Χρήστος Γιανναράς, Norman Russell σε διάλογο - ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΙΚΟ ΟΡΟΘΕΣΙΟ:ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ-(επανάληψη)

Χρήστος Γιανναράς, Norman Russell σε διάλογο

Απόσπασμα από το βιβλίο : Η μεταφυσική ως πρόκληση επικαιρική

Κεφ 25. ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΙΚΟ ΟΡΟΘΕΣΙΟ: ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ

Ν.R. : Τουλάχιστον ένας από τους βιβλιοκρίτες τού Ορθοδοξία και Δύση σκανδαλίστηκε από την άρνητική σου στάση απέναντι στον άγιο Νικόδημο τον  Αγιορείτη, τον oποιον εμφανίζεις να έχει εμπνευστεί από μια δυτική δικανική προσέγγιση τής σωτηρίας. H ενασχόλησή του με τους «κανόνες», το Πηδάλιον (Rudder), δέχεται ιδιαίτερα σκληρή κριτική από μέρους σου ως ένα έργο δομημένο πάνω στη δυτική δικανική έμφαση, στην ατομική ενοχή, εξαγορά και δικαίωση.  Άλλοι ορθόδοξοι λόγιοι, όπως o John Η. Erickson, ενώ αναγνωρίζουν τις ελλείψεις της προσέγγισης του Νικοδήμου (σαν μια κάπως αφελή απόπειρα να επαναφέρει την Εκκλησία στην πρωτοχριστιανική αυθεντικότητα - παραλληλίζοντας το εγχείρημα του Νικοδήμου με την προσπάθεια του Κοραή να κάνει το ίδιο με την ομιλούμενη ελληνική γλώσσα), ωστόσο εξυμνούν «την προσπάθειά του να διακρίνει μία εσωτερική συνέπεια στην κανονική παράδοση της Εκκλησίας» όπως και «την άρνησή του να δει το Κανονικό Δίκαιο ως αυτοπειθαρχία (αυτοσκοπό) αποκομμένο από την πνευματικότητα». Εάν ο Νικόδημος αντιπροσωπεύει μία «θρησκειοποίηση» του Χριστιανισμού, όπως ισχυρίζεσαι, τί θα έβλεπες σαν αποδεκτή εναλλακτική προσέγγιση; Με δεδομένο ότι καμιά κοινωνία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς κάποιο είδος κανονιστικού πλαισίου, με ποιόν τρόπο η Εκκλησία θα έπρεπε να αφομοιώνει την Κανονική της παράδοση;

Χ.Γ. : Νομίζω ότι δεν ήταν ένας μόνο αναγνώστης που σκανδαλίστηκε από την παρουσίαση του έργου του αγίου Νικοδήμου στο βιβλίο Ορθοδοξία και Δύση, ήταν περισσότεροι. Κατά τη γνώμη μου, πιθανόν να σφάλλω, σκανδαλίστηκαν όσοι έχουν αποδεχθεί (συνειδητά ή ανεπίγνωστα) τη ρωμαιοκαθολική εκδοχή της «αγιότητας»: την ταύτισή της με τις ιδιότητες του «αλάθητου» και της «αναμαρτησίας». Αλλά επίτρεψέ μου να επιμένω πως η Εκκλησία δεν ειδωλοποιεί ούτε «αλήθειες» ούτε πρόσωπα. Δεν κατασκευάζει είδωλα η Εκκλησία ούτε γνώσης ούτε αρετής. Στα πρόσωπα των αγίων αναγνωρίζει τους πρώτους καρπούς της «βασιλείας»: τις κτιστές υπάρξεις που αξιώθηκαν από τον Θεό να λειτουργούν τη μετάγγιση και φανέρωση της αγάπης Του, να υπάρχουν αγαπώντας και αγαπώμενες. Δυστυχώς και η διαδικασία ανακήρυξης των άγιων μοιάζει ιστορικά επηρεασμένη από τον ρωμαιοκαθολικό νομικισμό.

