Συνέχεια από Δευτέρα, 31 Μαρτίου 2014
Έτσι φτάνουμε στο βιβλίο του E. Benz «Ο Μάριο Βιττορίνο και η εξέλιξη της μεταφυσικής της θελήσεως στην Δύση». Ο Benz δεν υπολογίζει τις αντιρρήσεις για μιαν εμφανή συνέχεια ανάμεσα στα έργα του Πλωτίνου, του Βιττορίνο και του Αυγουστίνου και συγκεντρώνεται στην φανέρωση αυτής ακριβώς της συνέχειας.
Ξεκινά από μία πολύ σωστή διαίσθηση. Μια έμπνευση. «Με τον Αυγουστίνο ένας νέος άνθρωπος κάνει την εμφάνισή του στην Ιστορία της συνειδήσεως». Αυτή η ανθρωπολογική επανάσταση συνδέεται με την καινούρια έννοια του προσώπου, η οποία εδημιουργήθη από τον διαλογισμό του Αυγουστίνου στο Τριαδικό μυστήριο. Κατανοώντας λοιπόν την Τριάδα σαν την εσωτερική ζωή του απολύτου πνεύματος που αγαπά τον εαυτό του και αυτοστοχάζεται, ο Αυγουστίνος ανακαλύπτει στο ανθρώπινο πρόσωπο σαν εικόνα της Τριάδος, την ενότητα ενός πνεύματος το οποίο παραμένει ταυτόσημο (ταυτόν) μέσα στην ολότητά του, στις τρεις σχέσεις του Είναι, του θέλειν και του σκέπτεσθαι. «Εγώ είμαι, εγώ με σκέπτομαι, εγώ με αγαπώ». Το Εγώ εισέρχεται θριαμβευτικά στην Ιστορία της συνειδήσεως. Η θρησκευτική αναφορά λαμβάνει την μορφή του διαλόγου ανάμεσα στο Εσύ και το Εγώ.
Στα δεκατρία βιβλία των Εξομολογήσεων, παίρνει μορφή για πρώτη φορά αυτή η νέα αντίληψη για τον άνθρωπο. «Στον Αυγουστίνο, η συνείδηση του γεγονότος πως η πνευματική ζωή του ατόμου είναι απολύτως μοναδική, πως η δική του Ιστορία δεν λαμβάνει χώρα παρά μόνον μία και μοναδική φορά, είναι τόσο δυνατή, η ταυτότης ανάμεσα στην ευσπλαχνία του και την ιστορία του πνεύματός του είναι τόσο βαθειά, ώστε μπορούμε να τολμήσουμε να παρουσιάσουμε την Ιστορία της εξελίξεώς του σαν μία “Εξομολόγηση”, σαν έναν ύμνο του θεού».
Για να επιτευχθεί και να γίνει δυνατή μια τέτοια ανθρωπολογική επανάσταση, έλειπε μόνον μια μεταμόρφωση της μεταφυσικής σκέψης. Και ο Benz συμπυκνώνει αυτή την μεταμόρφωση στην διατύπωση «Το πνεύμα είναι θέληση».
Αυτό σημαίνει πως μέχρι τότε η θέληση εθεωρείτο σαν μία ιδιότητα της ανθρώπινης ψυχής, σαν μία λειτουργία, και πως τότε ανακαλύπτεται πως η θέληση είναι η ίδια η ουσία του απολύτου πνεύματος, πως το πνεύμα διαθέτει ουσιωδώς την δυνατότητα να θέτει τον εαυτό του σε μια ολοκληρωτική ελευθερία.
