Σ. Κόλλιας: Βιβλιοπαρουσίαση «Ημερολόγιο π. Αλεξάνδρου Σμέμαν»

Σωτήρης Ν. Κόλλιας 

Υπάρχουν κάποια βιβλία τα οποία διεισδύουν με μια πρωτόγνωρη ορμή στο μυαλό και στην καρδιά του αναγνώστη. Υπάρχουν βιβλία που όσο ογκώδη κι αν είναι εύχεσαι να μην τελείωναν ποτέ. Υπάρχουν βιβλία που δεν σταματάς να υπογραμμίζεις τα σημεία που σου έκαναν εντύπωση. Σπάνια συναντάς τέτοια βιβλία, αλλά δόξα τω Θεώ υπάρχουν.

Ο Αμερικανός, με ρώσικη καταγωγή, πρωτοπρεσβύτερος Αλέξανδρος Σμέμαν (1921-1983) θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους Ορθόδοξους θεολόγους του 20^ου αιώνα. Τα βιβλία και κείμενά του βρίθουν από διδασκαλίες βαθιάς θεολογίας και πνευματικότητας. Αν και έχω μελετήσει τα περισσότερα γραπτά του ποτέ δεν είχα διαβάσει το «Ημερολόγιό» του, το οποίο κατέστη μία πραγματική αποκάλυψη για τον άνθρωπο Σμέμαν. Ο π. Αλέξανδρος την τελευταία δεκαετία της ζωής του (1973-1983) έγραφε συστηματικά στο ημερολόγιό του τις σκέψεις του, τα μύχια της ψυχής του, τους προβληματισμούς του, την ανησυχία του και τους αγώνες του σχετικά με την πίστη, την Ορθοδοξία, την Εκκλησία και πάνω από όλα για την Ευχαριστία. Κατά ομολογία της συζύγου του, έγραφε το ημερολόγιό του για να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του. Το ημερολόγιο αυτό βρέθηκε μετά το θάνατό του σε οκτώ τετράδια από τους συνεργάτες του στο γραφείο του στο Θεολογικό Σεμινάριο του Αγίου Βλαδίμηρου στη Νέα Υόρκη, του οποίου υπήρξε Καθηγητής και Πρύτανης. Παρόλο που ο π. Αλέξανδρος ποτέ δεν είχε την επιθυμία να εκδοθεί το ημερολόγιό του, καθότι σε αυτό καταθέτει τις πιο προσωπικές σκέψεις της ζωής του, ο πλούτος των νοημάτων που περιέχονται σε αυτό, οδήγησαν τους συνεργάτες του, σε συνεννόηση με την οικογένειά του, στην απόφαση να εκδοθεί.

Μέσα από το μυαλό και την κριτική ματιά του π. Αλέξανδρου ζούμε όλα τα ιστορικά συμβάντα των δεκαετιών του ᾽70 και ᾽80: Την αναρρίχηση του Ρήγκαν στην προεδρία των Η.Π.Α., τα κομμουνιστικά καθεστώτα στην Ευρώπη, τους προβληματισμούς του για τον σοσιαλισμό, την ομηρία αμερικανών διπλωματών στο Ιράν του Χομεϊνί, την σύγκρουση των Φώκλαντ μεταξύ Αγγλίας και Αργεντινής, τη φιλία του με τον νομπελίστα λογοτέχνη Αλέξανδρο Σολζενίτσιν και τον επίσκοπο Κάλλιστο Ware, τη συνάντησή του με τον Πάπα στη Ρώμη, τις σχέσεις με τους συνεργάτες του π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ και π. Ιωάννη Μέγιεντορφ, τους αγώνες του για την ίδρυση της Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αμερικής κ.α.

