Χρήστος Γιανναράς, Norman Russell σε διάλογο - ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΙΚΟ ΟΡΟΘΕΣΙΟ:ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ

Χρήστος Γιανναράς, Norman Russell σε διάλογο

Απόσπασμα από το βιβλίο : Η μεταφυσική ως πρόκληση επικαιρική

Κεφ 25. ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΙΚΟ ΟΡΟΘΕΣΙΟ: ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ

Ν.R. : Τουλάχιστον ένας από τους βιβλιοκρίτες τού Ορθοδοξία και Δύση σκανδαλίστηκε από την άρνητική σου στάση απέναντι στον άγιο Νικόδημο τον  Αγιορείτη, τον oποιον εμφανίζεις να έχει εμπνευστεί από μια δυτική δικανική προσέγγιση τής σωτηρίας. H ενασχόλησή του με τους «κανόνες», το Πηδάλιον (Rudder), δέχεται ιδιαίτερα σκληρή κριτική από μέρους σου ως ένα έργο δομημένο πάνω στη δυτική δικανική έμφαση, στην ατομική ενοχή, εξαγορά και δικαίωση.  Άλλοι ορθόδοξοι λόγιοι, όπως o John Η. Erickson, ενώ αναγνωρίζουν τις ελλείψεις της προσέγγισης του Νικοδήμου (σαν μια κάπως αφελή απόπειρα να επαναφέρει την Εκκλησία στην πρωτοχριστιανική αυθεντικότητα - παραλληλίζοντας το εγχείρημα του Νικοδήμου με την προσπάθεια του Κοραή να κάνει το ίδιο με την ομιλούμενη ελληνική γλώσσα), ωστόσο εξυμνούν «την προσπάθειά του να διακρίνει μία εσωτερική συνέπεια στην κανονική παράδοση της Εκκλησίας» όπως και «την άρνησή του να δει το Κανονικό Δίκαιο ως αυτοπειθαρχία (αυτοσκοπό) αποκομμένο από την πνευματικότητα». Εάν ο Νικόδημος αντιπροσωπεύει μία «θρησκειοποίηση» του Χριστιανισμού, όπως ισχυρίζεσαι, τί θα έβλεπες σαν αποδεκτή εναλλακτική προσέγγιση; Με δεδομένο ότι καμιά κοινωνία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς κάποιο είδος κανονιστικού πλαισίου, με ποιόν τρόπο η Εκκλησία θα έπρεπε να αφομοιώνει την Κανονική της παράδοση;

Χ.Γ. : Νομίζω ότι δεν ήταν ένας μόνο αναγνώστης που σκανδαλίστηκε από την παρουσίαση του έργου του αγίου Νικοδήμου στο βιβλίο Ορθοδοξία και Δύση, ήταν περισσότεροι. Κατά τη γνώμη μου, πιθανόν να σφάλλω, σκανδαλίστηκαν όσοι έχουν αποδεχθεί (συνειδητά ή ανεπίγνωστα) τη ρωμαιοκαθολική εκδοχή της «αγιότητας»: την ταύτισή της με τις ιδιότητες του «αλάθητου» και της «αναμαρτησίας». Αλλά επίτρεψέ μου να επιμένω πως η Εκκλησία δεν ειδωλοποιεί ούτε «αλήθειες» ούτε πρόσωπα. Δεν κατασκευάζει είδωλα η Εκκλησία ούτε γνώσης ούτε αρετής. Στα πρόσωπα των αγίων αναγνωρίζει τους πρώτους καρπούς της «βασιλείας»: τις κτιστές υπάρξεις που αξιώθηκαν από τον Θεό να λειτουργούν τη μετάγγιση και φανέρωση της αγάπης Του, να υπάρχουν αγαπώντας και αγαπώμενες. Δυστυχώς και η διαδικασία ανακήρυξης των άγιων μοιάζει ιστορικά επηρεασμένη από τον ρωμαιοκαθολικό νομικισμό.

H αγιότητα του Νικοδήμου του Αγιορείτου δεν αναιρεί το γεγονός ότι ο Νικόδημος ήταν παιδί της εποχής του, ούτε αναιρείται η αγιότητα του από τους αναπόφευκτους ιστορικούς επηρεασμούς που δέχθηκε. Βέβαια, δεν γνωρίζω το σκεπτικό της ενδημούσας στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως συνόδου για την αγιοποίησή του — αν αγιοποιήθηκε για την αναγνώρισή του από τη λαϊκή συνείδηση ως «βρύοντος ποταμούς θαυμάτων», όπως ο άγιος Νεκτάριος για παράδειγμα, ή για την αναγνώρισή του ως «πατρός»-διδασκάλου του εκκλησιαστικού σώματος.

Αν ανακηρύχθηκε άγιος ως «πατήρ», με την έννοια που ο Παύλος δίνει στη λέξη (1 Κoρ. 4, 15), τότε δικαιολογούμαι να «ειπώ τή Εκκλησία» (Ματθ. 18, 17) τον δικό μου «σκανδαλισμό» που προϋποτίθεται ως ερώτημα στο κρινόμενο βιβλίο: Η δικανική, νομική σχέση ανθρώπου και Θεού, όχι ως παραβολική έκφραση και λεκτικό-παραδειγματικό σχήμα, αλλά ως ερμηνευτική πρόταση προσδιοριστική του είδους της σχέσης (πρόταση που διαμορφώνει και εκφράζει τη συνείδηση της Εκκλησίας) συμβιβάζεται με την εκκλησιαστική εμπειρία και (ευαγγελική) μαρτυρία;

Η θεωρία του Ανσέλμου της Καντερβουρίας ότι ο Χριστός σταυρώθηκε για να «ικανοποιηθεί» η προσβεβλημένη από την απείθεια του ανθρώπου δικαιοσύνη του Θεού Πατρός, θεωρία που ο άγιος Νικόδημος την υιοθετεί ανεπιφύλακτα, μπορεί να γίνει δεκτή από την εκκλησιαστική συνείδηση, έχει την παραμικρή συνάφεια με τα όσα η Εκκλησία βλέπει στον σταυρικό θάνατο του Χρίστου;

Όλα όσα εκτίθενται στο Ορθοδοξία και Δύση σχετικά με τον νομικό ηθικισμό του αγίου Νικοδήμου και τις κωδικοποιήσεις αυτού του ηθικισμού (κυρίως στη Χριστοήθεια και στο Πηδάλιο) θα παρακαλούσα να τα εκλάβεις ως ερωτήματα, γιατί αυτόν τον χαρακτήρα έχουν. Ερωτήματα που προϋποθέτουν το γεγονός ότι η αγιότητα μέσα στην Εκκλησία δεν συνάγεται ούτε από την ορθότητα θεωρητικών θέσεων ούτε από τη γλωσσική συνέπεια έκφρασής τους — μπορεί, ενδεχομένως, ως δώρημα άλλης τάξεως, να συνυπάρχει με στοιχεία που σε συγκεκριμένη ιστορική περίοδο και σε ιδιάζουσες συγκυρίες αποτέλεσαν την κυρίαρχη «χριστιανική» αντίληψη, ενώ συνιστούσαν φανερή αντίφαση προς το εκκλησιαστικό ευαγγέλιο.

Πάντως θα μου επιτρέψεις να παρατηρήσω ότι την υιοθέτηση του δυτικού νομικισμού δεν την «καταλογίζω» στον άγιο Νικόδημο (η διατύπωση αυτή με αδικεί κατάφωρα), τη συνάγω με ακριβέστατες παραπομπές από τα κείμενά του — η προσεκτικά τεκμηριωμένη πιστοποίηση δεν μπορεί να χαρακτηρίζεται «particularly severe criticism» από εμένα στο έργο του. Επίσης, αδυνατώ να κατανοήσω νεφελώδεις εκφράσεις αοριστολογίας (στους αντίποδες της γλωσσικής συνέπειας και σοβαρότητας), όπως αυτές του John Η. Erickson, περί naive attempt του Νικοδήμου to repristinate the Church by going back (με τον νομικισμό, τον δικανισμό και την ψυχοπαθολογική γιγάντωση της ενοχικής συνείδησης) to earlier models ή περί inner coherence(!) in the Church’s canonical tradition όπου πρωτεύει η spirituality (τί σημαίνει, αλήθεια, αυτή η πάσης χρήσεως λέξη;).

Η γένεση των Κανόνων της Εκκλησίας, η διαμόρφωση της «κανονικής» παράδοσης και αργότερα η παρερμηνεία και διαστροφή της, είναι θέματα που έχουν αναλυθεί (από μένα τουλάχιστον, στην Ελευθερία του Ήθους), δεν έχω κάτι περισσότερο να προσθέσω. Ο Παύλος χαρακτήρισε τον «νόμο» κατάρα, μέσον-αφορμή θωράκισης του εγώ, αποκλεισμού από τη σωτηρία που είναι η μετοχή μας και πρόσληψή μας από την κοινωνία της αγάπης, την Εκκλησία: χαρισματική πραγματοποίηση της υπαρκτικής ελευθερίας του Ακτίστου. Οι Κανόνες μόνο παιδαγωγικό χαρακτήρα μπορούν να έχουν, χαρακτήρα ένδειξης της απομάκρυνσής μας από τον εκκλησιαστικό τρόπο της υπάρξεως εξαιτίας της ιδιοτέλειας, του εγωκεντρισμού μας.

Σκέπτομαι, αγαπητέ μου Norman, πιθανόν λαθεμένα, ότι:  Αν, παρά πάσαν ελπίδα, χάριζε o Θεός στην Εκκλησία σήμερα την 8η Οικουμενική Σύνοδο, που επί δεκατρείς αιώνες προσδοκούμε, μέσα στην τρομακτική σύγχυση τη μετά το Σχίσμα, τη Μεταρρύθμιση και τον κατακερματισμό των πολυδιασπασμένων μεταρρυθμιστικών «ομολογιών», το θέμα της Συνόδου θα μπορούσε (δηλαδή θα αρκούσε) να είναι ένα και μόνο: Η σωτηρία που ευαγγελίζεται η χριστιανική μαρτυρία είναι ατομικό η εκκλησιαστικό γεγονός; Είναι ατομική αξιομισθία ή χάρισμα μετοχής, κοινωνίας, αντιδώρημα στην ελευθερία του ανθρώπου να θέλει να υπάρχει μόνο για να αγαπάται και να αγαπάει;

Σε παρακαλώ, διάβασε και κρίνε το έργο του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου: Αναφέρεται στη σωτηρία ως ατομικό γεγονός, εγωτικό κατόρθωμα αξιομισθίας που υποβοηθείται από τον εκκλησιαστικό θεσμό και τη λειτουργία του; Ή ταυτίζει τη σωτηρία με τη δωρεά της μετοχής στο άθλημα πραγματοποίησης του τριαδικού τρόπου της υπάρξεως;



ΔΕΝ ΜΑΣ ΕΦΤΑΝΑΝ ΟΙ ΠΑΛΑΙΟΗΜΕΡΟΛΟΓΙΤΕΣ ΕΧΟΥΜΕ ΚΑΙ ΤΟΝ ΓΙΑΝΝΑΡΑ, 
ΤΟΝ ΠΡΩΤΑΘΛΗΤΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΦΑΣΕΩΝ.
Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΕΖΗΣΕ ΤΑ ΔΥΟ ΑΚΡΑ ΠΟΥ ΜΑΣ ΒΑΣΑΝΙΖΟΥΝ ΑΝΩΦΕΛΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ. ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ. ΚΑΙ ΑΝΑΜΕΣΑ ΤΟΥΣ ΧΑΡΑΞΕ ΤΗΝ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΟΔΟ Η ΟΠΟΙΑ ΟΔΗΓΕΙ ΣΤΟΝ ΚΥΡΙΟ, ΟΧΙ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ. 
ΣΤΗΝ Θ. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ, ΣΤΗΝ ΘΥΣΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ, ΣΤΗΝ ΜΕΤΟΧΗ ΣΤΗΝ ΘΥΣΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ, ΟΧΙ ΣΤΗΝ ΕΥΓΝΩΜΟΣΥΝΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΘΥΣΙΑ ΠΟΥ ΜΑΣ ΕΣΩΣΕ ΚΑΙ ΜΑΣ ΣΩΖΕΙ. 
ΟΧΙ ΣΤΗΝ ΧΑΡΑ ΤΗΣ ΤΕΤΕΛΕΣΜΕΝΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ Η ΟΠΟΙΑ ΜΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΗΣΕ ΤΟΣΟ ΠΛΟΥΤΟ ΑΠΟΘΗΚΕΥΜΕΝΟ ΩΣΤΕ ΝΑ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΚΑΙ ΜΕ ΑΓΑΠΗ ΝΑ ΤΡΩΜΕ ΝΑ ΠΙΝΟΥΜΕ ΚΑΙ ΝΑ ΕΥΦΡΑΙΝΟΜΑΣΤΕ ΕΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΓΑΠΗΣ. ΔΕΝ ΖΟΥΜΕ ΤΗΝ ΔΕΥΤΕΡΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑ.
Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΕΙΝΑΙ ΑΝΤΙΔΩΡΗΜΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΑΙΡΕΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΝΑ ΘΕΛΕΙ ΝΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΟΝΟ ΓΙΑ ΝΑ ΑΓΑΠΑΤΑΙ ΚΑΙ ΝΑ ΑΓΑΠΑΕΙ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ.
ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΑΝΑΛΟΓΙΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ. ΔΕΝ ΑΝΑΛΟΓΕΙ ΟΥΤΕ ΣΤΗΝ ΑΓΑΠΗ ΤΗΣ ΜΑΝΝΑΣ ΟΥΤΕ ΣΤΟΝ ΕΡΩΤΑ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΔΙΝΕΙ ΕΦΗΜΕΡΑ ΦΤΕΡΑ ΣΤΗΝ ΨΥΧΗ ΑΝΑΣΤΑΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΘΕΙΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΜΕΣΑ ΜΑΣ ΜΕΧΡΙ ΝΑ ΠΕΣΕΙ ΞΑΝΑ Η ΝΥΧΤΑ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ. 
Η ΨΥΧΙΚΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΚΛΗΣΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΤΗΤΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ.
ΕΑΝ Η ΘΕΩΣΗ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΚΛΕΦΤΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΚΑΙΝΗΣ ΚΤΙΣΕΩΣ, Η ΟΡΕΞΗ ΚΑΙ ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ ΜΑΣ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΚΛΕΦΤΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ.
 ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΗΝ ΠΝΟΗ ΖΩΗΣ ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΜΕΣΑ ΜΑΣ  ΚΑΙ ΔΙΝΕΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΔΥΝΑΜΗ ΣΤΟ ΚΑΤ' ΕΙΚΟΝΑ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΔΕΝ ΔΙΑΘΕΤΕΙ ΚΑΜΜΙΑ ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ ΚΑΙ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΖΕΙ ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΠΝΟΗ ΤΟΥ, ΧΩΡΙΣ ΤΑ ΦΤΕΡΑ ΤΟΥ ΜΕ ΤΑ ΟΠΟΙΑ Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΑΛΑΝΘΑΣΤΑ ΘΑ ΖΗΣΕΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΕ ΤΟ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟ ΤΗΣ.
Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΣΥΣΤΗΝΕΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ. ΔΕΝ ΠΡΟΗΓΕΙΤΑΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ, ΔΕΝ ΠΡΟΗΓΕΙΤΑΙ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ. ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ ΚΑΙ ΠΡΟΑΙΩΝΙΑ. ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΤΟ ΚΑΚΟ ΣΤΟΝ ΘΕΟ. ΔΕΝ ΕΠΕΣΕ Ο ΘΕΟΣ.

Ας δούμε όμως τί λέει ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο οποίος δεν είναι παλαιός αλλά αρχή της θεολογίας: «Λίαν αισχρόν, και ουκ αισχρόν μόνον, αλλά και μάταιον επιεικώς, εκ των κάτω των άνω την εικασίαν λαμβάνειν, και των ακινήτων εκ της ρευστής φύσεως.»

Και συνεχίζει: «Διότι δεν πρέπει, επειδή κατά τινα σχέσιν υψηλοτέραν Υιός ο Υιός, και επειδή δεν ημπορέσαμε δι’ άλλου τρόπου παρά έτσι να δείξουμε το εκ του Θεού και ομοούσιον, να νομίζωμεν ότι πρέπει να μεταφέρουμε στον Θεό και όλες τις ανθρώπινες και της δικής μας συγγενείας ονομασίες. Καθώς η διαφορά εις την αποκάλυψιν και όχι της προς άλληλα σχέσεως διάφορον, έκαμε διαφορετικήν και την ονομασία: Πατήρ – Υιός – Άγιον Πνεύμα.»

Αμέθυστος