Ποια μεταφυσική εξέλιξη επέτρεψε την εισαγωγή αυτών των νέων εννοιών; Πώς περάσαμε από την Ελληνική νοησιαρχία στην μοντέρνα βουλησιαρχία; Αυτές είναι οι ερωτήσεις στις οποίες θέλει να απαντήσει το βιβλίο του Benz. Η θεολογία του Βιττορίνο φαίνεται να έχει δώσει το κλειδί της λύσεως. Φανερώνεται ήδη σ’ αυτή η Αυγουστινιανή βουλησιαρχία. Για τον E. Benz ο θεός του Βιττορίνο είναι η απόλυτη ελευθερία, απόλυτη ελευθερία να θέσει το Είναι (και κατ’ αρχάς το ίδιο το δικό του Είναι) και να υποστασιοποιηθεί σαν Ον, με μια πράξη της θελήσεως. Το θεμέλιο επομένως του θείου Είναι, προκύπτει να είναι η θέληση και η Ελευθερία, η δύναμις του αυτοκαθορισμού. Η γέννηση του Υιού του θεού δεν είναι άλλο από μια κάποια αυτό-τοποθέτηση του θείου Είναι: ο Υιός είναι ο θεός καθορισμένος, περιορισμένος από τον εαυτό του, ο θεός που έδωσε στον εαυτό του μια μορφή. Αυτή η αυτοτοποθέτηση του θεού πραγματοποιείται σε τρεις στιγμές: σαν ύπαρξη, ζωή, σκέψη όπου οι τρεις τριαδικές υποστάσεις, ο πατήρ, ο Υιός και το Άγιο πνεύμα, αντιστοιχούν σε αυτές τις στιγμές. Το ομοούσιο ανάμεσα σε αυτές τις τρεις υποστάσεις –ουσιώδες σημείο όλης της Ορθοδόξου θεολογίας – εξασφαλίζεται από τον ορισμό της Ουσίας σαν θελήσεως. Ο δυναμισμός της θελήσεως που καθορίζει τον εαυτό της εξασφαλίζει το ομοούσιο ανάμεσα στον θέλοντα και το θελητό, ανάμεσα στην θέληση που είναι ακόμη ακαθόριστη και την θέληση που έχει καθορισθεί. Αυτή είναι η έννοια της ομοουσίου γεννήσεως. «Ο θεός δεν μπορεί να ενεργήσει στο εξωτερικό, όσο δεν έχει γίνει ουσία και πρόσωπο, όσο δεν έχει δώσει στον εαυτό του μια μορφή στον Υιό του, και δεν βρήκε, καθαυτή ορισμένη, σαν θέληση και σαν πνεύμα, την ασύλληπτη και άμορφη απειρία του».
Έτσι λοιπόν βρίσκονται ήδη στον Βιττορίνο τα μεταφυσικά θεμέλια που θα επιτρέψουν το δόγμα του Αυγουστίνου. Η θέληση δεν είναι πλέον λειτουργία, αλλά ουσία, το ομοούσιο εξασφαλίζεται από τον δυναμισμό του πνεύματος που σκέπτεται τον εαυτό του και τον αγαπά και η γέννηση του Υιού του θεού γίνεται γνωστή χάρη στην αναλογία της γεννήσεως των σκέψεων και της θελήσεως στο εσωτερικό της ψυχής. Για να κατανοήσουμε τον Αυγουστίνο, δεν πρέπει να σταματήσουμε όμως στον Βιττορίνο. Αυτός είναι στην πραγματικότητα ένας νεοπλατωνικός, μεταφραστής του Πλωτίνου, ο οποίος έθεσε τον νεοπλατωνισμό στην υπηρεσία του δόγματος. Μας αποκαλύπτει επιτέλους τις βαθειές προθέσεις του στοχασμού του Πλωτίνου. Και ο Benz συγκεντρώνει την προσοχή του σχεδόν αποκλειστικά στην 8η πραγματεία της VI εννεάδος (Περί ελευθερίας και η θέληση του Ενός). Σε αυτή την πραματεία ο Πλωτίνος μοιάζει να δίνει στο Ένα μερικούς θετικούς καθορισμούς: το Ένα δημιουργεί τον εαυτό του, επιλέγει τον εαυτό του, αγαπά τον εαυτό του. Σε αυτή την πραγματεία το Ένα δεν αναγνωρίζεται πλέον σαν η απόλυτη απλότης, η οποία υπερβαίνει κάθε πολλαπλότητα, αλλά είναι θέληση του εαυτού. Η ουσία του συνίσταται στο ότι θέλει τον εαυτό του. Αυτό το ίδιο. Αυτό είναι αυτός που θέλησε να είναι. Η απόλυτη ελευθερία του Ενός είναι ελευθερία να μπορώ να είμαι ο εαυτός μου, να καθορίσω τον εαυτό μου, να γίνω ο εαυτός μου και να γνωρίσω τον εαυτό μου. Και εδώ αναγνωρίζεται εύκολα ο αυτοκαθορισμός του θεού του Βιττορίνο.
