαμένης μακαριότητας.
Σύμφωνα με τον Ησίοδο: «Χρυσό πρωτόπλασαν το γένος των βροτών ανθρώπων οι αθάνατοι του Ολύμπου. Στην εποχή του Κρόνου, όταν εκείνος δέσποζε στον ουρανό, ζούσαν κι εκείνοι σαν θεοί· ο νους τους ξέγνοιαστος, πάθη και συμφορές μακριά τους, μήτε τα μαύρα γηρατειά τους άγγιζαν· άφθαρτοι κι αναλλοίωτοι, πόδια και χέρια, στις χαρές δοσμένοι, κι ό,τι κακό έμενε απ᾽ έξω. Ακόμη κι όταν πέθαιναν, ήταν ο θάνατός τους ύπνος που τους δάμαζε, κι είχανε όλα τα καλά δικά τους· χωράφια γόνιμα τους έδιναν καρπό από μόνα τους, μεγάλη κι άφθονη σοδειά· κι εκείνοι πράοι, ησυχασμένοι σε έργα ευχάριστα, ευλογημένοι με τα πολλά αγαθά τους» . (Ησίοδος 15, 114-125). Στη συνέχεια σε μια πτωτική πορεία ακολουθεί το ασημένιο γένος, το χάλκινο γένος, το γένος των ηρώων, γένος δίκαιο και αντρείο, που εξολοθρεύτηκε όμως σε πολέμους και τέλος το πιο δυστυχισμένο γένος είναι το σιδερένιο γένος, το γένος των ανθρώπων.
Κατά τον Ησίοδο πάλι, οι ψυχές των ηρώων και άλλων επιφανών ανδρών μετά τον θάνατό τους μετέβαιναν στα νησιά των Μακάρων που ήταν τόπος των ευτυχισμένων ηρώων, οι οποίοι δεν πεθαίνουν, αλλά εξακολουθούν να ζουν στα νησιά αυτά. Ο παράδεισος αυτός βρισκόταν στην άκρη του κόσμου, στον «Ωκεανόν τον βαθυδίνην», όπως και άλλα μυθικά νησιά, στα πέρατα του δυτικού Ωκεανού. Επίσης Θεοί, ήρωες και Τιτάνες όπως, η Δήμητρα με τα δημητριακά, ο Διόνυσος με το κρασί, ο Προμηθέας με τη φωτιά και ο Ηρακλής με τους άθλους του είχαν ένα ρόλο εκπολιτιστικό. Ήταν οι εκπολιτιστές που ευεργέτησαν την ανθρωπότητα ώστε να μπορέσει να επιβιώσει μέσα στις δύσκολες και αντίξοες συνθήκες της τελευταίας εποχής.
Στη βιβλική διήγηση ο θάνατος και η φθορά μπαίνουν στην ιστορία, η μάλλον εκκινούν την ιστορία ύστερα από την παρακοή των πρωτοπλάστων και την βρώση του απαγορευμένου καρπού. Μετά την εξορία από τον παράδεισο ο Θεός ντύνει τον άνθρωπο με τους δερμάτινους χιτώνες όπως αναφέρει η διήγηση, που συμβολίζουν τις δυνατότητες για επιβίωση και πρόοδο. Μέσα από διάφορες ιστορικές και πολιτιστικές συγκυρίες γεννιέται στον βιβλικό κόσμο η προσδοκία για την έλευση ενός Μεσσία που στα έσχατα, το τέλος της ιστορίας θα λυτρώσει απ’ τα δεινά τον άνθρωπο και τον κόσμο. Αν και αυτή η στάση αντικαθιστά την κυκλική αντίληψη της ιστορίας, ωστόσο είναι επίσης μια αντιιστορική στάση. Στους Εβραίους κάθε νέα ιστορική συμφορά ήταν μια τιμωρία, που είχε επιβάλλει ο Γιαχβέ στον αποστάτη εκλεκτό λαό του. Στον μεταγενέστερο Ιουδαϊσμό ο Θεός μετά την δημιουργία αποσύρεται από την κόσμο. Μέσα από την ενανθρώπηση, το πάθος και την ανάσταση του Χριστού, ο Χριστιανισμός κομίζει ένα καινούργιο μήνυμα μεταμορφώνοντας τον πόνο από αρνητική κατάσταση σε μια εμπειρία με θετικό πνευματικό περιεχόμενο, την ευχαριστία.
Αντίθετα ο αρχαίος άνθρωπος προσπαθώντας να λυτρωθεί από τα δεινά της ιστορίας δημιούργησε την κοσμοθεωρία της περιοδικής αναγέννησης της ζωής και της κυκλικής αναγέννησης του χρόνου. Με οδηγό την πορεία του ήλιου, της σελήνης και των άστρων ο αρχαίος άνθρωπος επανέφερε συνεχώς το γεγονός της δημιουργίας που αντιστρατεύεται τις δυνάμεις του κακού και του χάους. Γι’ αυτούς τους ανθρώπους υπήρχε ένας αρχετυπικός παράδεισος, ενώ η ύπαρξη του ανθρώπου στον κόσμο θεωρείται ως πτώση. Μέσα από την κυκλική κίνηση η αρχαία ανθρωπότητα ακύρωνε τον χρόνο, αλλά ζούσε σε αρμονία με τους κοσμικούς ρυθμούς και προστάτευε τον εαυτό της, από οποιαδήποτε καινοτομία, η οποία θα διασάλευε αυτή την τάξη.