Αυτό όμως που κάνει κυρίως εντύπωση μέσα από το ημερολόγιό του είναι η στάση ζωής του. Συνήθως όταν διαβάζουμε τη διδασκαλία θεολόγων –καθηγητών και επιστημόνων– είναι λογικό τα κείμενά τους να είναι καλοδουλεμένα, μελετημένα, επιστημονικά άρτια, διορθωμένα από τρίτους, με τις κατάλληλες παραπομπές σε έργα Πατέρων της Εκκλησίας ή την Αγία Γραφή, παραθέτοντας στο τέλος την αντίστοιχη βιβλιογραφία. Ο αναγνώστης ξαφνιάζεται όμως όταν διαβάζει μία αυθεντική, βιωμένη και εμπειρική θεολογία που δεν είχε σκοπό, καθώς γραφόταν, να διδάξει κανέναν, παρά μόνο να εκφράσει τους προβληματισμούς και τις αγωνίες ενός αληθινού χριστιανού κάνοντας αποκλειστικά και μόνο την αυτοκριτική του. Διαβάζοντας κανείς αυτό το καταπληκτικό βιβλίο, γίνεται μάρτυρας των βαθύτερων σκέψεων ενός ανθρώπου που με γνησιότητα αναζητούσε μέχρι το τέλος της ζωής του την αλήθεια, την οποία εντόπιζε μόνο στο πρόσωπο του Χριστού. Μέσα από τα προσωπικά γραπτά του γίνεται σαφές πόσο βαθιά ριζωμένη υπήρξε αυτή η σχέση μαζί Του. Από Αυτόν πήγαζε όλη του η αγάπη και αγωνία για τους ανθρώπους και την Εκκλησία. Από τη σχέση του με Αυτόν όλα λάμβαναν μία ευχαριστιακή προοπτική. Γράφει: «Ο λόγος που υπάρχει η Εκκλησία είναι για να αποκαλύπτει ακριβώς αυτή τη διαφορετική διάσταση» (σ. 29).

Αυτό που διαφαίνεται ήδη από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου είναι ο ευχαριστιακός τρόπος ζωής του. Θα μπορούσαμε με βεβαιότητα να πούμε ότι ο Σμέμαν υπήρξε ο θεολόγος της Χαράς και της Ευχαριστίας καθώς δεν υπάρχει ούτε μία καταγραφή ημέρας στο ημερολόγιό του που να μην νοιώθει –ό,τι και να συνέβαινε– την απόλυτη και βέβαιη παρουσία του Χριστού στη ζωή του με αποτέλεσμα να χαίρεται για οτιδήποτε, έστω και για το πιο απλό. Είτε σε κοινές οικογενειακές στιγμές: «Δεν μπορούσαμε να καθίσουμε στο σπίτι μια τέτοια μέρα με τόσο φως, τέτοιο γαλάζιο χρώμα, τέτοια χαρά. Πνίγομαι από μακάρια χαρά» (σ. 34). Είτε στη θεία Λατρεία: «Χαρά! Το σημερινό αποστολικό ανάγνωσμα “Χαίρετε και πάλιν ερώ χαίρετε”. Η γιορτή της Βασιλείας του Θεού» (σ. 35). Είτε στον πόνο και τον θάνατο: «Στην ευτυχία, στην γνήσια ευτυχία, αισθανόμαστε την παρουσία της αιωνιότητας στην καρδιά μας έτσι ώστε η ευτυχία να ανοίγεται στον θάνατο» (σ. 65). Είτε στην προσμονή για το επέκεινα: «Μετράς τις μέρες μέχρι το Πάσχα, κατόπιν μέχρι το τέλος του σχολικού έτους, και μετά η ευλογημένη αναχώρηση για τις διακοπές. Να μπορούσαμε μόνο να μετρούσαμε τις μέρες με την ίδια ανυπομονησία, ελπίδα και αναμονή μέχρι την ανέσπερη ημέρα» (σ. 35).

Αυτή τη ζωντανή και δυναμική στάση του τη στήριζε στην πνευματική του εμπειρία και αναζήτηση μέσω της εμπιστοσύνης ως παράδοσης άνευ όρων στον Χριστό. Στα συμβάντα της ζωής του έδινε πνευματικό νόημα με αποτέλεσμα να ευγνωμονεί αδιάκοπα, καθώς έβλεπε πίσω από όλα την ομορφιά της Βασιλείας του Θεού, κάτι για το οποίο μιλούσε διαρκώς. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Χτες πήγα στη Βαλτιμόρη για μια ομιλία στο πανεπιστημιακό κολλέγιο. Η μέρα φωτεινή – η πρώτη γνήσια ανοιξιάτικη ημέρα! Έφτασα νωρίς και περπάτησα από το σταθμό του τρένου γύρω στα εφτά με οκτώ χιλιόμετρα. Ευχαριστήθηκα τη λιακάδα, την πρωινή ζωή της πόλης, τη μοναξιά μου. Αισθανόμουν ευγνωμοσύνη για το καθετί που έβλεπα» (σ. 491). Η Ευχαριστία στον Θεό ήταν η κύρια αξία πάνω στην οποία είχε βασίσει τα πάντα. Δοξολογούσε και ευχαριστούσε τον Κύριο με μια παιδική απλότητα καθώς έβλεπε σε όλα κάτι όμορφο. Έλεγε: «Τί είναι αυτό που δίνει αγνή χαρά στη ζωή μου; Λοξές ακτίνες του ήλιου τρυπώνουν στην εκκλησία κατά τη διάρκεια της ακολουθίας» (σ. 139). Αναγνώριζε την ομορφιά της δόξας του Θεού όχι μέσω μιας αφελούς ή απλοϊκής σκέψης, αλλά μέσω της αυτογνωσίας και της κριτικής του οπτικής. Αλήθεια πόσο πολύ έχουμε συγκλονιστεί από την ακόλουθη θεώρηση:  «Νιώθω τέτοια ευγνωμοσύνη που, ενώ δεν αξίζουμε τίποτε, δεχόμαστε κάθε χρόνο το δώρο του Πάσχα, δωρεάν!» (σ. 197).  

Αποτέλεσμα αυτής της στάσης ήταν να είναι ευχαριστημένος για όλα και να μη μεμψιμοιρεί για τίποτα. Η τελευταία του καταγραφή στο ημερολόγιο –γνωρίζοντας πως σύντομα θα πεθάνει καθώς είχε όγκο στον εγκέφαλο σε προχωρημένη μορφή– ήταν τον Ιούνιο του 1983, στο οποίο έγραφε ότι στο νοσοκομείο τον επισκέφτηκαν πολλοί φίλοι, συγγενείς, αγαπημένα πρόσωπα. Και ολοκληρώνει με τη φράση: «Τι ευτυχία ήταν όλα αυτά»!

Η επίγεια ζωή του ολοκληρώθηκε τον Δεκέμβριο του 1983 σε ηλικία μόλις 62 ετών, αλλά ζούσε τη ζωή του με τέτοια πληρότητα και ένταση που τελικά καταλαβαίνεις ότι το δώρο της ζωής το αξιοποίησε στο έπακρον όσο λίγοι. Μόλις δύο εβδομάδες πριν είχε τελέσει την τελευταία του Θεία Λειτουργία, την ημέρα της (αμερικάνικης) εορτής των Ευχαριστιών (!).  

Τα τελευταία του λόγια ήταν «Αμήν, Αμήν, Αμήν!». 

«Ημερολόγιο π. Αλεξάνδρου Σμέμαν», εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2002.

Ο κ. Σωτήρης Ν. Κόλλιας  είναι διδάκτωρ Θεολογίας.