H αγιότητα του Νικοδήμου του Αγιορείτου δεν αναιρεί το γεγονός ότι ο Νικόδημος ήταν παιδί της εποχής του, ούτε αναιρείται η αγιότητα του από τους αναπόφευκτους ιστορικούς επηρεασμούς που δέχθηκε. Βέβαια, δεν γνωρίζω το σκεπτικό της ενδημούσας στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως συνόδου για την αγιοποίησή του — αν αγιοποιήθηκε για την αναγνώρισή του από τη λαϊκή συνείδηση ως «βρύοντος ποταμούς θαυμάτων», όπως ο άγιος Νεκτάριος για παράδειγμα, ή για την αναγνώρισή του ως «πατρός»-διδασκάλου του εκκλησιαστικού σώματος.

Αν ανακηρύχθηκε άγιος ως «πατήρ», με την έννοια που ο Παύλος δίνει στη λέξη (1 Κoρ. 4, 15), τότε δικαιολογούμαι να «ειπώ τή Εκκλησία» (Ματθ. 18, 17) τον δικό μου «σκανδαλισμό» που προϋποτίθεται ως ερώτημα στο κρινόμενο βιβλίο: Η δικανική, νομική σχέση ανθρώπου και Θεού, όχι ως παραβολική έκφραση και λεκτικό-παραδειγματικό σχήμα, αλλά ως ερμηνευτική πρόταση προσδιοριστική του είδους της σχέσης (πρόταση που διαμορφώνει και εκφράζει τη συνείδηση της Εκκλησίας) συμβιβάζεται με την εκκλησιαστική εμπειρία και (ευαγγελική) μαρτυρία;

Η θεωρία του Ανσέλμου της Καντερβουρίας ότι ο Χριστός σταυρώθηκε για να «ικανοποιηθεί» η προσβεβλημένη από την απείθεια του ανθρώπου δικαιοσύνη του Θεού Πατρός, θεωρία που ο άγιος Νικόδημος την υιοθετεί ανεπιφύλακτα, μπορεί να γίνει δεκτή από την εκκλησιαστική συνείδηση, έχει την παραμικρή συνάφεια με τα όσα η Εκκλησία βλέπει στον σταυρικό θάνατο του Χρίστου;

Όλα όσα εκτίθενται στο Ορθοδοξία και Δύση σχετικά με τον νομικό ηθικισμό του αγίου Νικοδήμου και τις κωδικοποιήσεις αυτού του ηθικισμού (κυρίως στη Χριστοήθεια και στο Πηδάλιο) θα παρακαλούσα να τα εκλάβεις ως ερωτήματα, γιατί αυτόν τον χαρακτήρα έχουν. Ερωτήματα που προϋποθέτουν το γεγονός ότι η αγιότητα μέσα στην Εκκλησία δεν συνάγεται ούτε από την ορθότητα θεωρητικών θέσεων ούτε από τη γλωσσική συνέπεια έκφρασής τους — μπορεί, ενδεχομένως, ως δώρημα άλλης τάξεως, να συνυπάρχει με στοιχεία που σε συγκεκριμένη ιστορική περίοδο και σε ιδιάζουσες συγκυρίες αποτέλεσαν την κυρίαρχη «χριστιανική» αντίληψη, ενώ συνιστούσαν φανερή αντίφαση προς το εκκλησιαστικό ευαγγέλιο.

Πάντως θα μου επιτρέψεις να παρατηρήσω ότι την υιοθέτηση του δυτικού νομικισμού δεν την «καταλογίζω» στον άγιο Νικόδημο (η διατύπωση αυτή με αδικεί κατάφωρα), τη συνάγω με ακριβέστατες παραπομπές από τα κείμενά του — η προσεκτικά τεκμηριωμένη πιστοποίηση δεν μπορεί να χαρακτηρίζεται «particularly severe criticism» από εμένα στο έργο του. Επίσης, αδυνατώ να κατανοήσω νεφελώδεις εκφράσεις αοριστολογίας (στους αντίποδες της γλωσσικής συνέπειας και σοβαρότητας), όπως αυτές του John Η. Erickson, περί naive attempt του Νικοδήμου to repristinate the Church by going back (με τον νομικισμό, τον δικανισμό και την ψυχοπαθολογική γιγάντωση της ενοχικής συνείδησης) to earlier models ή περί inner coherence(!) in the Church’s canonical tradition όπου πρωτεύει η spirituality (τί σημαίνει, αλήθεια, αυτή η πάσης χρήσεως λέξη;).

Η γένεση των Κανόνων της Εκκλησίας, η διαμόρφωση της «κανονικής» παράδοσης και αργότερα η παρερμηνεία και διαστροφή της, είναι θέματα που έχουν αναλυθεί (από μένα τουλάχιστον, στην Ελευθερία του Ήθους), δεν έχω κάτι περισσότερο να προσθέσω. Ο Παύλος χαρακτήρισε τον «νόμο» κατάρα, μέσον-αφορμή θωράκισης του εγώ, αποκλεισμού από τη σωτηρία που είναι η μετοχή μας και πρόσληψή μας από την κοινωνία της αγάπης, την Εκκλησία: χαρισματική πραγματοποίηση της υπαρκτικής ελευθερίας του Ακτίστου. Οι Κανόνες μόνο παιδαγωγικό χαρακτήρα μπορούν να έχουν, χαρακτήρα ένδειξης της απομάκρυνσής μας από τον εκκλησιαστικό τρόπο της υπάρξεως εξαιτίας της ιδιοτέλειας, του εγωκεντρισμού μας.

Σκέπτομαι, αγαπητέ μου Norman, πιθανόν λαθεμένα, ότι:  Αν, παρά πάσαν ελπίδα, χάριζε o Θεός στην Εκκλησία σήμερα την 8η Οικουμενική Σύνοδο, που επί δεκατρείς αιώνες προσδοκούμε, μέσα στην τρομακτική σύγχυση τη μετά το Σχίσμα, τη Μεταρρύθμιση και τον κατακερματισμό των πολυδιασπασμένων μεταρρυθμιστικών «ομολογιών», το θέμα της Συνόδου θα μπορούσε (δηλαδή θα αρκούσε) να είναι ένα και μόνο: Η σωτηρία που ευαγγελίζεται η χριστιανική μαρτυρία είναι ατομικό η εκκλησιαστικό γεγονός; Είναι ατομική αξιομισθία ή χάρισμα μετοχής, κοινωνίας, αντιδώρημα στην ελευθερία του ανθρώπου να θέλει να υπάρχει μόνο για να αγαπάται και να αγαπάει;

Σε παρακαλώ, διάβασε και κρίνε το έργο του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου: Αναφέρεται στη σωτηρία ως ατομικό γεγονός, εγωτικό κατόρθωμα αξιομισθίας που υποβοηθείται από τον εκκλησιαστικό θεσμό και τη λειτουργία του; Ή ταυτίζει τη σωτηρία με τη δωρεά της μετοχής στο άθλημα πραγματοποίησης του τριαδικού τρόπου της υπάρξεως;

Ανώνυμος είπε...

Ο Άγιος Νικόδημος είναι ένας μεγάλος Άγιος, που η αξία του και η προσφορά του είναι απαράμιλλη και διαπιστωμένη με τον πιο απτό τρόπο απ΄όσους έχουν έρθει σε επαφή μαζί του, με το αγιασμένο πνεύμα του, μέσα από τα γραπτά που μας άφησε. Από τους καρπούς καταλαβαίνουμε το δέντρο.
Τον κατηγορούν για δυτικό δικανικό πνεύμα λόγω κάποιων εκφράσεων στο βιβλίο «Αόρατος πόλεμος», όπως αυτά που γράφει π.χ. στην σελ. 204:
«Δια να παρακινηθείς εις ελπίδα συλλογίσου ότι ένας Κύριος μέγας και υψηλός κατήντησεν εις αυτήν την κατάστασιν να ταλαιπωρηθεί τόσον δια να σου εξαλείψει την αμαρτίαν (...) δια να σου εξιλεώση τον αιώνιον Πατέρα σου και δια να σου δώσει θάρρος να προστρέχεις εις Αυτόν...
Δια να παρακινηθής εις χαράν συλλογίσου ότι δια εκείνα τα βάσανα καθαρίζει τας αμαρτίας όλου του κόσμου, εξιλεώνει την οργήν του Πατρός του...»
Και στην σελ. 207 γράφει:
«Τόσον δε αφθονωτάτη και πλουσιωτάτη έγινεν η υπέρ των αμαρτιών ημών ικανοποίησις και πληρωμή παρά του Κυρίου ώστε όπως θεολογεί ο θείος Χρυσόστομος «πλείω ων ημείς οφείλομεν ο Χριστός απέτισε, και τοσούτω πλείω, όσον άμετρον πέλαγος προς μικράν ύδατος σταγόνα παραβαλλόμενον», δηλ. η πληρωμή ομοιάζει με ένα άπειρον πέλαγος, όλαι δε αι αμαρτίαι των ανθρώπων περασμέναι ενεστώσαι και μέλλουσαι παρομοιάσουν με μίαν ρανίδα ύδατος, δια τούτο και ο Παύλος έλεγεν «αλλ΄ουχ ως το παράπτωμα, ούτω και το χάρισμα»..
Επειδή δε έλαβε τόσους πόνους και πάθη, και έχυσεν όλον του το αίμα έως εις την υστέραν ρανίδα, εννόησον πόσο πλουσία και πόσον άπειρος έγινεν υπέρ ημών πληρωμή και ικαανοποίησις».
Όσοι βλέπουν αυτά με το «γράμμα» τους, καταλήγουν να κατηγορούν τον Άγιο για δυτική επιρροή, όπως και για τους κανονισμούς του «Πηδαλίου», ή την ασκητική αυστηρότητα της «Φυλακής των 5 αισθήσεων». Δεν είναι όμως έτσι. Ακριβώς γιατί τα έργα του είναι παράλληλα διαποτισμένα με τόση φιλανθρωπία, με τόση ευσπλαχνία απέναντι και στον τελευταίο αμαρτωλό, με τόση ελπίδα, δύναμη παρηγοριά και ώθηση στην πνευματική ζωή, ώστε πόρω απέχει από το δυτικό νομικό πνεύμα που παράγει δούλους (ο φόβος έχει κόλαση).
Ο Άγιος προφανώς αναγκάστηκε να γράψει κανονισμούς για ιστορικούς λόγους της συγκεκριμένης εποχής. Οι κανονισμοί αυτοί δεν πρέπει να μετατρέπονται σε ένα «γράμμα» που τηρείται εν είδει νόμου (και ανάλογης τιμωρίας), αλλά με βάση το πνεύμα τους, δηλ. αποκωδικοποιώντας τον σκοπό για τον οποίο γράφονται, ο οποίος μπορεί κατά περίπτωση να πραγματοποιηθεί και με άλλους τρόπους. Έτσι ερμήνευσαν και εφάρμοσαν τους Κανόνες όλοι οι Άγιοι, οδηγούμενοι από τον τελικό σκοπό της σωτηρίας του κάθε ανθρώπου, όπως έκανε και ο Άγιος Πορφύριος όταν τελούσε εξομολόγηση.
Ο Κύριος μας είπε ξεκάθαρα ότι «το γράμμα θανατώνει, το δε πνεύμα ζωοποιεί». Επίσης μας είπε ότι «το Σάββατο έγινε για τον άνθρωπο, και όχι ο άνθρωπος για το Σάββατο», όταν τον κατηγορούσαν επειδή έκανε το καλό την ημέρα εκείνη, ότι ήταν παραβάτης.
Αυτό είναι το νομικό σαρκικό πνεύμα. Δεν μπορεί να ξεχωρίσει τον τελικό σκοπό (που ήταν να αφιερώσεις στον Κύριο μία μέρα της εβδομάδας ώστε να αγιαστείς), και μέσω του «γράμματος», οδηγείται στην διαστρέβλωση ότι απαγορεύεται να κάνεις οτιδήποτε (και το καλό) εκείνη την ημέρα.
Ως προς το θέμα της «ικανοποίησης της θείας δικαιοσύνης», η αναφορά του Αγίου Νικοδήμου, δεν είναι στο πνεύμα της θεωρίας του Άνσελμου όπως ισχυρίζονται όσοι τον κατηγορούν, αλλά στο πνεύμα των επιστολών του Απ. Παύλου. Ο Άνσελμος ισχυρίζεται ότι η Θυσία του Κυρίου «εξευμένισε τον προσβεβλημένο Θεό» (κατάλοιπα ειδωλολατρείας), ενώ οι Άγιοί μας, μας λένε ότι το Αίμα του Κυρίου καθαρίζει την συνείδηση του ανθρώπου (Απ.Παύλος), και «ικανοποιεί» το δικό του αίσθημα δικαιοσύνης, και την δική του αντίληψη ότι έχει προσβάλει τον Θεό, ότι ο Θεός είναι «οργισμένος» μαζί του.
Δεν συμβιβάζεται η ανσέλμεια θεωρία με όσα γράφει ο Άγιος Νικόδημος αν μελετηθούν ολοκληρωμένα. Ο Θεός δεν «οργίζεται» αλλά «λυπάται» γιατί αγαπά.
Η λεγόμενη θεία δικαιοσύνη, δεν έχει καμία σχέση με την έννοια της Παλαιάς Διαθήκης.Το λέει ο Κύριος στην Επί του όρους Ομιλία. «Εάν δεν περισσεύσει η ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ σας από αυτή των Φαρισαίων, δεν θα εισέλθετε στην Βασιλεία των Ουρανών».
Γράφει ο Άγιος Νικόδημος ότι «με το να αγαπά ο Κύριος ΑΡΡΗΤΩΣ όλα τα κτίσματά Του, κατά αναλογίαν αυτής της αγάπης, ελυπήθη υπερεκπερισσού δια όλας τας αμαρτίας δια τας οποίας έμελλον να χωρισθούν απ΄Αυτόν», και ότι «το μεγαλύτερο απ΄όλα τα πάθη Του, ήταν εκείνο που
δοκίμασε δια τας αμαρτίας των κολασμένων, οίτινες με το να μη δύνανται να ενωθούν ποτέ με Αυτόν, μέλλουν να πάσχουν αιωνίως ανεκδιήγητα βάσανα».
Η μεγάλη αγιότητα και το βάθος του ησυχαστικού του φρονήματος (ακριβώς το αντίθετο του Νομικισμού και της εύκολης φτηνής ηθικολογίας), φαίνεται από πολλά σημεία όπως αυτό:
«Επειδή ο Θεός των θεών και Κύριος των κυρίων έκαμε την ψυχήν σου κατοικίαν και ναόν δικόν του, πρέπει να την έχεις σε τόσο μεγάλη τιμή, ώστε να μην την αφήσεις να κλίνη εις άλλο πράγμα, αλλά η επιθυμία σου να είναι ο ερχομός του Θεού σου. Όστις την θέλει «μοναχήν» από λογισμούς, επιθυμίες και την ιδίαν της θέλησιν(...)
Ω θαυμαστή μοναξία και ταμείον απόκρυφον του Υψίστου!Ω ησυχία όπου έγινες παράδεισος!
Επειδή εις αυτήν δίδει άδειαν ο Θεός να τον θεωρούν ή να του ομιλούν.
«Παρελθών όψομαι το όραμα το μέγα τούτο», έλεγεν ο Μωυσής ευρισκόμενος εις την αισθητήν και νοητήν ερημίαν του Σινά.
Αλλά εάν και συ θέλεις να φθάσης εις τούτο, είσελθε ανυπόδυτος εις τούτην την γην, διότι είναι αγία.Γύμνωσε πρώτον τους πόδας σου, τας διαθέσεις της ψυχής σου από κάθε γήινο πράγμα, μην βαστάσης μήτε ράβδο εις αυτήν την οδόν, ούτε να ασπασθής κανένα πρόσωπον βάζοντας όλο τον λογισμό και την διάθεσίν και την αγάπη εις Μόνον τον Θεόν και όχι εις τα κτίσματα.«Άφες τους νεκρούς να θάπτουν τους εαυτών νεκρούς», και εσύ πορεύου «μόνος», εν γη ζώντων. Και ας μην έχη μέρος μετά σου ο θάνατος.»
Μέσα από αυτή την αφιέρωση, και τον αγιασμό, έρχεται η πραγματική αγάπη και η έμπονη προσευχή όπως του Αγίου Παϊσίου για όλο τον κόσμο.
Η οποία είναι διαφορετική από την ερμηνεία που δίνει ο Χ.Γιανναράς στην «αγάπη κατά αναλογία της Αγίας Τριάδας» εννοώντας την γενική κοσμική συνύπαρξη.