Είναι αναγκαίο λοιπόν να ερευνηθούν στον ίδιο τον Πλωτίνο τα πραγματικά θεμέλια της Βουλησιαρχίας του Αυγουστίνου. Και πράγματι ήδη στον Πλωτίνο φανερώνεται ο δεσμός ανάμεσα στην βουλησιαρχία και την ομοουσιότητα. Συλλαμβάνοντας στην πραγματεία, περί Ελευθερίας του Ενός, την πρώτη υπόσταση, το Ένα, σαν μία ελευθερία και μία θέληση να αποκτήσει το Είναι, ο Πλωτίνος μειώνει την απόσταση που φαινόταν να διατηρεί το σύστημά του ανάμεσα στο Ένα και την νόηση. Σ’ αυτή λοιπόν την προοπτική, η νόηση αντιπροσωπεύει μια στιγμή της εσωτερικής ζωής του Ενός. Το Ένα θέτει τον εαυτό του σαν Ουσία, σαν μορφή, σαν αυτογνωσία, με άλλα λόγια σαν νόηση.
Η διαδικασία της «ουσιοποιήσεως» είναι ταυτόσημη με την διαδικασία της γεννήσεως του Υιού του θεού, την οποία αναγνωρίσαμε ήδη στον Βιττορίνο. Η νόηση, η οποία είναι ταυτοχρόνως θέληση, συστήνει την υπόσταση στην οποία το Ένα ουσιοποιείται και φανερώνεται. Το Ένα και η νόηση αποτελούν λοιπόν μέρος μιας μοναδικής διαδικασίας ουσιοποιήσεως και είναι επομένως ομοούσια. Έτσι λοιπόν ο Benz δεν διστάζει να ονομάσει «πνεύμα» το ίδιο το ΕΝΑ, στηριζόμενος σε αυτή την δυναμική ταύτιση. Γι’ αυτόν Ένα και νόηση είναι ένα μόνον πνεύμα, δεδομένου ότι η ουσία είναι «θέληση», καθότι αυτός επιλέγεται, αγαπιέται, τοποθετείται και δημιουργείται. «Το Ένα στηρίζεται κατά κάποιο τρόπο στον εαυτό του, Αυτός θεωρεί κατά κάποιο τρόπο προς τον εαυτό του και αυτό το βλέπειν προς τον εαυτό του είναι κατά κάποιο τρόπο το Είναι του, σαν να παρήγαγε τον εαυτό του». (και εν τω τοιούτω αιρείται εαυτώ έκαστον το είναι καθόσον αν παρά του αγαθού ίσχη, ως της του αγαθού φύσεως εαυτώ δηλονότι πολύ πρότερον αιρετής ούσης, είπερ το όση μοίρα αγαθού παρ’ άλλω αιρετωτάτη, και ουσία εκούσιος και παραγενομένη θελήσει και εν και ταυτόν ούσα θελήσει και δια θελήσεως υποστάσα) Ενν. VI, 8, 16, 14…!
Το πνεύμα λοιπόν υποστατικοποιεί τον εαυτό του αυτοδιαλογιζόμενο. Και ο Benz βλέπει τελικώς σε όλα τα χωρία όπου ο Πλωτίνος επικαλείται μια “νεύση” του Ενός προς τον εαυτό του και μία αγάπη του Ενός προς τον εαυτό του και μια αγάπη του Ενός προς τον εαυτό του, μια προτύπωση της εννοιολογήσεως της αγάπης από τον Αυγουστίνο, σαν δεσμού της Αγίας Τριάδος.
