Τ Ο Π Ε Π Λ Ο Τ Η Σ Ι Σ Ι Δ Α Σ (25)

ΔΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ

Pierre Hadot

Συνέχεια από Παρασκευή, 27Απριλίου 2018

                                                          VΙ

Η ΟΡΦΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ. ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΜΥΣΤΙΚΩΝ ΔΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ, ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

 14. Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΟΡΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

1. Οι προσδοκίες τής έρευνας

     

«Είναι άραγες αλήθεια αυτά που μερικοί λένε, όπως κι εγώ, για τους κομήτες; Μονάχα οι θεοί το γνωρίζουν, αυτοί που κατέχουν την επιστήμη της αλήθειας. Σ’ εμάς επιτρέπεται μόνο να ερευνούμε αυτές τις περιοχές και να βαδίζουμε σ’ αυτά τα κρυφά μονοπάτια διατυπώνοντας εικασίες, στερημένοι από κάθε βεβαιότητα, αλλά όχι και από κάθε ελπίδα (προσδοκία)».

     Πιστός στην παράδοση του Τίμαιου του Πλάτωνα, ο Σενέκας έχει πλήρη συνείδηση του συγκυριακού χαρακτήρα της φυσικής, διαβλέπει όμως επίσης τη δυνατότητα κάποιας προόδου της επιστήμης και μιας αργής και δύσκολης ανακάλυψης των μυστικών της Φύσης: «Ακόμη και αν καταβάλουμε μεγάλες προσπάθειες, με μεγάλη δυσκολία θα προσεγγίσουμε αυτή την άβυσσο στην οποία τοποθετήθηκε η αλήθεια».

     Οι ελπίδες μας οφείλονται κατ’ αρχήν στο γεγονός ότι η Φύση κρύβει τα μυστικά της χωρίς απόλυτη αδιαλλαξία. Σε μιαν πραγματεία του, με την οποία προσπαθεί να θεραπεύσει όσους έχουν το πάθος της περιέργειας, ο Πλούταρχος τούς συμβουλεύει να ασχοληθούν με την έρευνα των φυσικών φαινομένων, όπως η ανατολή και η δύση του ηλίου ή οι φάσεις της σελήνης, και φροντίζει να προσθέσει:

     «Πρόκειται για τα μυστικά της Φύσης. Δεν θα θυμώσει όμως αν της τα αποκαλύψουμε».

     Για μερικούς στωικούς φιλοσόφους ο ίδιος ο Θεός ή η Φύση αποκαλύπτει οικειοθελώς τα μυστικά της. Κατά τον Άρατο, που συνθέτει το ποίημά του για την αστρονομία τον 3^ον π. Χ. αιώνα:

     «ο Δίας δεν έχει παραχωρήσει ακόμη σ’ εμάς τους θνητούς τη γνώση των πάντων. Υπάρχουν πολλά ακόμη πράγματα τα οποία ο Δίας, αν το θελήσει, θα μας τα κάνει γνωστά».

     Ο Αλεξανδρινός Φίλων υποστηρίζει ότι παρότι, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, «η φύση αγαπά να κρύβεται», έχει επίσης την τάση να εκδηλώνεται, όπως ακριβώς και η αλήθεια, η οποία διαθέτει μιαν ορμή που απαιτεί τη φανέρωσή της. Αυτός είναι και ο λόγος, προσθέτει, που τα εφευρήματα των ψευδοπροφητών αποκαλύπτονται ταχύτατα. «Χάρη στις αόρατες δυνάμεις της , έρχεται η στιγμή που η Φύση αποκαλύπτει την ωραιότητα που εμπνέει». Και εξ άλλου η Φύση δεν κρύβει τα έργα και τις δημιουργίες της. Αντίθετα, μας δείχνει τα άστρα και τον ουρανό για να μας εμπνεύσει το πάθος της φιλοσοφίας, και τα γήινα πράγματα, για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες και την αναψυχή μας. Υποθέτουμε επομένως ότι ο Φίλων, που επικαλείται πάντοτε με έμφαση  τη ρήση του Ηράκλειτου, θεωρεί ότι η Φύση κρύβει τις αιτίες αυτών των φαινομένων, φαινόμενα τα οποία εξ άλλου μάς παραθέτει με αυταρέσκεια. Και επειδή ακριβώς η φύση μάς προσφέρει το υπέροχο μεγαλείο της, αναρωτιόμαστε ποια είναι η πηγή προέλευσής του. 

2. Η αντίληψη της προόδου της επιστημονικής γνώσης κατά την  

    Αρχαιότητα

     Η αντίληψη μιας προοδευτικής αποκάλυψης αυτών που ο άνθρωπος αγνοεί εμφανίζεται ήδη τον 5^ον π. Χ. αιώνα με τον Ξενοφάνη:

     «Οι θεοί δεν αποκάλυψαν εξ αρχής τα πάντα στους θνητούς, αλλά αυτοί ψάχνοντας, με την πάροδο του χρόνου ανακάλυψαν τα καλύτερα».

     Οι στοχαστές του 5^ου αιώνα, σοφιστές και τραγικοί ποιητές, επανέρχονται συχνά σ’ αυτό το θέμα: ο ανθρώπινος πολιτισμός αναπτύσσεται με τις ανακαλύψεις και τις εφευρέσεις. Όπως αποδεικνύει ο Jacque Jouanna, στα αρχαία κείμενα δεν υπάρχει ενιαία άποψη σχετικά με τις αιτίες της εξέλιξης των συνθηκών του ανθρώπινου βίου. Η πρόοδος άλλοτε αποδίδεται στη δωρεά των θεών και άλλοτε στον ανθρώπινο μόχθο. Τόσο ο Αισχύλος στον Προμηθέα όσο και ο Ευριπίδης στις Ικέτιδες, αποδίδουν το πέρασμα από τη ζωώδη στην ανθρώπινη συνθήκη στην παρέμβαση κάποιου θεού, γεγονός που δεν εξασφάλιζε και τη συνέχιση της προόδου στο μέλλον. Αντίθετα άλλοι συγγραφείς υποστήριξαν, ότι ο άνθρωπος είναι αυτός που βελτιώνει τις γνώσεις του και τον τρόπο ζωής του, μέσα από τις προσπάθειες, τις έρευνες και τις εμπειρίες του. Όπως στην Αντιγόνη του Σοφοκλή, όπου ο άνθρωπος αναγνωρίζεται ως το πιο θαυμαστό και το πιο τρομακτικό όν που υπάρχει στη γη, το οποίο με την τόλμη του κυριάρχησε σε όλα τα υπόλοιπα πλάσματα, ταξίδεψε στις θάλασσες, καλλιέργησε τη γη, αιχμαλώτισε τα κτήνη· όσο για τον λόγο και τη σκέψη, τα κατέκτησε με τις δικές του δυνάμεις. Έτσι η πρόοδος θεωρείται κυρίως μια τεχνική πρόοδος, η οποία σύμφωνα με τον Μανίλιο ή τον Λουκρήτιο αποδίδεται στην αναγκαιότητα, που υποχρέωσε τον άνθρωπο να ανακαλύψει σταδιακά τα μυστικά της φύσης. Αντίθετα άλλοι στοχαστές, όπως ο Αριστοτέλης και ο Σενέκας, εντάσσουν την πρόοδο στην προοπτική μιας ανιδιοτελούς γνώσης. Για τον Αριστοτέλη η πρόοδος τής ανιδιοτελούς επιστήμης, δηλαδή της φιλοσοφίας, κατέστη δυνατή μόνον «επειδή όλες σχεδόν οι ζωτικές ανάγκες και οι φροντίδες που αφορούν στην ευημερία τού ανθρώπου είχαν καλυφθεί».

3. Η πρόοδος ως σταδιακή αποκάλυψη

     Στη δική μας φιλοσοφική αντίληψη περί της επιστημονικής προόδου αποφασιστικό ρόλο έπαιξε η συμβολή του Σενέκα. Όπως όμως είδαμε, ο φιλόσοφος αυτός αντιτάχθηκε στην ιδέα της τεχνικής προόδου. Πραγματική πρόοδος γι’ αυτόν ήταν μόνο η πρόοδος της γνώσης και του ηθικού βίου.

   Στα Φυσικά θέματα, τον 1^ον αιώνα μ. Χ., εξετάζοντας διάφορα προβλήματα ειδικού περιεχομένου, αναφέρεται στους κομήτες. Αφού απαριθμήσει τις διάφορες σχετικές υποθέσεις, αναρωτιέται κατά πόσον είναι αληθείς. Και όπως είδαμε στην αρχή του κεφαλαίου, καταλήγει με την παραδοχή του συγκυριακού χαρακτήρα των ερευνών που ο άνθρωπος είναι σε θέση να διεξάγει. Δεν είμαστε όμως στερημένοι κάθε ελπίδας αν αναλάβουμε με θέρμη την αναζήτηση αυτής της γνώσης.

     Κατ’ αρχήν, αρκετά πράγματα που κρύβει η φύση θα αρχίσουν να εμφανίζονται. Όπως για παράδειγμα οι κομήτες. Απορρίπτοντας τον ισχυρισμό του Παναίτιου, ότι ο κομήτης δεν είναι παρά ένα φαινόμενο που έχει μορφή άστρου, ο Σενέκας βεβαιώνει ότι ο κομήτης είναι ένα κανονικό άστρο, που όμως εμφανίζεται σπάνια. Τον αποκαλύπτει η κίνηση του σύμπαντος.

     Η άποψη αυτή βρίσκει την ερμηνεία της στη γενική προοπτική τής αντίληψης των στωικών για τη φύση. Σύμφωνα με τη θεωρία τους, η εξέλιξη του σύμπαντος πραγματοποιείται σε μια δεδομένη χρονική περίοδο, και επαναλαμβάνεται κατά τακτά χρονικά διαστήματα με πανομοιότυπο τρόπο. Η περίοδος αυτή όμως οριοθετείται από μια κίνηση διαστολής, προκαλώντας τη διεύρυνση του σύμπαντος, η οποία μετά από διαδοχικές ανάλογες φάσεις φτάνει στο μέγιστο δυνατό σημείο της· ακολουθεί μια ανάλογη κίνηση συστολής, δια της οποίας το σύμπαν επανέρχεται στην αρχική του μορφή. Κατά τις κοσμικές αυτές περιόδους εμφανίζονται διάφορα νέα φαινόμενα· και είναι νέα επειδή αποκαλύπτουν κρυμμένες δυνατότητες. Η αναγνώριση των κρυμμένων δυνατοτήτων αντιστοιχεί στη θεωρία των «σπερματικών αιτίων», δηλαδή σε κρυφές σπερματικές ιδιότητες, που εξελίσσονται μεθοδικά και συστηματικά, σύμφωνα με ένα ορισμένο πρόγραμμα, δημιουργώντας οργανισμούς.

     Κατά τον Σενέκα δεν γνωρίζουμε παρά μόνον ένα ελάχιστο τμήμα του συνολικού κόσμου. Αλλά ορισμένες άγνωστες πτυχές του θα αποκαλυφθούν μελλοντικά και επομένως θα πρέπει να παραχωρήσουμε την έρευνά τους στις επόμενες γενιές.

     «Πόσα είδη ζώων ανακαλύφθηκαν για πρώτη φορά στον αιώνα μας, και πόσα άλλα πράγματα δεν κατόρθωσε ο αιώνας μας να ανακαλύψει ! Πολλά από τα πράγματα που εμείς αγνοούμε πλήρως, θα αποκαλυφθούν από τις επόμενες γενιές. Πολλές νέες ανακαλύψεις ανήκουν στους επόμενους αιώνες, όταν θα έχει πλέον σβήσει κάθε ανάμνηση της δικής μας ύπαρξης».

     Η Φύση επομένως δεν είναι δεδομένη, είναι μια διαδικασία που ξεδιπλώνεται στον χρόνο, και αποκαλύπτεται στην ανθρωπότητα μερικώς και σταδιακά. Η διαδικασία αυτή ακολουθεί δεδομένα στάδια και περιλαμβάνει την εμφάνιση φαινομένων που δεν είχαν εκδηλωθεί ποτέ στο παρελθόν. Ο χριστιανός συγγραφέας Λακτάντιος μάς μεταφέρει την αντιπαράθεση ανάμεσα στους ακαδημαϊστές και τους στωικούς. Οι πρώτοι ειρωνεύονταν τους στωικούς, επειδή πίστευαν ότι  όλα δημιουργήθηκαν για τους ανθρώπους. Μήπως λοιπόν ο Θεός, ρωτούσαν, δημιούργησε επίσης για τον άνθρωπο όλα αυτά που πάνω στη γη και στις θάλασσες είναι  εχθροί του, τον πολεμούν και του προξενούν συμφορές; Και οι στωικοί απαντούσαν: όπως ακριβώς η ανάγκη και η εμπειρία οδήγησαν στην ανακάλυψη άπειρων πραγμάτων που ήταν άγνωστα στους αιώνες που προηγήθηκαν, κατά τον ίδιον τρόπο υπάρχουν ακόμη πολλά πράγματα, των οποίων η χρησιμότητα δεν έχει ακόμη φανερωθεί, αλλά θα αποκαλυφθεί στη διάρκεια του χρόνου.

     Αυτή η προοδευτική αποκάλυψη αντιστοιχεί για τον Σενέκα στην προοδευτική αποκάλυψη που συντελείται στα Ελευσίνια Μυστήρια. Σε μια μεγαλοπρεπή απεικόνιση, ο κόσμος παίρνει τη μορφή μιας γιγάντιας Ελευσίνιας τελετουργίας και η ανθρωπότητα τη μορφή του νεοφώτιστου, που διανύσει σταδιακά τα επίπεδα της μύησης:

     «Ορισμένα μυστήρια δεν αποκαλύπτονται ολόκληρα. Η Ελευσίνα διατηρεί το προνόμιο και άλλων αποκαλύψεων γι’ αυτούς που επανέρχονται. Η Φύση δεν αποκαλύπτει επίσης όλα τα μυστικά της ταυτόχρονα. Πιστεύουμε ότι έχουμε μυηθεί, αλλά στην πραγματικότητα βρισκόμαστε ακόμη στον προθάλαμο του Ναού. Τα απόκρυφα δεν αποκαλύπτονται φύρδην μίγδην και σε όλους τους ανθρώπους. Έχουν αποσυρθεί στο εσωτερικό του ιερού. Από αυτά τα μυστήρια ο αιώνας μας θα γνωρίσει ένα μέρος και ο επόμενος άλλο ένα.»

     Τα αληθινά μυστήρια επομένως δεν είναι αυτά που βρίσκονται στο μικρό ιερό της Ελευσίνας, αλλά τα μυστήρια της ίδιας της Φύσης, που αποκαλύπτονται στην απεραντοσύνη του κόσμου, και στα οποία ολόκληρη η ανθρωπότητα βαθμιαία μυείται. Πρόκειται εξ άλλου για μια παραδοσιακή μεταφορική ερμηνεία, που υιοθέτησε ο στωικισμός. Ο Κλεάνθης και ο Χρύσιππος παραλλήλιζαν ήδη τη μελέτη της φυσικής με τίς τελετές της ελευσίνιας μύησης.

     Η μεταφορική αυτή ερμηνεία υπέθετε ότι, όπως και οι μυούμενοι στα μυστήρια επιτυγχάνουν μιαν ολοκληρωτική ενατένιση του προσδοκώμενου, έτσι και η ανθρωπότητα θα επιτύχει στο τέλος της κοσμικής περιόδου την πλήρη ενόραση του συνόλου της πραγματικότητας. Δεν πιστεύω όμως ότι ο Σενέκας  προέβλεψε αυτή τη συνέπεια. Η σκέψη του αναφερόταν σε μια βαθμιαία μύηση, χωρίς να περιλαμβάνει κάποιο είδος ολοκληρωτικού φωτισμού.

     Ο σοφός θα πρέπει επομένως να συμπεριφέρεται μέσα στον ναό τού κόσμου όπως και ο πιστός στον ναό τού θεού. Η αντίληψη αυτή τής θρησκευτικής ευλάβειας απηχεί για τον Σενέκα στην αντικειμενικότητα της επιστημονικής έρευνας: δεν θα πρέπει δηλαδή να δηλώνεται η ύπαρξη κάποιου πράγματος το οποίο αγνοούμε, ή να παραποιείται η αλήθεια στη βάση τής μερικής γνώσης. Ενδιαφέρον είναι να παρατηρήσουμε ότι για τους στωικούς φιλοσόφους η εγκυρότητα της έρευνας στην προοπτική της γνώσης του κόσμου αποκτά το νόημα της ιερότητας (είναι αξία ιερή).

4. Η πρόοδος ως ερευνητική προσπάθεια διαδοχικών γενεών

     Και αυτό ακριβώς συμβαίνει: η επιστημονική πρόοδος δεν συνδέεται μόνο με τη διαδικασία μιας κοσμικής εξέλιξης, που αναδεικνύει καινούργια φαινόμενα στους ανθρώπους που ερευνούν με πάθος το έργο της θείας δημιουργίας, αλλά συνδέεται επίσης με μιαν έντονη προσπάθεια αναζήτησης και μελέτης, που αποβλέπει στην αποκάλυψη των μυστικών της φύσης (Σενέκας, Φυσικά θέματα). Ήδη από την Αρχαιότητα ήταν γνωστή η σημασία που είχαν για την εξέλιξη της γνώσης οι προσπάθειες διαδοχικών γενεών. Το επιχείρημα αυτό υπήρξε αντικείμενο αντιπαράθεση ανάμεσα στους δογματικούς πλατωνικούς, όπως ο Αντίοχος ο Ασκαλωνίτης, και του πλατωνικούς οπαδούς της θεωρίας των πιθανοτήτων, όπως μάς μεταφέρει ο Κικέρων:

     «Αν αποδεχτούμε ότι η παρουσία εντελώς νέων δεδομένων δημιούργησαν στους πρώτους φιλοσόφους, που δεν ήταν παρά σαν τα νεογέννητα, σοβαρές αμφιβολίες, θα ήταν δυνατόν να εξακολουθήσουμε να πιστεύουμε ότι μετά από τόσο σημαντικές προσπάθειες, επί τόσους αιώνες, από τόσο μεγάλα πνεύματα, τίποτε δεν διευκρινίστηκε;»

     Η πραγματεία του Σενέκα για τα Φυσικά θέματα αποτελεί πραγματική πρόσκληση στην έρευνα και αναδεικνύει το προαίσθημα μιας μελλοντικής επιτυχίας. Χρειάζεται όμως χρόνος, πολύς χρόνος, για την επίτευξη προόδου, κυρίως σε ό,τι αφορά στα ουράνια φαινόμενα, όπως οι κομήτες, που εμφανίζονται σπάνια. Η επιστήμη της αστρονομίας εμφανίστηκε, λέει ο Σενέκας, πριν από χίλια πεντακόσια χρόνια, και σήμερα ακόμα πολλοί λαοί την αγνοούν. Η ανακάλυψη, λέει, των «κινήσεων των πέντε πλανητών» είναι εντελώς πρόσφατη.

     Η πρόοδος είναι ένα βραδύ συλλογικό έργο της ανθρωπότητας. Η γνώση προοδεύει με αργούς ρυθμούς. Και τούτο είναι που εμπνέει την επιείκεια, αλλά επίσης και την αναγνώριση που οφείλουμε στους Αρχαίους:

     «Γι’ αυτούς που επεχείρησαν τα πρώτα βήματα, όλα ήταν καινοφανή […]. Ό,τι όμως ανακαλύφθηκε, θα πρέπει να αποδοθεί σ’ αυτά που μας παρέδωσαν οι Αρχαίοι. Προκειμένου να διασκορπίσουν τα σκότη που καλύπτουν τη φύση, χρειάστηκε το μεγαλείο της ψυχής αυτών που δεν αρκέστηκαν να παρατηρούν αμέτοχοι αλλά βυθίστηκαν μέσα στα μυστικά των θεών. Όποιος πίστεψε στην επιτυχία των ερευνών, αυτός είναι που τις κατέστησε δυνατές. Πρέπει λοιπόν να αφουγκραστούμε τους προγενέστερους με επιείκεια. Τίποτε δεν μπορεί να είναι εξ αρχής τέλειο».

     Το ίδιο πρεσβεύει και ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος: οι προκάτοχοί μας είναι αυτοί που μας παρέχουν τη δυνατότητα να βελτιώσουμε τις απόψεις τους, διότι ακριβώς αυτοί είναι που άνοιξαν τον δρόμο. Και δεν θα πρέπει να διανοηθούμε ότι υπερέχουμε. Η αλήθεια δεν είναι ιδιοκτησία κανενός. Θα έρθει η ώρα που θα κριθούμε, εμείς που πιστεύουμε ότι κατέχουμε την αλήθεια:

     «Θα έρθει η στιγμή που η δική μας άγνοια δεδομένων που θεωρούνται προφανή, θα αποτελεί έκπληξη για τους απογόνους μας».

     Έδωσα ιδιαίτερη έμφαση σ’ αυτό το κείμενο του Σενέκα, διότι θα ήταν καλό να το μελετήσουν οι σύγχρονοι ερευνητές. Η σεμνότητα που απηχεί θα ήταν καλό να εμπνεύσει ορισμένους από τους επιστήμονες, που σπεύδουν να χαρακτηρίσουν «γελοιότητες» ορισμένα επιστημονικά σφάλματα των Αρχαίων. Ποιος γνωρίζει αν σε δύο χιλιάδες χρόνια δεν θα χαρακτηριστούν «γελοιότητες» κάποιες σημερινές επιστημονικές βεβαιότητες; Τα επιστημονικά δεδομένα που εδραίωσαν οι επιτυχίες τής ιατρικής δεν αποτελούν παρά μερικές εκτιμήσεις της πραγματικότητας και επομένως σχετικές. Παρ’ όλες τις κατά την αντίληψή μας εσφαλμένες ιδέες τους, οι γιατροί της Αρχαιότητας μπορούσαν να θεραπεύουν ασθενείς επιλέγοντας φάρμακα με το ζωώδες ένστικτο που διατηρείται στον άνθρωπο, αλλά και χάρη στις τεχνικές που είχαν επεξεργαστεί κατόπιν παρατηρήσεων και συγκεκριμένων και επαναλαμβανομένων πειραματισμών, οι οποίοι, όπως δυστυχώς συμβαίνει και με τους σύγχρονους επιστήμονες, δεν ήταν σε θέση να καλύψουν το σύνολο της πολυσύνθετης πραγματικότητας: δηλαδή, όπως θα έλεγαν οι Αρχαίου, το σύνολο των  «μυστικών της φύσεως».

     Ο Σενέκας αντιπροσωπεύει επομένως τον φορέα μιας έντονης ελπίδας, ότι οι προσπάθειες των επερχομένων γενεών θα συνεισφέρουν στην πρόοδο της επιστήμης. Οι Αρχαίοι δεν μας παρέδωσαν οριστικές ανακαλύψεις, αλλά μας άνοιξαν τους δρόμους της έρευνας. Μια γιγάντια αποστολή αναμένει τους ανθρώπους του μέλλοντος. Μια αποστολή που δεν περιορίζεται σε ορισμένα άτομα, αλλά ανατίθεται στο σύνολο της ανθρωπότητας. Η ζωή ενός ανθρώπου δεν είναι αρκετή:

     «Ο κόσμος θα ήταν πολύ μικρός, αν δεν μας είχε προφέρει μια δυνατότητα αναζήτησης, που να αφορά ολόκληρη την ανθρωπότητα» (Σενέκας, Φυσικά θέματα).

     Η ιστορία της ανθρωπότητας αποκτά κατ’ αυτόν τον τρόπο το νόημα μιας μακρόπνοης μύησης, που μεταδίδεται μέσα από διαδοχικές παρακαταθήκες.

(συνεχίζεται)