Πουθενά μέσα στο πλαίσιο των αρχαίων πολιτισμών η δυστυχία και ο πόνος δεν θεωρούνται ουδέτερα γεγονότα χωρίς νόημα. Οι Ινδοί αρκετά νωρίς επεξεργάστηκαν την ιδέα του κάρμα, που ερμηνεύει τα πραγματικά γεγονότα και τα δεινά της ζωής του ατόμου και ταυτόχρονα εξηγεί την αναγκαιότητα των μετεμψυχώσεων. Το κάρμα εγγυάται ότι καθετί που συμβαίνει στον κόσμο λαμβάνει χώρα σύμφωνα με τον μεταβλητό νόμο της αιτίας και του αποτελέσματος. Τα δεινά σε αυτή τη ζωή είναι χρέη από σφάλματα που διαπράχθηκαν σε προηγούμενες ζωές, γι’ αυτό ο ινδουισμός και ο βουδισμός αναζήτησαν λύσεις, ώστε να απελευθερωθεί ο άνθρωπος απ’ αυτή την ατελείωτη αλυσίδα αιτίας-αποτελέσματος.
Η αρχαϊκή εποχή (8ος-6ος π.Χ. αιώνας) διακατέχεται από μια αίσθηση αισιοδοξίας. Κάτι τέτοιο αντικατοπτρίζουν τα αγάλματα της εποχής με το χαρακτηριστικό αρχαϊκό μειδίαμα. Η επόμενη περίοδος η κλασική εποχή (4ος-5ος π.Χ. αιώνας) χαρακτηρίζεται από απαισιοδοξία. Οι συνεχείς πόλεμοι και οι ασθένειες που ακολουθούσαν δημιούργησαν ένα κλίμα απαισιοδοξίας, τραγικότητας και ματαίωσης κάτι που εκφράζουν οι τραγωδίες. Μια άλλη τοποθέτηση θέλει ως πηγή της απαισιοδοξίας την παρακμή του τεχνικού πολιτισμού, επειδή τα τεχνικά έργα ήταν ασχολία μόνο μιας υποτιμημένης κατηγορίας ανθρώπων, αυτής των δούλων.
Κύριος εκφραστής της απαισιοδοξίας των κλασικών χρόνων ήταν ο μεγάλος φιλόσοφος Πλάτωνας. Ο Πλάτωνας βέβαια είχε και προσωπικά ερείσματα για αυτή του την στάση. Η Αθηναϊκή δημοκρατία σκότωσε τον δάσκαλό του Σωκράτη, γεγονός που χαρακτήρισε το έργο του φιλοσόφου στο οποίο προσπαθεί να αποκαταστήσει την μνήμη του Σωκράτη και να ασκήσει κριτική στους λόγους και τον ρόλο τον σοφιστών.
Μέσα στην απογοήτευσή του ο Πλάτωνας οραματιζόταν μια τέλεια κοινωνία που την εξουσία θα ασκούσαν ευγενείς, που θα είχαν τα χαρακτηριστικά των φιλοσόφων. Ως εκφραστής της πατριαρχίας της εποχής του, υποτιμά τους χειρώνακτες και τις γυναίκες και αποδέχεται την δουλεία. Η κριτική βέβαια που ασκεί στους σοφιστές θα γίνει θεμέλιο για κάθε μεταγενέστερη κριτική σκέψη, ιδιαίτερα των στοχαστών που θέλουν να ελέγξουν τις αυθαιρεσίες μιας αυταρχικής εξουσίας.
Ο Πλάτωνας προκειμένου να ερμηνεύσει την κατάπτωση της εποχή του επιστρατεύει το μύθο του αρχέγονου παραδείσου, ευδιάκριτο μέσα στις ινδικές δοξασίες. Έτσι μέσα στους διαλόγους Κριτίας και Τιμαίος γίνεται μια ερμηνεία στον μύθο της χαμένης Ατλαντίδος. Σε μια μακρινή εποχή, η οποία προσδιορίζεται 9.000 χρόνια πριν την εποχή του Πλάτωνα, τόσο η Ατλαντίδα όσο και η Αθήνα ήταν παραδεισένια νησιά πλούσια σε ορυκτό πλούτο, πανίδα και βλάστηση. Περνώντας τα χρόνια η φαυλότητα και η έριδα προξένησαν τη δυσμένεια των θεών, οι οποίοι μέσα από φυσικά φαινόμενα άλλαξαν το τοπίο. Η Ατλαντίδα χάθηκε μέσα σε ένα βάλτο, ενώ η αρχαία Αθήνα έχασε το παλιό της κάλλος.
Ο Πλάτωνας θα εντοπίσει την αιτία της πτώσης στο σώμα που αποτελείται από αντίθετους χυμούς. Το σώμα αποπροσανατολίζει και εγκλωβίζει την αθάνατη ψυχή. Οι θεοί έχουν δημιουργήσει έναν ιδεατό αρχέτυπο κόσμο, τον κόσμο των ιδεών. Όσο η ανθρωπότητα απομακρύνεται από αυτόν, τόσο δυστυχεί. Σε αυτό το ερμηνευτικό σύστημα του Πλάτωνα με τις κοσμικές παλινδρομήσεις και τις κοσμικές καταστροφές εντοπίζουμε τον μύθο της αιώνιας κυκλικής επιστροφής, ιρανο-βαβυλωνιακής ίσως καταγωγής. Από εκεί και πέρα σκοπός του είναι να περιγράψει την ιδανική πολιτεία που θα διοικείται από τους άριστους-ευγενείς-φιλοσόφους, ενώ κάθε ένας πολίτης θα έχει την θέση που του αρμόζει και οι συγκρούσεις θα αποφεύγονται μέσα από την τήρηση των νόμων.
Κατά τον Μεσαίωνα οι αυτοκράτορες θα προσπαθήσουν να δείξουν ότι η βασιλεία τους είναι ένα εκτύπωμα της βασιλείας του Θεού στη γη. Αντίθετα για τον απλό λαό η κόλαση και ο παράδεισος θα εξοριστούν στην άλλη ζωή, σε ένα μακρινό και απροσδιόριστο μέλλον. Οι κλειστοί δρόμοι και οι δυσκολίες στις μεταφορές που θα δημιουργήσουν οι Οθωμανοί θα γεννήσουν την θεωρία για ένα επί γης κρυμμένο παράδεισο. Οι θεωρίες γύρω από το καθαρτήριο που τις βρίσκουμε και στη Θεία Κωμωδία του Δάντη θα επαναφέρουν με ένταση τον μύθο της καθολικής εκπύρωσης, ενός τέλους του κόσμου με φωτιά, από την οποία οι καλοί θα διαφύγουν αλώβητοι, ιρανικής και αυτός καταγωγής.
Στο τέλος του Μεσαίωνα και στην αρχή της Αναγέννησης θα δοθεί στο Δεκαήμερο του Βοκάκιου η πιο υλική εικόνα του παραδείσου. Ο Βοκάκιος ανάμεσα στα χιλιάδες πτώματα από την πανώλη που είχε αποδεκατίσει την Φλωρεντία φαντάζεται την χώρα των Μακάρων ως εξής: «Κι ήταν ένα ολόκληρο βουνό από τριμμένη παρμεζάνα και στέκονταν, στην κορυφή του, άνθρωποι που έβραζαν ραβιόλια ή μακαρόνια, μέσα σε χύτρες με ζουμί από κότα. Και μόλις είχαν βράσει αρκετά, τα‘ ριχναν κάτω μέσ’ στην παρμεζάνα και, εκεί, τα έπαιρνε όποιος ήθελε κι έτρωγε ως που να χορτάσει».
Το 1492 μ.Χ. Ο Χριστόφορος Κολόμβος φτάνει στην Καραϊβική. Βαθιά πιστός έχει μια πεποίθηση ότι ο επίγειος παράδεισος βρίσκεται σε μια εύκρατη περιοχή πέρα από τον ισημερινό προφανώς επηρεασμένος από το μεσαιωνικό έργο του καρδιναλίου Πιερ ντ΄Αιγύ ImagoMundi. Σε όποιο νησί περνάει ονοματίζει τα πάντα. Μιμούμενος τον Αδάμ στον Παράδεισο δίνει όνομα στα νησιά, τις περιοχές, την πανίδα και την χλωρίδα. Ακόμη και τους ανθρώπους θα τους ονομάσει Ινδιάνους. Η ονοματοδοσία ισοδυναμεί με κατάληψη και κυριαρχία.
Τη συνέχεια στην Καραϊβική μας την δίνει ο Ισπανός ιεραπόστολος Βαρθολομαίος Ντε Λας Κάζας 50 χρόνια μετά, το 1552 στην αναφορά του προς τους βασιλείς της Ισπανίας με τίτλο: «Σύντομη ανασκόπηση της καταστροφής των Ινδιών». Στην τότε Εσπανιόλα (σήμερα άγιο Δομίνικο-Αϊτή): « Σε όλες τις χώρες των Ινδιών όπου πέρασαν οι χριστιανοί, πάντα είχαν επιβάλλει στους Ινδιάνους, σ’ αυτούς τους αθώους λαούς, όλες τις αγριότητες που ανέφερα, σφαγές, τυραννίες και φρικτή καταδυνάστευση. Πάντα πρόσθεταν νέα βασανιστήρια αγριότερα και γίνονταν ολοένα και πιο απάνθρωποι, γιατί ο Θεός τους άφηνε όλο να πέφτουν , να χώνονται σε ένοχες ιδέες και αισθήματα».
Στα νησιά Σαν Ζουάν (Πουέρτο Ρίκο) και Τζαμάικα: «Σκότωσαν, πυρπόλησαν, έψησαν, έριξαν ανθρώπους σε άγρια σκυλιά. Έπειτα καταπίεσαν, βασάνισαν και ταπείνωσαν τους επιζώντες, στα ορυχεία και σε άλλες εργασίες μέχρι την εξάντληση και τον αφανισμό όλων αυτών των δυστυχισμένων αθώων. Σε αυτά τα δυο νησιά υπήρχαν περισσότερες από διακόσιες χιλιάδες ψυχές, μάλλον νομίζω ένα εκατομμύριο, και σήμερα (1552) δεν έχουν απομείνει παρά διακόσια άτομα, στο καθένα. Στην Κούβα οι Ινδιάνοι γνώρισαν τόσο μεγάλες θηριωδίες που από την απελπισία άρχισαν να κρεμιούνται μόνοι τους άνδρες, γυναίκες και παιδιά.