(Συνεχίζεται)
Αμέθυστος
Ξεκινά από μία πολύ σωστή διαίσθηση. Μια έμπνευση. «Με τον Αυγουστίνο ένας νέος άνθρωπος κάνει την εμφάνισή του στην Ιστορία της συνειδήσεως». Αυτή η ανθρωπολογική επανάσταση συνδέεται με την καινούρια έννοια του προσώπου, η οποία εδημιουργήθη από τον διαλογισμό του Αυγουστίνου στο Τριαδικό μυστήριο. Κατανοώντας λοιπόν την Τριάδα σαν την εσωτερική ζωή του απολύτου πνεύματος που αγαπά τον εαυτό του και αυτοστοχάζεται, ο Αυγουστίνος ανακαλύπτει στο ανθρώπινο πρόσωπο σαν εικόνα της Τριάδος, την ενότητα ενός πνεύματος το οποίο παραμένει ταυτόσημο (ταυτόν) μέσα στην ολότητά του, στις τρεις σχέσεις του Είναι, του θέλειν και του σκέπτεσθαι. «Εγώ είμαι, εγώ με σκέπτομαι, εγώ με αγαπώ». Το Εγώ εισέρχεται θριαμβευτικά στην Ιστορία της συνειδήσεως. Η θρησκευτική αναφορά λαμβάνει την μορφή του διαλόγου ανάμεσα στο Εσύ και το Εγώ.
Στα δεκατρία βιβλία των Εξομολογήσεων, παίρνει μορφή για πρώτη φορά αυτή η νέα αντίληψη για τον άνθρωπο. «Στον Αυγουστίνο, η συνείδηση του γεγονότος πως η πνευματική ζωή του ατόμου είναι απολύτως μοναδική, πως η δική του Ιστορία δεν λαμβάνει χώρα παρά μόνον μία και μοναδική φορά, είναι τόσο δυνατή, η ταυτότης ανάμεσα στην ευσπλαχνία του και την ιστορία του πνεύματός του είναι τόσο βαθειά, ώστε μπορούμε να τολμήσουμε να παρουσιάσουμε την Ιστορία της εξελίξεώς του σαν μία “Εξομολόγηση”, σαν έναν ύμνο του θεού».
Για να επιτευχθεί και να γίνει δυνατή μια τέτοια ανθρωπολογική επανάσταση, έλειπε μόνον μια μεταμόρφωση της μεταφυσικής σκέψης. Και ο Benz συμπυκνώνει αυτή την μεταμόρφωση στην διατύπωση «Το πνεύμα είναι θέληση».
Αυτό σημαίνει πως μέχρι τότε η θέληση εθεωρείτο σαν μία ιδιότητα της ανθρώπινης ψυχής, σαν μία λειτουργία, και πως τότε ανακαλύπτεται πως η θέληση είναι η ίδια η ουσία του απολύτου πνεύματος, πως το πνεύμα διαθέτει ουσιωδώς την δυνατότητα να θέτει τον εαυτό του σε μια ολοκληρωτική ελευθερία.
Ποια μεταφυσική εξέλιξη επέτρεψε την εισαγωγή αυτών των νέων εννοιών; Πώς περάσαμε από την Ελληνική νοησιαρχία στην μοντέρνα βουλησιαρχία; Αυτές είναι οι ερωτήσεις στις οποίες θέλει να απαντήσει το βιβλίο του Benz. Η θεολογία του Βιττορίνο φαίνεται να έχει δώσει το κλειδί της λύσεως. Φανερώνεται ήδη σ’ αυτή η Αυγουστινιανή βουλησιαρχία. Για τον E. Benz ο θεός του Βιττορίνο είναι η απόλυτη ελευθερία, απόλυτη ελευθερία να θέσει το Είναι (και κατ’ αρχάς το ίδιο το δικό του Είναι) και να υποστασιοποιηθεί σαν Ον, με μια πράξη της θελήσεως. Το θεμέλιο επομένως του θείου Είναι, προκύπτει να είναι η θέληση και η Ελευθερία, η δύναμις του αυτοκαθορισμού. Η γέννηση του Υιού του θεού δεν είναι άλλο από μια κάποια αυτό-τοποθέτηση του θείου Είναι: ο Υιός είναι ο θεός καθορισμένος, περιορισμένος από τον εαυτό του, ο θεός που έδωσε στον εαυτό του μια μορφή. Αυτή η αυτοτοποθέτηση του θεού πραγματοποιείται σε τρεις στιγμές: σαν ύπαρξη, ζωή, σκέψη όπου οι τρεις τριαδικές υποστάσεις, ο πατήρ, ο Υιός και το Άγιο πνεύμα, αντιστοιχούν σε αυτές τις στιγμές. Το ομοούσιο ανάμεσα σε αυτές τις τρεις υποστάσεις –ουσιώδες σημείο όλης της Ορθοδόξου θεολογίας – εξασφαλίζεται από τον ορισμό της Ουσίας σαν θελήσεως. Ο δυναμισμός της θελήσεως που καθορίζει τον εαυτό της εξασφαλίζει το ομοούσιο ανάμεσα στον θέλοντα και το θελητό, ανάμεσα στην θέληση που είναι ακόμη ακαθόριστη και την θέληση που έχει καθορισθεί. Αυτή είναι η έννοια της ομοουσίου γεννήσεως. «Ο θεός δεν μπορεί να ενεργήσει στο εξωτερικό, όσο δεν έχει γίνει ουσία και πρόσωπο, όσο δεν έχει δώσει στον εαυτό του μια μορφή στον Υιό του, και δεν βρήκε, καθαυτή ορισμένη, σαν θέληση και σαν πνεύμα, την ασύλληπτη και άμορφη απειρία του».
Έτσι λοιπόν βρίσκονται ήδη στον Βιττορίνο τα μεταφυσικά θεμέλια που θα επιτρέψουν το δόγμα του Αυγουστίνου. Η θέληση δεν είναι πλέον λειτουργία, αλλά ουσία, το ομοούσιο εξασφαλίζεται από τον δυναμισμό του πνεύματος που σκέπτεται τον εαυτό του και τον αγαπά και η γέννηση του Υιού του θεού γίνεται γνωστή χάρη στην αναλογία της γεννήσεως των σκέψεων και της θελήσεως στο εσωτερικό της ψυχής. Για να κατανοήσουμε τον Αυγουστίνο, δεν πρέπει να σταματήσουμε όμως στον Βιττορίνο. Αυτός είναι στην πραγματικότητα ένας νεοπλατωνικός, μεταφραστής του Πλωτίνου, ο οποίος έθεσε τον νεοπλατωνισμό στην υπηρεσία του δόγματος. Μας αποκαλύπτει επιτέλους τις βαθειές προθέσεις του στοχασμού του Πλωτίνου. Και ο Benz συγκεντρώνει την προσοχή του σχεδόν αποκλειστικά στην 8η πραγματεία της VI εννεάδος (Περί ελευθερίας και η θέληση του Ενός). Σε αυτή την πραματεία ο Πλωτίνος μοιάζει να δίνει στο Ένα μερικούς θετικούς καθορισμούς: το Ένα δημιουργεί τον εαυτό του, επιλέγει τον εαυτό του, αγαπά τον εαυτό του. Σε αυτή την πραγματεία το Ένα δεν αναγνωρίζεται πλέον σαν η απόλυτη απλότης, η οποία υπερβαίνει κάθε πολλαπλότητα, αλλά είναι θέληση του εαυτού. Η ουσία του συνίσταται στο ότι θέλει τον εαυτό του. Αυτό το ίδιο. Αυτό είναι αυτός που θέλησε να είναι. Η απόλυτη ελευθερία του Ενός είναι ελευθερία να μπορώ να είμαι ο εαυτός μου, να καθορίσω τον εαυτό μου, να γίνω ο εαυτός μου και να γνωρίσω τον εαυτό μου. Και εδώ αναγνωρίζεται εύκολα ο αυτοκαθορισμός του θεού του Βιττορίνο.Είναι αναγκαίο λοιπόν να ερευνηθούν στον ίδιο τον Πλωτίνο τα πραγματικά θεμέλια της Βουλησιαρχίας του Αυγουστίνου. Και πράγματι ήδη στον Πλωτίνο φανερώνεται ο δεσμός ανάμεσα στην βουλησιαρχία και την ομοουσιότητα. Συλλαμβάνοντας στην πραγματεία, περί Ελευθερίας του Ενός, την πρώτη υπόσταση, το Ένα, σαν μία ελευθερία και μία θέληση να αποκτήσει το Είναι, ο Πλωτίνος μειώνει την απόσταση που φαινόταν να διατηρεί το σύστημά του ανάμεσα στο Ένα και την νόηση. Σ’ αυτή λοιπόν την προοπτική, η νόηση αντιπροσωπεύει μια στιγμή της εσωτερικής ζωής του Ενός. Το Ένα θέτει τον εαυτό του σαν Ουσία, σαν μορφή, σαν αυτογνωσία, με άλλα λόγια σαν νόηση.
Η διαδικασία της «ουσιοποιήσεως» είναι ταυτόσημη με την διαδικασία της γεννήσεως του Υιού του θεού, την οποία αναγνωρίσαμε ήδη στον Βιττορίνο. Η νόηση, η οποία είναι ταυτοχρόνως θέληση, συστήνει την υπόσταση στην οποία το Ένα ουσιοποιείται και φανερώνεται. Το Ένα και η νόηση αποτελούν λοιπόν μέρος μιας μοναδικής διαδικασίας ουσιοποιήσεως και είναι επομένως ομοούσια. Έτσι λοιπόν ο Benz δεν διστάζει να ονομάσει «πνεύμα» το ίδιο το ΕΝΑ, στηριζόμενος σε αυτή την δυναμική ταύτιση. Γι’ αυτόν Ένα και νόηση είναι ένα μόνον πνεύμα, δεδομένου ότι η ουσία είναι «θέληση», καθότι αυτός επιλέγεται, αγαπιέται, τοποθετείται και δημιουργείται. «Το Ένα στηρίζεται κατά κάποιο τρόπο στον εαυτό του, Αυτός θεωρεί κατά κάποιο τρόπο προς τον εαυτό του και αυτό το βλέπειν προς τον εαυτό του είναι κατά κάποιο τρόπο το Είναι του, σαν να παρήγαγε τον εαυτό του». (και εν τω τοιούτω αιρείται εαυτώ έκαστον το είναι καθόσον αν παρά του αγαθού ίσχη, ως της του αγαθού φύσεως εαυτώ δηλονότι πολύ πρότερον αιρετής ούσης, είπερ το όση μοίρα αγαθού παρ’ άλλω αιρετωτάτη, και ουσία εκούσιος και παραγενομένη θελήσει και εν και ταυτόν ούσα θελήσει και δια θελήσεως υποστάσα) Ενν. VI, 8, 16, 14…!
Το πνεύμα λοιπόν υποστατικοποιεί τον εαυτό του αυτοδιαλογιζόμενο. Και ο Benz βλέπει τελικώς σε όλα τα χωρία όπου ο Πλωτίνος επικαλείται μια “νεύση” του Ενός προς τον εαυτό του και μία αγάπη του Ενός προς τον εαυτό του και μια αγάπη του Ενός προς τον εαυτό του, μια προτύπωση της εννοιολογήσεως της αγάπης από τον Αυγουστίνο, σαν δεσμού της Αγίας Τριάδος.
(Συνεχίζεται)
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου