Τ Ο Π Ε Π Λ Ο Τ Η Σ Ι Σ Ι Δ Α Σ (26)

ΔΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ

Pierre Hadot

Συνέχεια από Τετάρτη, 9 Μαΐου2018

                                                          VΙ

Η ΟΡΦΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ. ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΜΥΣΤΙΚΩΝ ΔΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ, ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

 14. Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΟΡΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

5. Ο Σενέκας και η σύγχρονη εξέλιξη τής έννοιας τής προόδου

    

Τα αποσπάσματα αυτά τού Σενέκα από τα Φυσικά θέματα επηρέασαν αποφασιστικά τήν σύγχρονη αντίληψη τής έννοιας τής προόδου. Σε πρώτη φάση παρακολουθούμε την επίδρασή τους τον 13^ο αιώνα σ’ αυτόν τον παράξενο φραγκισκανό της Οξφόρδης, στον οποίον έχουμε αναφερθεί, τον Roger Bacon. Πιθανότατα ο Σενέκας θα είχε τρομοκρατηθεί από τις φανταστικές τεχνικές εφευρέσεις τού Roger Bacon που περιγράψαμε (Κεφ. 10 και 11). Είναι όμως γεγονός ότι ο Roger Bacon χρησιμοποιεί τούς ίδιους τούς όρους τού Σενέκα από τα Φυσικά θέματα, για να εκφράσει την εμπιστοσύνη του στην πρόοδο:

     «Θα έρθει η μέρα που ο χρόνος και μια επίμονη έρευνα θα φέρουν στο φως όλα τα πράγματα που προς το παρόν είναι κρυμμένα».

     Στα τέλη του 16^ου αιώνα ο Louis Le Roy, θαυμάζοντας τις πρόσφατες μεγάλες εφευρέσεις, επανέρχεται στους λόγους τού Σενέκα, προκειμένου να εκφράσει και αυτός τις προσδοκίες του σχετικά με την πρόοδο τής γνώσης:

     «Δεν είναι δυνατόν να αποκαλυφθούν σε μια στιγμή όλα τα μυστήρια του Θεού και τα μυστικά τής φύσης. Πόσα πράγματα έγιναν γνωστά ή ανακαλύφθηκαν στην εποχή μας;»

     Η ελπίδα των ανακαλύψεων επανέρχεται καθώς ανατέλλει η σύγχρονη επιστήμη, όταν για παράδειγμα ο Francis Bacon, ελπίζοντας ότι η φύση κρύβει ακόμη στους κόλπους της μυστικά εξαιρετικής σημασίας, θα επαναλάβει ακολουθώντας τον Σενέκα:

     «Αυτά τα μυστικά δεν έχουν ακόμη αποκαλυφθεί· και ασφαλώς θα έρθουν μια μέρα στο φως μέσα από μια μακρά διαδρομή ανά τούς αιώνες, όπως ακριβώς συνέβη και με τις προηγούμενες ανακαλύψεις».

     Είδαμε ότι ο Σενέκας έτρεφε αισθήματα αναγνώρισης και ταυτόχρονα επιείκειας για τους προκατόχους του, οι οποίοι διατήρησαν την ελπίδα τής αποκάλυψης τών μυστικών τής φύσης, παρότι διέθεταν ελλιπή εμπειρία. Οι Σύγχρονοι είναι πιο καταρτισμένοι, γιατί επωφελήθηκαν από τις έρευνες και τη διδασκαλία τών Αρχαίων, δηλώνει ο Roger Bacon: «Οι νεώτεροι είναι περισσότερο διορατικοί». Στο σημείο αυτό δεν παραθέτει τον Σενέκα, αλλά όπως αποδεικνύει ο Edouard Jeauneau, τον Λατίνο λόγιο Priscianus.

     Η προοπτική αυτή όμως θα οδηγήσει σε μια καθαρή αντιστροφή. Εάν οι «νέοι» γνωρίζουν περισσότερα από τους «γέροντες», μήπως τότε οι γέροντες είναι οι Σύγχρονοι; Ο Τζιορντάνο Μπρούνο δεν διστάζει να το δηλώσει: «Εμείς [εμείς που είμαστε παρόντες εδώ αυτή τη στιγμή] είμαστε γηραιότεροι, περισσότερο προχωρημένοι σε ηλικία από τους προγενέστερους». Αν θεωρήσουμε την ιστορία τής ανθρωπότητας ως την ιστορία του ανθρώπου που εκπαιδεύεται και μορφώνεται, ο Σύγχρονος είναι γέρων και ο Αρχαίος είναι νέος. Οι Αρχαίοι ήταν νέοι κατά την εμπειρία αλλά και ως προς τη ζωντάνια τής διαίσθησης. Οι Σύγχρονοι είναι γέροντες, διότι κατέχουν το περιεχόμενο των αναζητήσεων και των εμπειριών των Αρχαίων. Αλλά ως κληρονόμοι τού μόχθου των διαδοχικών γενεών, οι Σύγχρονοι δεν θα πρέπει να εντυπωσιάζονται από την υποτιθέμενη αυθεντία των υποτιθέμενων Αρχαίων, που στην ουσία δεν ήταν παρά αρχάριοι.

     Σε μιαν αξιόλογη αναφορά στο  Ημερολόγιό του, ο Jules Michelet επανέρχεται σ’ αυτήν την άποψη, προκειμένου να αποκαταστήσει τους Αρχαίους:

     «Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι εμείς είμαστε οι γέροντες. Ποιος είναι αρχαιότερος, ο Βιργίλιος ή ο Όμηρος; Στον Όμηρο διακρίνουμε το σφρίγος μιας αιώνιας νεότητας· αντίθετα στον Βιργίλιο ο κόσμος είναι γέρων, μελαγχολικός.

     Νέες ιδέες κατακλύζουν ακατάπαυστα τον κόσμο· η κάθε καινούργια μέρα είναι πιο ισχυρή, πιο σύνθετη, πιο ποικιλόμορφη. Αλλά η αρχαιότητα είναι πιο ασύνθετη, οι ιδέες της εμφανίζονται σε συμπυκνωμένη μορφή, έχουν επίδραση ελιξιρίου».

     Στα τέλη του 16^ου αιώνα, την αυγή τών Νεωτέρων Χρόνων, ο Φράνσις Μπέηκον καλούσε τούς συγχρόνους του να απαλλαγούν από τον σεβασμό προς την αυθεντία των Αρχαίων:

     «Η αιτία που εμπόδισε τους ανθρώπους να προοδεύσουν στις επιστήμες και τους συγκράτησε συνεπαρμένους από τη γοητεία της,  ήταν αυτός ο σεβασμός προς την αρχαιότητα, η αυθεντία αυτών που θεωρήθηκαν διδάσκαλοι τής φιλοσοφίας, δηλαδή αυτή η γενική αποδοχή. […] Η γνώμη που οι άνθρωποι έχουν σχηματίσει για την αρχαιότητα είναι εντελώς επιφανειακή  και δεν ανταποκρίνεται κατά κανέναν τρόπο στο ίδιο το περιεχόμενο του όρου. Πραγματική αρχαιότητα είναι η αύξηση τής ηλικίας και η γήρανση του κόσμου· και θα πρέπει να τα αποδώσουμε αυτά στην εποχή μας, και όχι στην κατά πολύ νεώτερη ηλικία του κόσμου, που ήταν αυτή των αρχαίων. Διότι η εποχή που σε σχέση με εμάς υπήρξε αρχαιότερη και περισσότερο προηγμένη, ήταν στην πραγματικότητα νεώτερη, και ως προς τον κόσμο πιο πρώιμη».

     Γι’ αυτό, συμπληρώνει ο Μπέηκον, θα πρέπει να περιμένουμε πολλά από την εποχή μας, που διαθέτει απεριόριστο πλούτο παρατηρήσεων και εμπειριών.

    Ο Μπέηκον, όπως και ο Σενέκας, ανατρέχει σε όλες τις πρόσφατες ανακαλύψεις που πλούτισαν τις γνώσεις της ανθρωπότητας, διότι, όπως με έμφαση υποστηρίζει, «τα ταξίδια και οι περιπλανήσεις σε τόπους μακρινούς (που αυξήθηκαν σημαντικά στην εποχή μας) βοήθησαν  στην αποκάλυψη και την ανάδειξη πολλών πραγμάτων στη φύση, που προσδίδουν νέο φως στη φιλοσοφία». Και συνεχίζει:

     «Όσο για τις αυθεντίες, χρειάζεται μεγάλη μικροψυχία για να τις αναγνωρίζουμε απεριόριστα, αρνούμενοι τα δικαιώματα της αυθεντίας των αυθεντιών, εννοώ δηλαδή του Χρόνου. Δικαίως αποκαλείται “η Αλήθεια κόρη του χρόνου” και όχι της Αυθεντίας».

     Δεν θα πρέπει λοιπόν να μας εντυπωσιάζει το ότι ο εικονογράφος τής τελευταίας έκδοσης τής Νέας Ατλαντίδος του Φράνσις Μπέηκον παρουσίασε στο εξώφυλλο τον γερο-Χρόνο κρατώντας ένα δρεπάνι, να σύρει έξω από μια σπηλιά μια νεαρή, γυμνή γυναίκα, που εικονίζει την Αλήθεια   (( !!! )) .

     Αυτού του είδους η κριτική τού επιχειρήματος τής αυθεντίας βρίσκει μεγάλη απήχηση στους αποκαλούμενους Νεώτερους Χρόνους όσον αφορά στις φυσικές επιστήμες, όπως αποδεικνύεται από το Απόσπασμα μιας Πραγματείας τού κενού, τού Πασκάλ: οι Αρχαίοι δεν δίστασαν να κρίνουν τους προγόνους τους· γιατί να μην το κάνουμε κι εμείς; Επωφελούμενοι από τις ανακαλύψεις τους, θα πρέπει να φιλοδοξούμε να προχωρήσουμε σε νεώτερες, για να τις κληροδοτήσουμε στους επιγόνους μας. Έτσι προοδεύει η επιστήμη:

     «Τα μυστικά της φύσης παραμένουν κρυφά. Παρότι βρίσκεται σε συνεχή δράση, δεν διακρίνουμε πάντοτε τις συνέπειες. Αποκαλύπτονται με την πάροδο του Χρόνου, και παρότι παραμένει πάντοτε η ίδια, δεν γίνεται πάντοτε εξίσου γνωστή».

6. Η Αλήθεια κόρη τού Χρόνου

     Ο ρόλος τού χρόνου στην εξέλιξη τής ανθρώπινης ιστορίας ήταν ήδη γνωστός στην Αρχαιότητα. Ο συγγραφέας τής πραγματείας Η αρχαία ιατρική εμφανίζει την ανακάλυψη τής ιατρικής ως το αποτέλεσμα μακρόχρονης και επίπονης αναζήτησης των ανθρώπων. Σ’ αυτήν την πραγματεία τού Ιπποκράτη αναδεικνύεται με σαφήνεια η διάσταση τού χρόνου, καθώς επιμένει στο γεγονός ότι μεσολάβησε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα μέχρις ότου η επιστήμη καταλήξει στα γνωστά ως τότε ευρήματα, και στο ότι θα υπάρξουν στο μέλλον πολλές ακόμη ανακαλύψεις.

     Ανάλογες είναι και οι διαπιστώσεις του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα. Ο πρώτος, στα Ηθικά  Νικομάχεια, καλεί τους ακροατές του και τους αναγνώστες του να μελετήσουν οι ίδιοι το σχεδιάγραμμα που αφιερώνει στην ιδέα του αγαθού. Η παραίνεσή του θα μπορούσε να είναι τυπική. Αλλά, όπως παρατηρεί ο Franz Dirlmeier, διακρίνονται κάποιες σκέψεις σχετικά με τον ρόλο του χρόνου στην ανθρώπινη εξέλιξη. Στην αρχή μερικοί άνθρωποι καταρτίζουν το πρώτο σχέδιο. Κάποιοι επόμενοι, στο χρονικό διάστημα που ακολουθεί ολοκληρώνουν αυτό το σχέδιο, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τους ζωγράφους. Διότι ο χρόνος, όπως λέγει ο Αριστοτέλης, είναι εφευρέτης, δηλαδή ανακαλύπτει βαθμιαία την αλήθεια. Αυτός είναι που επέτρεψε την πρόοδο των τεχνών, καθώς βαθμιαία καλύπτονταν οι αρχικές ελλείψεις. Ο Πλάτων είχε ήδη αναφερθεί στη σημασία του χρόνου στην εξέλιξη των ανθρώπινων θεσμών. Ιδιαίτερα στους Νόμους αποδεικνύει πώς η συνέπεια, η ακρίβεια και η διόρθωση της νομοθεσίας πραγματώνονται σε βάθος χρόνου, καθώς οι νομοθέτες διορθώνουν και τελειοποιούν τα πρώτα σχέδια.

     Ο χρόνος είναι επίσης αυτός κατά τόν Λουκρήτιο που επιτρέπει τη βαθμιαία εξέλιξη των επιστημών, της τεχνικής και του πολιτισμού:

     «Ναυσιπλοΐα, αγροτικές καλλιέργειες, οχυρωματικά έργα, νόμοι, εξοπλισμοί, οδικό δίκτυο, ενδύματα, και όλα τα υπόλοιπα αγαθά αυτού του είδους, καθώς και τις απολαύσεις της ζωής, όλες χωρίς καμία εξαίρεση, μάς τις προσέφεραν σταδιακά, τόσο η ανάγκη, όσο και κυρίως οι εμπειρίες τού ακαταπόνητου πνεύματος που εξελίσσεται σταδιακά. Επομένως όλα αυτά τα πράγματα ο χρόνος είναι που τα φέρνει στην επιφάνεια και τα αναδεικνύει στο φως τής ημέρας».

     Ο Φράνσις Μπεήκον, όπως είδαμε, χρησιμοποιεί την έκφραση «η Αλήθεια κόρη του Χρόνου». Αλλά τής αποδίδει διαφορετικό νόημα από αυτό που της αναγνώριζε η παράδοση. Κατά τη λαϊκή σοφία, οτιδήποτε είναι κρυφό θα αποκαλυφθεί με τον χρόνο. Ή, όπως λέει ο Σοφοκλής, «ο χρόνος που βλέπει τα πάντα, ακούει τα πάντα και αποκαλύπτει τα πάντα», καταλήγει κάποτε να αναδείξει τόσο τα μυστικά όσο και τα πιο απόκρυφα σφάλματα:

     «Ναι ! ο μακρύς και αμέτρητος χρόνος φανερώνει (φύει) όσα δεν φανερώθηκαν (άδηλα), και αφού φανερωθούν τα κρύβει».

    Η ίδια άποψη συναντάται σε αρκετούς έλληνες συγγραφείς. Ενώ στον Σενέκα αποκτά ηθικό περιεχόμενο: ο έλεγχος τής οργής επιτυγχάνεται με τον χρόνο, γι’ αυτό δεν πρέπει κανείς να αντιδράσει αμέσως, αλλά να περιμένει να αποκαλύψει την αλήθεια ο χρόνος.

     Το περίφημο ρητό: Veritas filia temporis εμφανίζεται αρκετά αργότερα στα κείμενα ενός άγνωστου Λατίνου ποιητή: ο Aulu-Gelle το χρησιμοποιεί για να υποστηρίξει την άποψη, ότι οι άνθρωποι θα έκαναν λιγότερα λάθη αν είχαν τον φόβο ότι αυτά κάποια στιγμή θα αποκαλυφθούν. Στην περίπτωση αυτή η αλήθεια έχει ένα συγκεκριμένο νόημα, το οποίο αποκαλύπτεται: το αίνιγμα έχει λυθεί και κάθε αναζήτηση τελειώνει.

    Θα μπορούσε όμως η ίδια διατύπωση να έχει το νόημα που τής αποδίδει ο Φράνσις Μπέηκον. Εδώ πρόκειται για τη σταδιακή φανέρωση της Αλήθειας στον Χρόνο, και τη βαθμιαία αποκάλυψη των μυστικών της Φύσης χάρη στην ανθρώπινη προσπάθεια. Μια τέτοια προοπτική μεταθέτει το θεμέλιο της Αλήθειας από την αυθεντία των Αρχαίων στην επίπονη έρευνα διαδοχικών γενεών. Είδαμε ότι την άποψη αυτή συμμερίζονται τόσο ο Ξενοφάνης όσο και ο Πλάτων με τον Αριστοτέλη, και ότι τελευταίος αποκαλεί τον Χρόνο «εφευρέτη».

     Η αντίληψη αυτή διατηρείται και κατά τούς Νεώτερους Χρόνους. Το 1719, ο Άντον φαν Λέβενχουκ, στο εξώφυλλο τού βιβλίου του με τίτλο Epistolae ad Societatem Regiam Anglicam ( Επιστολές προς την Βασιλική Αγγλική Εταιρεία), στο οποίο παραθέτει τις πρώτες δια του μικροσκοπίου επιστημονικές ανακαλύψεις, αναπαριστά έναν άνθρωπο που σκαρφαλώνει σε μιαν απότομη πλαγιά με τη βοήθεια του γερο-Χρόνου που κραδαίνει ένα δρεπάνι, με την επιγραφή: Dum audes ardua vinces («Η Τόλμη νικά και τις πιο σκληρές δοκιμασίες»).

7. Η πρόοδος τής επιστήμης ως συλλογικό έργο τής ανθρωπότητας και

    αποτέλεσμα διαρκούς προσπάθειας

     Ο Σενέκας, όπως είδαμε, πιστεύει ότι η πρόοδος είναι συλλογικό έργο τής ανθρωπότητας: η ανακάλυψη τής Φύσης είναι έργο διαδοχικών γενεών, τού παρελθόντος και του μέλλοντος. Ακολουθώντας αυτήν την αντίληψη ο Πασκάλ, παρομοίασε την ιστορία τής ανθρωπότητας με την ιστορία ενός μοναδικού ανθρώπου που «πάντοτε επιβιώνει και συνεχώς μαθαίνει».

     Είναι όμως δύσκολο να ορίσουμε επακριβώς το νόημα αυτής τής παρομοίωσης. Μπορεί η ανθρωπότητα να αναδειχθεί σε ένα είδος παντογνώστη, σε ένα σούπερ-υποκείμενο, ένα είδος συλλογικού Πνεύματος που κατέχει την πλήρη αντίληψη τής πραγματικότητας; Και μήπως τα πρώτα συμπτώματα εμφάνισης αυτού του φαινομένου αποτελούν μέρος τής λεγόμενης  «κυβερνο-κουλτούρας» ; Ο Jean-Marc Mandosio αναφέρθηκε πρόσφατα στους «αποστόλους» αυτής της κυβερνο-κουλτούρας, που τους χαροποιεί η εξαφάνιση επιτέλους τής αυτονομίας του ατομικού στοχασμού, «προς όφελος της “συλλογικής νοημοσύνης”, με τη μορφή τής ενσάρκωσης μιας “αιώνιας θεότητας”, που θα εγκαταστήσει έναν “εικονικό κόσμο” στη θέση του “αγγελικού ή ουράνιου κόσμου” . Το πρόβλημα είναι ασφαλώς πολύ σημαντικό για να εκτεθεί σε λίγες γραμμές. Πιστεύω όμως ότι είναι καθήκον μου να το επισημάνω στους αναγνώστες.

    Ο Γκαίτε πίστευε επίσης ότι η ανακάλυψη τής Φύσης είναι συλλογικό έργο τής ανθρωπότητας, διότι η ατομική παρατήρηση είναι πάντοτε μονομερής και μερική, καλύπτοντας μόνο ένα μέρος των φαινομένων. Αλλά αφού δεν είναι δυνατόν να υπάρξει μια καθαυτό αντίληψη τής ανθρωπότητας σαν σύνολο, αφού η ανθρωπότητα δεν είναι παρά ένα πλασματικό υποκείμενο, η Φύση θα εξακολουθήσει να κρύβεται από το πρόσωπο των ανθρώπων.

     «Η Φύση είναι ανεξιχνίαστη, διότι είναι αδύνατον να τη συλλάβει ο κάθε ξεχωριστός άνθρωπος, κάτι που μόνο η ανθρωπότητα σαν σύνολο θα μπορούσε να πετύχει. Αλλά επειδή αυτή η περίφημη ανθρωπότητα δεν είναι ποτέ συνολικά παρούσα την ίδια χρονική στιγμή, η Φύση αρέσκεται να κρύβεται από τα μάτια μας […]. Μόνο ως σύνολο οι άνθρωποι γνωρίζουν τη Φύση, μόνο ως σύνολο οι άνθρωποι μετέχουν της ανθρωπότητας».

     Επομένως η ανθρωπότητα δεν θα αποκτήσει ποτέ με απόλυτη βεβαιότητα την απόλυτη γνώση τής Φύσης. Δεν είναι λοιπόν κατά μία έννοια η Αλήθεια κόρη τού Χρόνου, αλλά η έρευνα χωρίς τέλος. Ο Πασκάλ είχε πει για τον άνθρωπο, ότι «κατασκευάστηκε για την αιωνιότητα». Είναι όμως ελάχιστα πιθανό να αναφερόταν σε μια πρόοδο της ανθρώπινης γνώσης  χωρίς τέλος, διότι ως καλός χριστιανός προέβλεπε το τέλος του κόσμου και της ανθρωπότητας. Το νόημα αυτής τής έκφρασης απηχούσε  το μεγαλείο του ανθρώπου απέναντι στο ζωικό βασίλειο, όπως φαίνεται και από το περιεχόμενο της δήλωσής του, ενώ για μιαν ακόμη φορά συναντάμε εδώ την επίδραση του Σενέκα:

     «Είναι φυσικό ο άνθρωπος να προεκτείνει τη σκέψη του στο άπειρο. Η ανθρώπινη ψυχή, μεγαλειώδης και γενναιόδωρη δεν έχει άλλα όρια απ’ αυτά που της παρέχει η κοινότητά της με τον Θεό».

     Ακόμη και ο Κέπλερ, στην επιστολή που αφιερώνει στον αυτοκράτορα Ροδόλφο στην αρχή τού έργου του Η Οπτική άποψη της αστρονομίας, επικαλείται το 1604 την έννοια της αέναης αναζήτησης:

     «Ανεξάντλητος είναι ο θησαυρός τών μυστικών της φύσεως, μας προσφέρει έναν απερίγραπτο πλούτο· και όποιος ανακαλύψει ένα μέρος του, ανοίγει μόνο για τους επόμενους τον δρόμο προς νέες αναζητήσεις».

     Ο Lessing πλέκει το εγκώμιο αυτής της αέναης αναζήτησης σε ένα διάσημο κείμενο, που αξίζει να το παραθέσουμε αυτούσιο:

     «Η αξιοσύνη του ανθρώπου δεν συνίσταται στην αλήθεια που κατέχει ή διατείνεται ότι κατέχει, αλλά στην  ειλικρινή προσπάθεια που καταβάλει για να την αποκτήσει. Διότι η αναζήτηση της αλήθειας και όχι η κατάκτησή της ενισχύει εκείνες τις δυνάμεις που συνεισφέρουν στην τελειοποίηση του ανθρώπου. Εάν ο Θεός, κρατώντας στο δεξί του χέρι ολόκληρη την αλήθεια, και τείνοντας το αριστερό με μόνο την πάντοτε φλογερή επιθυμία αναζήτησης της αλήθειας, μου έλεγε: «Διάλεξε!», διακινδυνεύοντας μιαν οριστική και αμετάκλητη λανθασμένη επιλογή, θα προσκυνούσα ταπεινά το αριστερό του χέρι και θα έλεγα: “Πατέρα, δώσε μου αυτό το χέρι· η απόλυτη αλήθεια ανήκει μόνο σ’ εσένα”».

     Μπορούμε άραγε να υποστηρίξουμε μια χωρίς τέλος πρόοδο τής αναζήτησης τής ανθρωπότητας; Ασφαλώς δεν είναι δυνατόν να προβλέψουμε το μέλλον τού κόσμου και τής ανθρωπότητας και να αποφανθούμε αν προορισμός της είναι η αέναη αναζήτηση. Από την πλευρά του ο Lessing διαβλέπει ότι η αναζήτηση μπορεί να συνεχίζεται επ’ άπειρον: πίστευε ότι οι άνθρωποι συνεχίζουν τις αναζητήσεις τους μετά θάνατον, κατά τη μετάσταση τών ψυχών. Όπως κι αν έχουν τα πράγματα, αυτό που μπορούμε να περιμένουμε από τις μελλοντικές γενιές είναι να αποδεχτούν την κληρονομιά τού παρελθόντος, χωρίς να αποφύγουν την κριτική, και να είναι διατεθειμένες να κληροδοτήσουν τις ανακαλύψεις τους στις επόμενες, χωρίς να διεκδικούν την πατρότητα τής οριστικής και απόλυτης αλήθειας, αλλά αποδεχόμενες αντιθέτως τη δυνατότητα τής συνεχούς αμφισβήτησης. Είναι πάντως γεγονός ότι, πολύ συχνά, όσοι αναφέρονται στην εξέλιξη τής γνώσης,  αποδέχονται  ελάχιστα την αμφισβήτηση, κυρίως όταν αφορά στις προσωπικές τους ανακαλύψεις. Στον Λουκρήτιο ήδη μάς δίνεται η εντύπωση ότι η ιστορία τής σκέψης τελειώνει με τον Επίκουρο, ο οποίος έλυσε όλα τα προβλήματα, και επιπλέον προσδιόρισε το ακριβές όριο των επιθυμιών τού ανθρώπου, μετά την ικανοποίηση όλων των στοιχειωδών αναγκών του. Γι’ αυτόν το λόγο πιστεύω ότι ο Λουκρήτιος δεν ανήκει στο προμηθεϊκό πνεύμα που του αποδίδει ο Robert Lenoble.

   Πρόσφατα ο Pierre-Gilles de Gennes υπενθύμισε την αναγκαιότητα αυτής της συνεχούς αμφισβήτησης:

     «Ορισμένοι φιλόσοφοι αντιμετωπίζουν τους ερευνητές σαν άτομα που καθιερώνουν την αλήθεια. Αρκετοί όμως από εμάς δεν συμμερίζονται απόλυτα αυτή την εκδοχή. Οι ερευνητές της εποχής μας δεν ισχυρίστηκαν ποτέ ότι ανακάλυψαν κάποιαν οριστική αλήθεια. Προσπαθούμε απλώς, με πολλούς δισταγμούς και αδεξιότητες, να προσφέρουμε μια περιγραφή, που να προσεγγίζει τη φύση».

     Στο βιβλίο του Λογική του ζώντος καταλήγει θέτοντας τα ακόλουθα ερωτήματα: «Ποια νέα ανατομή θα εξαρθρώσει αύριο τα σημερινά δεδομένα, για να τα ανασυνθέσει σε ένα νέο τοπίο; Ποια καινούργια ρώσικη κούκλα (ματριούσκα) θα αναδυθεί;». Ο Φρανσουά Ζακόμπ αφήνει να διαφανεί το περίγραμμα τής επιστημονικής προόδου. Στην προοπτική τής μεταφορικής σημασίας τών μυστικών τής φύσης θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε, ότι μόλις ξεδιπλώσουμε ένα από τα μυστικά της, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το επόμενο, το οποίο κρύβει κάποιο επόμενο κ.ο.κ.

(συνεχίζεται)