πηγή: Aντίφωνο

Από το “Ημερολόγιο” του Αλεξάνδρου Σμέμαν

«Τετάρτη, 10 Σεπτεμβρίου, 1980

Γενικά, νιώθω όλο και πιο αποξενωμένος, απομακρυσμένος απ’ όσα έχω να κάνω. Παίζω όλους μου τους ρόλους – Σεμινάριο, θεολογία, Εκκλησία, Ρώσοι εμιγκρέδες, αλλά κυριολεκτικά «ρόλους». Δεν ξέρω πώς ν’ αποτιμήσω αυτούς τους ρόλους, τί είναι. Ίσως απλή τεμπελιά, ίσως κάτι βαθύτερο. Για να είμαι τίμιος, δεν γνωρίζω. Το μόνο που ξέρω είναι πως αυτή η αποξένωση δεν με κάνει δυστυχισμένο. Ουσιαστικά είμαι αρκετά ευχαριστημένος με τη μοίρα μου και δεν θα ήθελα κάποια άλλη. Κατά κάποιο τρόπο, μου αρέσει ο καθένας απ’ αυτούς τους ρόλους, ο καθένας απ’ αυτούς τους κόσμους, και μάλλον θα έπληττα αν τους στερούμουν. Αλλά δεν μπορώ να ταυτιστώ μαζί τους. Σκέφτομαι χονδρικά ως εξής: έχω μια εσωτερική ζωή, αλλά η πνευματική μου κρατιέται χαμηλά. Ναι, έχω πίστη, αλλά με ολοκληρωτική απουσία ενός προσωπικού μαξιμαλισμού, τον όποιο τόσο προφανώς απαιτεί το Ευαγγέλιο.

Απ’ την άλλη πλευρά όλα όσα διαβάζω για την πνευματική ζωή, όλα όσα βλέπω στους ανθρώπους που τη ζουν, κάπως με ερεθίζουν. Τί συμβαίνει; Είναι αυτοάμυνα, είναι φθόνος γι’ αυτούς που τη ζουν, και γι’ αυτό μια επιθυμία να τη δυσφημίσω; Κατόπιν, τυχαία, διάβασα ένα απόσπασμα από τον άγιο Συμεών τον Νέο Θεολόγο για την ανάγκη να μισήσεις το σώμα σου, και αμέσως ένιωσα πως όχι μόνο ό,τι χειρότερο υπάρχει μέσα μου, αλλά και κάτι άλλο είναι που δεν συμφωνεί μ’ αυτό, που δεν το δέχεται. 

Απλά ερωτήματα για μια απλή επίγεια ανθρώπινη ευτυχία: για τη χαρά που ξεπερνά τον φόβο του θανάτου• για τη ζωή στην οποία μας έχει καλέσει ο Θεός. για το γιατί και το πώς λάμπει ο ήλιος• για το ποιοι είναι οι ορίζοντες της Λαμπέλ, οι απαλοί λόφοι της που σκεπάζονται από δένδρα, ο απέραντος ουρανός της και οι λαμπρές ακτίνες του ήλιου. Απλά ερωτήματα!»

Για να δούμε λοιπόν, ο άνθρωπος, ο χριστιανός ο οποίος βάπτισε τη Θ. Ευχαριστία εσχατολογία τί είναι, όταν αντιμετωπίζει τα έσχατα ερωτήματα! Την αλήθεια! 

Λέει: έχω μια εσωτερική ζωή, αλλά δεν έχω πνευματική. Έχω πίστη, αλλά με ολοκληρωτική απουσία ενός προσωπικού μαξιμαλισμού, τον οποίο όμως, απαιτεί το Ευαγγέλιο! Ας δούμε ποια είναι η πίστη του: Για μια απλή επίγεια ευτυχία, για τη χαρά που ξεπερνά τον φόβο του θανάτου, για τη ζωή στην οποία μας έχει καλέσει ο Θεός, για το γιατί και το πώς λάμπει ο ήλιος!
Για μια ζωή που μας έχει καλέσει ο Θεός, όχι ο Χριστός. Εάν η χαρά ξεπερνά τον φόβο του θανάτου (ένας τρυφερός Βουδισμός στην πραγματικότητα, γιατί ο Βουδισμός είναι ένα σύστημα με το οποίο γλιτώνουμε από τον φόβο του θανάτου) τότε Γιατί η Ενανθρώπιση; Ο άνθρωπος που θα στηρίξει με την ευχαριστιακή του εκκλησιολογία την νέα Εκκλησία δεν είναι καν Χριστιανός. Το πρόβλημα δεν είναι αυτό βεβαίως. Και ποιος είναι Χριστιανός; Ο αληθινός Χριστιανός πρώτος τον λίθον βαλέτω! Γιατί όμως δεν το καταλαβαίνει; Γιατί δεν ανησυχεί με τα ίδια του τα λόγια; Γιατί ενώ ομολογεί πως δεν έχει αυτό που απαιτεί το Ευαγγέλιο, αμέσως μετά μιλά για ανθρώπινη ευτυχία και την εμφανίζει σαν εναλλακτική, λογική, αξιοθαύμαστη, γεμάτη αγάπη συγκρίνοντάς τη με τη ζωή του Αγίου Συμεών, τον οποίο κατακρίνει μόνο από ένα απόσπασμα; Είναι δυνατόν αυτή η προχειρότης να στηρίξει Εκκλησία; Αυτή η αδιαφορία; Μας συμφέρει όλους, αυτή είναι η αλήθεια! Και τον σκύλο χορτάτο και την πίττα ολόκληρη.
Η εσχατολογία λοιπόν, η οποία μεταλλάσσει την Εκκλησία μεταφέροντας το νόημα και τον αγώνα μας, από την ζωή, στην ύπαρξη, μέσω του αγαπητού Σμέμαν, συνάντησε απροσκάλεστα τα έσχατα ερωτήματα της ζωής, αυτά που είχε σκοπό η εσχατολογία ακριβώς να αποφύγει. 
Και τα αποτελέσματα είναι θλιβερά όπως βλέπουμε! Το υποκείμενο δεν μπορεί να εκκλησιαστεί. Μπορεί να υπάρξει μόνον σε τέλεια, ολοκληρωμένη, παντοτινή, σίγουρη κατάσταση. Δεν αντέχει το Γίγνεσθαι, την αβεβαιότητα, το κατά Χάριν, την πίστη πραγμάτων ου βλεπομένων. Θέλει αποδείξεις και πνεύμα εμπιστοσύνης.

«Τρίτη, 2 Φεβρουαρίου, 1982 

Ο κληρικαλισμός δημιουργεί ασφυξία• ανάγει ένα μέρος του εαυτού του σ’ ολόκληρο τον ιερό χαρακτήρα της Εκκλησίας• μεταβάλλει τη δύναμή της σε ιερή εξουσία για να ελέγχει, να καθοδηγεί, να διοικεί• σ’ εξουσία για να επιτελεί μυστήρια, και γενικά, μετατρέπει την κάθε εξουσία σε «θεόσδοτη εξουσία»! Ο κληρικαλισμός αποσπά κάθε «ιερότητα» από τους λαϊκούς: αποδείξεις; το τέμπλο, η θεία Κοινωνία (μόνο κατόπιν αδείας), η Θεολογία... 

Και όσο περισσότερο ο κληρικαλισμός «κληρικοποιεί» (η παραδοσιακή εικόνα του επισκόπου ή του ιερέα – που επιτείνεται από τα ρούχα του, τα μαλλιά του, κ.λπ., κι ο επίσκοπος από τις πανάκριβες στολές!), τόσο περισσότερο η ίδια η Εκκλησία θα εκκοσμικεύεται, θα υποτάσσεται πνευματικά σ’ αυτόν τον κόσμο. Στην Καινή Διαθήκη, ο ιερέας παρουσιάζεται ως ο ιδανικός λαϊκός. Σχεδόν όμως αμέσως μετά αρχίζει ο αυξανόμενος ριζικός χωρισμός του από τους λαϊκούς• κι όχι μόνο χωρισμός, αλλά αντίθεση κι αντιπαράθεση προς τους λαϊκούς…

Ο ιερέας αντί να είναι ο «τύπος των πιστών» (Α' Τιμοθ. 4, 12), εμφανίζεται με την εικόνα του «κυρίου πάσης ιερότητος» (master of all sacrality) που ξεχωρίζει από τους πιστούς, που διανέμει τη χάρη κατά βούληση.

Αυτή είναι η ρίζα της αντίθεσης στη συχνή θεία Κοινωνία από κάποιους κληρικούς – η προστασία της θείας Κοινωνίας με την εξομολόγηση, την άφεση, με την «εξουσία που μου έχει δοθεί...» κ.λπ. Είναι σαφές πως αυτός ο αγώνας μεγαλώνει τώρα υπό την επίδραση κάποιων κληρικών πού έχουν καταληφθεί από την εξουσία τους, από την «ιερότητά» τους. Τίποτε δεν απειλεί τόσο την εξουσία τους όσο η επιστροφή της Ευχαριστίας στην Εκκλησία, η αναγέννησή της ως το «Μυστήριο της Εκκλησίας», κι όχι ως ένα από «τα μέσα εξαγιασμού...».

Η τραγωδία της θεολογικής παιδείας βρίσκεται στο γεγονός πως νέοι άνθρωποι που θέλουν να γίνουν ιερείς αναζητούν –συνειδητά ή ασυνείδητα– αυτόν τον χωρισμό, αυτή την εξουσία, αυτό το ανέβασμα πάνω από τους λαϊκούς. Η δίψα τους αυτή ενισχύεται και γεννάται από ολόκληρο το σύστημα της θεολογικής παιδείας, τον κληρικαλισμό. Πώς μπορεί να τους κάνει κανείς να καταλάβουν, όχι μόνο με το μυαλό τους, αλλά μ’ ολόκληρη την ύπαρξή τους, πως πρέπει ν’ απομακρυνθούν από την εξουσία, από κάθε εξουσία, η οποία υπήρξε ανέκαθεν ένας πειρασμός που προέρχεται πάντοτε από τον Διάβολο; Ο Χριστός μάς απελευθέρωσε απ’ αύτη την εξουσία –«εδόθη μοι πάσα εξουσία εν ουρανώ και επί γης...» (Ματθ., 28,18)– αποκαλύπτοντας το Φως της εξουσίας ως εξουσία αγάπης και Ουσιαστικής αυτοπροσφοράς. Ο Χριστός δεν έδωσε στην Εκκλησία «εξουσία», αλλά το Άγιο Πνεύμα: «Λάβετε Πνεύμα Άγιον...». Η εξουσία, εν Χριστώ, επέστρεψε στον Θεό, κι ο άνθρωπος θεραπεύτηκε από το «διοικείν και διατάζειν».

Στο εξηκοστό πρώτο έτος της ζωής μου, ξαφνικά αναρωτιέμαι: Πώς τα πάντα έχουν τόσο πολύ διαστρεβλωθεί; Και φοβούμαι!»

Φοβερό; Κι όμως αυτός ο άνθρωπος με την τόσο βαθειά απέχθεια, και συμβιβασμό ταυτόχρονα με την “ψεύτικη ζωή” του, υπήρξε και θεωρείται ακόμα, ένας στυλοβάτης της σύγ­χρονης “ακαδημαϊκής” θεολογίας μας. Πώς να μην κλάψου­με πικρά; Πώς κατασκευάσαμε έναν τέτοιο φτιαχτό “θεολογι­κό” κόσμο; Και πώς να μην αρνηθούμε ολόκληρη την εκκλη­σιαστική πατερική μας κληρονομιά, εφόσον αυτός είναι ο σκοπός αυτού του φτιαχτού κόσμου!;

Αμέθυστος