Για την καλλιέργεια της ζάχαρης στην Καραϊβική μεταφέρθηκαν από την δυτική Αφρική εκατομμύρια νέγροι σκλάβοι μιας και ο γηγενής πληθυσμός είχε εξολοθρευθεί. Το εμπόριο των νέγρων το διεξήγαγαν οι Γενοβέζοι που είχαν εγκαταστάσεις στα περίχωρα του Παναμά και είχαν δημιουργήσει την Εταιρεία εμπορίας των Νέγρων. Έτσι κάπως δημιουργήθηκε το γνωστό τριγωνικό σύστημα εμπορικών συναλλαγών και το διατλαντικό δουλεμπόριο, που λειτούργησε από τα τέλη του 16ου έως τις αρχές του 19ου αιώνα, μεταφέροντας σκλάβους από τη Δυτική Αφρική στην Καραϊβικής και τις αμερικανικές αποικίες και από εκεί σοδειά διαφόρων ειδών, και βιομηχανικά προϊόντα στις ευρωπαϊκές αποικιακές δυνάμεις.
Οι ανταγωνιστές των Ισπανών, Άγγλοι, Γάλλοι και Ολλανδοί δημιούργησαν διάφορες μικρές βάσεις στην Καραϊβική. Οι Άγγλοι το 1665 πήραν την Τζαμάικα, ενώ οι Γάλλοι την Τορτούγκα μικρό νησί πάνω από την Αϊτή και οι Ολλανδοί το Κουρασάο. Στη συνέχεια φρόντισαν να επεκτείνουν τις κτήσεις τους με τον ακήρυχτο πόλεμο της πειρατείας. Οι Άγγλοι και Γάλλοι πειρατές άλωσαν τις ακτές της Καραϊβικής και της Αμερικής για εκατοντάδες χρόνια και κούρσευαν τα εμπορικά πλοία που μετέφεραν αγαθά στην Ευρώπη προκαλώντας οικονομικές ζημιές στους Ισπανούς. Οι Άγγλοι και Γάλλοι κυβερνήτες της Καραϊβικής ενθάρρυναν τους πειρατές ενώ όποτε έστελνε ο Ισπανός βασιλιάς πρεσβεία στον Άγγλο και τον Γάλλο τους ανακαλούσαν.
Οι πιο γνωστοί πειρατές αυτής της περιόδου είναι ο Άγγλος Χένρυ Μόργκαν (το ρούμι Captain Morgan του οφείλει το όνομα του αν και δεν υπήρχε την εποχή εκείνη ρούμι στην Καραϊβική) και ο Γάλλος Φρανσουά λ΄ Ολονναί. Ο Μόργκαν στάλθηκε σιδεροδέσμιος στην Αγγλία, ενώ ο λ΄ Ολονναί πέθανε φτωχός και εξαθλιωμένος. Οι πειρατές γνωστοί ως μπουκανιέροι από τον τρόπο που πάστωναν και κάπνιζαν το κρέας που είχαν ως προμήθειες στα καράβια τους λεηλατούσαν ξηρά και θάλασσα και υποδούλωναν αγροτικούς πληθυσμούς και στη συνέχεια τους πουλούσαν σκλάβους. Τα κλοπιμαία διαρκούσαν πολύ λίγο καιρό ώστε να συντηρήσουν την άσωτη ζωή τους κι έτσι πολύ γρήγορα μπάρκαραν για καινούργια κούρσα.
Οι αφηγήσεις του πληρώματος του θαλασσοπόρου Αμέριγκο Βεσπούτσι για τις χώρες και τους νόμους του νέου κόσμου και τα κείμενα του Πλάτωνα για μια ιδανική πολιτεία θα οδηγήσουν τον Τόμας Μορ το 1516 στο να γράψει την Ουτοπία. Πρόκειται για ένα φανταστικό ευνομούμενο νησί, όμοιο με την πολιτεία που περιγράφει ο Πλάτωνας, αλλά προσαρμοσμένη σε μια μεταγενέστερη εποχή. Εκεί ο Μορ Καθολικός στο θρήσκευμα καταφέρεται κατά του Προτεστάντη βασιλιά, της αριστοκρατίας και των σκληρών νόμων, και οραματίζεται μια κοινωνία δικαιοσύνης και κοινοκτημοσύνης, ενάντια στην πτώχεια και την ανισότητα και τους θρησκευτικούς πολέμους. Στον αντίποδα ο Αγγλικανός και πρόδρομος της φυσιοκρατίας και του εμπειρισμού Φράνσις Μπέικον θα γράψει τη Νέα Ατλαντίδα (1624). Μέσα σε αυτό το κείμενο ο Μπέικον προσπαθεί να στηρίξει τον θεσμό της βασιλείας και διάφορες προτεσταντικές-πουριτανικές θρησκευτικές πρακτικές. Τόσο η Ουτοπία του Μορ, όσο και η Νέα Ατλαντίδα του Μπέικον αποδέχονται την δουλεία.
Πολλές ιστορίες ναυαγών τα χρόνια των μεγάλων εξερευνήσεων θα γεννήσουν τον Ροβινσώνα Κρούσο μυθιστόρημα του Ντάνιελ Ντεφόε, το οποίο εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1719 και αντλεί υλικό και μοτίβα από τη Νέα Ατλαντίδα του Μπέικον. Ο Ροβινσώνας Κρούσος είναι ένας άγγλος ναυαγός που προσπαθεί να επιβιώσει ολομόναχος σε ένα νησί της Καραϊβικής. Πρόκειται για ένα σύμβολο της βρετανικής κατάκτησης και ένα κείμενο γεμάτο με θρησκευτικά θέματα. Ο Κρούσος πλησιάζει το Θεό, όχι ακούγοντας κηρύγματα σε μία εκκλησία αλλά περνώντας χρόνο μονάχος μέσα στη φύση έχοντας διαβάσει μόνο τη Βίβλο. Απέκτησε ένα δούλο που ήταν κανίβαλος και τον ονόμασε Παρασκευά. Στη συνέχεια ο Κρούσος τον δίδαξε αγγλικά και τον προσηλύτισε στον Χριστιανισμό. Κάποια άλλη στιγμή σκότωσαν, όσους κανίβαλους δεν αφομοιώθηκαν. Επτά χρόνια μετά το 1726 ο Ιρλανδός κληρικός και ακτιβιστής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Τζόναθαν Σουίφτ θα εκδώσει το μυθιστόρημα τα ταξίδια του Γκιούλιβερ. Μια πικρή σάτιρα που προσπαθεί να αντικρούσει την απεριόριστη αισιοδοξία του Ντεφόε για τις ανθρώπινες ικανότητες. Ο Σουίφτ θα υποστηρίξει την άποψη πως το άτομο δεν προηγείται της κοινωνίας και θα προσπαθήσει να δείξει τις πολιτισμικές διαφορές των ανθρώπων, καθώς και να καυτηριάσει την πολιτισμική επιβολή του ισχυρότερου.
Μετά από πολλούς αγώνες η δουλεία καταργήθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1833. Αυτό δεν σήμαινε ότι τα πράγματα για τους νέγρους θα άλλαζαν αμέσως. Το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου ακολούθησε μια δεκαετία (1920) μεγάλης οικονομικής ύφεσης φτάνοντας στο γνωστό κραχ του 1929. Με την έναρξη του καπιταλισμού στη δεκαετία του 1930, πολλοί αγρότες μαύροι Τζαμαϊκανοί, επειδή η γη είχε πουληθεί ή μισθωθεί σε μεγάλες εταιρίες συνέρρεαν προς το Κίνγκστον με ελπίδες για εύρεση εργασίας και απασχόληση. Στην πρωτεύουσα τα πράγματα δεν ήταν διαφορετικά. Χωρίς θέσεις εργασίας οι περισσότεροι περιθωριοποιήθηκαν σε γκέτο στα προάστια της πόλης ψάχνοντας για τροφή στα σκουπίδια. Οι για αιώνες σκλάβοι βρέθηκαν πάλι σε ένα αδιέξοδο και έτσι το έδαφος ήταν έτοιμο ώστε να αναπτυχθεί ένα μεσσιανικό-αποκαλυπτικό κίνημα με εσχατολογικές προσδοκίες στο άμεσο παρόν ή στο κοντινό μέλλον.
Ο Haile Selassie (=Ισχύς, δύναμη της Αγίας Τριάδας) στέφθηκε αυτοκράτορας της Αιθιοπίας το 1930, δίνοντας ελπίδα στους μαύρους αστούς της Τζαμάικα που περιθωριοποίησε ο καπιταλισμός. Χαρακτηριστικό αυτών των αγροτών είναι ότι ενώ βρίσκονται στην καρδιά του καπιταλισμού και της νεωτερικότητας, ωστόσο έχουν προνεωτερική ταυτότητα έτσι στην απόγνωσή τους δημιουργούν το πολιτικοθρησκευτικό μεσσιανικό κίνημα Ρασταφάρι. Η νεωτερικότητα γκρέμισε τα ιερά και τα όσια, αλλά ο καπιταλισμός κορύφωσε τη μυθική αγωνία. Απομυθοποιητικός και ταυτόχρονα μυθοποιητικός, από την ίδια του τη φετιχιστική δομή, μαζί με την μυθολογία της καθημερινής πεζότητας προκαλεί την επιστροφή του πιο αρχέγονου Μυθικού.
Το Νοέμβριο του 1930 το περιοδικό Timeέκανε εξώφυλλο του τη φωτογραφία του αυτοκράτορα ενώ το 1935 τον ανακήρυξε άνθρωπο της χρονιάς. Στη Τζαμάικα από το 1932 άρχισε να κυκλοφορεί το αντίγραφο ενός πορτρέτου του αυτοκράτορα της Αιθιοπίας. Μέσα από τις φωτογραφίες και τον τύπο της εποχής η εικόνα ενός μαύρου βασιλιά εντυπωσίασε τους απλούς αγρότες της Τζαμάικα και σε αυτές είδαν τις προφητείες του MarcusGarveyγια ένα Μαύρο Βασιλιά-Σωτήρα και τον επαναπατρισμό στην Αφρική να επαληθεύονται. Προφανώς εκείνη την εποχή στους αγροτικούς πληθυσμούς ο διαχωρισμός μεταξύ βωμού και θρόνου, δηλαδή πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας δεν ήταν σαφής, γι αυτό και πολύ εύκολα δόθηκε στον HailleSelassieη μεσσιανική ιδιότητα ως φυσικό ακόλουθο της βασιλικής του ιδιότητας. Ο ρόλος και η εικόνα επίσης του βασιλιά του Ηνωμένου Βασιλείου που είναι συνάμα και αρχηγός της Αγγλικανικής Εκκλησίας, ίσως επηρέασε τους Τζαμαϊκανούς παρίες. Πραγματικό όνομα του αυτοκράτορα της Αιθιοπίας ήταν Ταφάρι Μακόνεν, ενώ το Ρας στα Αχμαρικά σημαίνει βασιλιάς, από εκεί και η ονομασία του κινήματος Ρασταφάρι.
Η φορτισμένη στη Βίβλο με συμβολισμούς Αιθιοπία από την εποχή ακόμη του Σολομώντα και της Βασίλισσας του Σαβά έγινε για τους Ρασταφαριανούς η νέα γη της επαγγελίας. Η Αιθιοπία επίσης ήταν γενικότερα ένα αντιαποικιακό σύμβολο, αφού έχοντας μια στοιχειώδη κρατική οργάνωση και την χριστιανική πίστη απέφυγε μια μακροχρόνια κατάκτηση από τις αποικιοκρατικές δυνάμεις. Ο επαναπατρισμός-έξοδος στην Αιθιοπία ήταν ένα από τα προτάγματα της νέας θρησκείας. Οι Τζαμαϊκανοί αγρότες απέρριψαν τον Χριστιανισμό, μιας και οι Χριστιανοί κύριοι τους, όχι μόνο τους καταδυνάστευαν, αλλά χρησιμοποιούσαν την Βίβλο ως μέσω χειραγώγησης των δούλων. Ωστόσο γαλουχημένοι με τη Βίβλο είδαν να εκπληρώνονται όλες οι μεσσιανικές προφητείες της στο πρόσωπο του Χαιλέ Σελασιέ.
Ο δυτικός τρόπος σκέψης και ζωής θεωρήθηκε σκοτεινός και κακός και σε μια συμβολική γλώσσα ονομάστηκε Βαβυλώνα. Στη Βίβλο η Βαβυλώνα είναι φορτισμένη αρνητικά. Το 586 π.Χ. ο Ναβουχοδονόσορας καταλαμβάνει την Ιερουσαλήμ και το νότιο βασίλειο του Ιούδα και εξορίζει τους Ιουδαίους στη Βαβυλώνα. Τα γεγονότα περιγράφονται στα Βιβλία των Προφητών Ιερεμία και Δανιήλ. Ακόμη και στο βιβλίο της Αποκάλυψης πολύ αργότερα η Ρώμη που διώκει τους Χριστιανούς ονομάζεται πόρνη Βαβυλώνα.
Το κίνημα Ρασταφάρι έγινε παγκοσμίως γνωστό από τη μουσική ρέγκε (=η μουσική του βασιλιά). Κύριος εκπρόσωπος της μουσικής ρέγκε είναι ο Μπομπ Μαρλευ. Οι περισσότεροι στίχοι στα τραγούδια του έχουν ένα βιβλικό υπόβαθρο, ενώ η δυναμική της ποίησής του μπορεί να συγκριθεί με αυτή των παλιών μελωδών και υμνογράφων.
Το τραγούδι Survivorβρίσκεται στον ομώνυμο δίσκο του Μπομπ Μάρλευ που κυκλοφόρησε το 1979. Στο τραγούδι αφομοιώνεται ολόκληρη η μυθιστοριογραφία γύρω από τους ναυαγούς που προσπαθούν να επιβιώσουν στα νησιά της Καραϊβικής. Για τους νέγρους πρώην σκλάβους η Καραϊβική δεν είναι ο παράδεισος κοντά στον Ισημερινό που είχε ονειρευτεί ο Κολόμβος, αντίθετα ελπίζουν ότι ο επί γης παράδεισος βρίσκεται στην Αιθιοπία! Τα δεινά των σκλάβων εκφράζονται μέσα από το βιβλίο του προφήτη Δανιήλ και τις διηγήσεις για τον Δανιήλ στον λάκκο με τα λιοντάρια και των τριών παίδων στην κάμινο που δεν προσκύνησαν τον Ναβουχοδονόσορα, που εδώ συμβολίζουν την Ρασταφαριανή Βαβυλώνα, δηλαδή τον ανεπτυγμένο κόσμο.
Η ιστορία των τριών παίδων στην κάμινο δεν είναι πρώτη φορά που θα εκφράσει τους καταπιεσμένους. Οι υμνογράφοι του 8ου μ.Χ. αιώνα θα εμπνευστούν και θα διαμορφώσουν το νόημα και το περιεχόμενο της 7ης και 8ης ωδής των κανόνων από αυτή τη διήγηση. Με αυτό τον τρόπο θα ασκήσουν υπόγεια κριτική στους αυταρχικούς εικονομάχους αυτοκράτορες, που εκείνη την εποχή προσπαθούν να μιμηθούν τα πρότυπα των αράβων χαλίφηδων. Κατά την Οθωμανική κυριαρχία θα δημιουργηθεί ένα νέο μελοποιητικό είδος οι καλοφωνικοί ειρμοί. Ο πιο παλιός καλοφωνικός ειρμός είναι ποίημα του μοναχού Αρσενίου (αρχές 17ου αιώνα), ο οποίος παίρνει το θέμα του από ένα παλιότερο ειρμό για τους τρεις παίδες: «Ἡ κάμινος Σωτήρ ἐδροσίζετο, οἱ Παῖδες δὲ χορεύοντες ἒψαλλον. Εὐλογητός ὁ Θεός ὁ τῶν πατέρων ἡμῶν».
Τέλος στους στίχους του τραγουδιού μπορούμε να διακρίνουμε εκτός από τα αντιαποικιακά στοιχεία, ένα κλίμα φόβου που προέρχεται από τη περιρρέουσα ατμόσφαιρα του ψυχρού πολέμου των δεκαετιών ’70 & ’80. Μέσα σε αυτό το κλίμα η επιστήμη και η τεχνολογία αντιμετωπίζονται καχύποπτα, ιδιαίτερα κάτω από το ενδεχόμενο της πυρηνικής απειλής. Υπό το πρίσμα αυτό η μουσική ρέγκε εντάσσεται στα φιλειρηνικά κινήματα εκείνης της εποχής.
Survival (Επιβίωση)
Πώς μπορείτε να καθίσετε άπραγοι
Πείτε μου τι σας νοιάζει;
Πείτε μου τι σας νοιάζει;
Όταν κάθε φορά κοιτάζω γύρω,
οι άνθρωποι υποφέρουν από δεινά
σε κάθε περίπτωση, παντού.
Είμαστε οι επιζώντες. Ναι! Οι μαύροι επιζώντες!
Κάποιοι άνθρωποι πήραν τα πάντα.
Άλλοι δεν έχουν τίποτα.
Κάποιοι άνθρωποι έχουν ελπίδες και όνειρα.
Άλλοι έχουν τους τρόπους και τα μέσα.
Είμαστε οι επιζώντες! Ναι! Οι μαύροι επιζώντες!
Ναι, είμαστε οι επιζώντες, όπως ο Δανιήλ στον λάκκο με τα λιοντάρια
(Μαύροι επιζώντες) Επιζώντες, επιζώντες!
οι άνθρωποι υποφέρουν από δεινά
σε κάθε περίπτωση, παντού.
Είμαστε οι επιζώντες. Ναι! Οι μαύροι επιζώντες!
Κάποιοι άνθρωποι πήραν τα πάντα.
Άλλοι δεν έχουν τίποτα.
Κάποιοι άνθρωποι έχουν ελπίδες και όνειρα.
Άλλοι έχουν τους τρόπους και τα μέσα.
Είμαστε οι επιζώντες! Ναι! Οι μαύροι επιζώντες!
Ναι, είμαστε οι επιζώντες, όπως ο Δανιήλ στον λάκκο με τα λιοντάρια
(Μαύροι επιζώντες) Επιζώντες, επιζώντες!
Αδέρφια μου! Ποιον δρόμο θα επιλέξουμε;
Καλύτερα να βιαστούμε. Ω, βιαστείτε. Ω, βιαστείτε. Τώρα!
Γιατί δεν έχουμε χρόνο να χάσουμε.
Κάποιοι άνθρωποι υπολογίζουν σε γεγονότα και ισχυρισμούς.
Άλλοι έχουν υπερηφάνεια και ντροπή.
Κάποιοι κάνουν σχέδια και υπολογισμούς.
Μερικοί άνθρωποι δεν έχουν κανένα στόχο φαίνεται!
Είμαστε οι επιζώντες, ναι: οι μαύροι επιζώντες!
Σας λέω τι είμαστε! Οι επιζώντες! Ναι! Οι μαύροι επιζώντες!
Είμαστε οι επιζώντες, όπως οι τρεις Παίδες στην φλογισμένη κάμινο
Καλύτερα να βιαστούμε. Ω, βιαστείτε. Ω, βιαστείτε. Τώρα!
Γιατί δεν έχουμε χρόνο να χάσουμε.
Κάποιοι άνθρωποι υπολογίζουν σε γεγονότα και ισχυρισμούς.
Άλλοι έχουν υπερηφάνεια και ντροπή.
Κάποιοι κάνουν σχέδια και υπολογισμούς.
Μερικοί άνθρωποι δεν έχουν κανένα στόχο φαίνεται!
Είμαστε οι επιζώντες, ναι: οι μαύροι επιζώντες!
Σας λέω τι είμαστε! Οι επιζώντες! Ναι! Οι μαύροι επιζώντες!
Είμαστε οι επιζώντες, όπως οι τρεις Παίδες στην φλογισμένη κάμινο
ο Σεδράχ, ο Μισάχ και ο Αβδεναγώ
(Μαύροι επιζώντες),
Ρίχνονται στη φωτιά, αλλά ποτέ δεν καίγονται.
Λοιπόν αδέρφια μου.
Το κήρυγμα και ο λόγος πραγματοποιήθηκε.
Πρέπει να ζήσουμε, τώρα, τώρα!
Γιατί έφτασε η ώρα του Πατέρα.
Μερικοί άνθρωποι βάζουν το καλύτερο έξω.
Μερικοί άνθρωποι κρατούν το καλύτερο μέσα.
Μερικοί άνθρωποι δεν μπορούν να σταθούν ισχυροί.
Μερικοί άνθρωποι δεν θα περιμένουν για πολύ.
Είμαστε οι επιζώντες
Σε αυτή την εποχή της τεχνολογικής απανθρωπιάς (Μαύρη επιβίωση),
της επιστημονικής θηριωδίας (επιζώντες),
της ατομικής ψευδοφιλοσοφίας (Μαύρη επιβίωση),
της πυρηνικής παρενέργειας (επιζήσαντες):
Σε ένα κόσμο που οδηγεί στη διαχρονική ανασφάλεια (Μαύρη επιβίωση).
Όλοι μαζί τώρα:
Είμαστε οι επιζώντες, ναι!
Είμαστε οι επιζώντες!
Ναι, οι Μαύροι επιζώντες!
Είμαστε οι επιζώντες!
Ένας καλός άνθρωπος δεν τιμάται ποτέ (επιζώντες)
στη πατρίδα του (Μαύρη επιβίωση).
Τίποτα δεν αλλάζει, τίποτα διαφορετικό (επιζώντες).
Τίποτα δεν αλλάζει, τίποτα διαφορετικό (Μαύροι επιζώντες).
Πρέπει να επιβιώσουμε! (Επιζώντες)
(Μαύροι επιζώντες),
Ρίχνονται στη φωτιά, αλλά ποτέ δεν καίγονται.
Λοιπόν αδέρφια μου.
Το κήρυγμα και ο λόγος πραγματοποιήθηκε.
Πρέπει να ζήσουμε, τώρα, τώρα!
Γιατί έφτασε η ώρα του Πατέρα.
Μερικοί άνθρωποι βάζουν το καλύτερο έξω.
Μερικοί άνθρωποι κρατούν το καλύτερο μέσα.
Μερικοί άνθρωποι δεν μπορούν να σταθούν ισχυροί.
Μερικοί άνθρωποι δεν θα περιμένουν για πολύ.
Είμαστε οι επιζώντες
Σε αυτή την εποχή της τεχνολογικής απανθρωπιάς (Μαύρη επιβίωση),
της επιστημονικής θηριωδίας (επιζώντες),
της ατομικής ψευδοφιλοσοφίας (Μαύρη επιβίωση),
της πυρηνικής παρενέργειας (επιζήσαντες):
Σε ένα κόσμο που οδηγεί στη διαχρονική ανασφάλεια (Μαύρη επιβίωση).
Όλοι μαζί τώρα:
Είμαστε οι επιζώντες, ναι!
Είμαστε οι επιζώντες!
Ναι, οι Μαύροι επιζώντες!
Είμαστε οι επιζώντες!
Ένας καλός άνθρωπος δεν τιμάται ποτέ (επιζώντες)
στη πατρίδα του (Μαύρη επιβίωση).
Τίποτα δεν αλλάζει, τίποτα διαφορετικό (επιζώντες).
Τίποτα δεν αλλάζει, τίποτα διαφορετικό (Μαύροι επιζώντες).
Πρέπει να επιβιώσουμε! (Επιζώντες)
Βιβλιογραφία
Σημειώσεις μαθήματος η Διάδοση του Χριστιανισμού μετά την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου, Δημήτρης Μόσχος, Θεολογική Σχολή ΕΚΠΑ.
Ησίοδος, Έργα και ημέρες - Θεογονία - Η ασπίδα του Ηρακλή, Μετάφραση: Σταύρος Γκιργκένης, Ζήτρος 2001
Πλάτων Τιμαίος, μετάφραση Βασίλης Κάλφας, Πόλις 1995
Πλάτων Συμπόσιο-Κριτίας, μετάφραση Β. Δεδούσης-Γ. Κοδράτος, Δαίδαλος 1980
Δάντης Η Θεία Κωμωδία, μετάφραση Νίκος Καζαντζάκης, εκδ. Ελένης
Καζαντζάκη, 1992
Βοκάκιος, Δεκαήμερο, μετάφραση Περικλής Ροδάκης, Νέστορας 1993
Τσβέταν Τοντόροφ, Η κατάκτηση της Αμερικής-το πρόβληαμ του άλλου, μετάφραση Κική Καψαμπέλη, Νήσος 2004
Βαρθολομαίος Ντε Λας Κάζας, Η καταστροφή των Ινδιάνων, Στοχαστής 2003
Alexander O. Exquemelin, Οι πειρατές της Καραϊβικής, μετάφραση Θάνος Σακέτας, Στοχαστής 1991
Τρία κείμενα για την Ουτοπία, Thomas More: Ουτοπία, Francis Bacon: Νέα Ατλαντίς, Henry Neville: Η Νήσος των Πάιν.Μετάφραση Γρηγόρης Κονδύλης, Μεταίχμιο 2007
Daniel Defoe, Ρομβισώνας Κρούσος, Αλκυών 2004
Τζόναθαν Σουιφτ, Τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ, μετάφραση Αθηνά Κακούρη, Πάπυρος 1996
A sketch of rastafi history, Norman Hugh Redington (1995)
Η μεσσιανική ιδέα και η μεταμορφώσεις της, Άρτος Ζωής, Αθήνα 2011
The Rastafari Movement:History, Culture, and Systems of Belief, Amanda Fonorow UNC-Greensboro
The Material Roots of Rastafarian Marijuana Symbolism, Akeia A. Benard
The Rastafari Movement:History, Culture, and Systems of Belief, Amanda Fonorow UNC-Greensboro
Η Θεολογία του Εικοστού Αιώνα, Rosino Gibellini, Άρτος Ζωής 2002
Οι Δυσανεξίες της Νεωτερικότητας, Τσαρλς Ταίηλορ, Εκκρεμές 1991
The Routledge Companion to Anglophone Caribbean Literature, Michael A. Bucknor, 2002
Δημήτρης Μόσχος, Συνοπτική Ιστορία του Χριστιανισμού, τόμος Β΄, εκδόσεις Αρμός 2014
Κόσμος και Ιστορία, Ο Μύθος της Αιώνιας Επιστροφής, Μιρτσέα Ελιάντε, Ελληνικά Γράμματα 1999
Έξοδος και Επανάσταση, Michael Walzer, Άρτος Ζωής, Αθήνα 2015.
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Φώτη Κόντογλου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου