ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ DE TRINITATE TOY AYΓΟΥΣΤΙΝΟΥ (4)

Συνέχεια από Παρασκευή, 4 Απριλίου 2014

Pierre Hadot

Αυτή η εξήγηση του Πλωτίνου βασίζεται σε μια σταθερή παραβολή με το σύστημα του Βιττορίνο. Ο Ε.Benz βρίσκει σε αυτό το τελευταίο την επαλήθευση όλων των βαθειών προθέσεων του πλατωνισμού: ο Βιττορίνο αποκαλύπτει τον αληθινό Πλωτίνο. Έτσι η εξήγηση του Πλωτίνου στον μύθο του Κρόνου αναγγέλλει την θεωρία του Βιττορίνο της γεννήσεως του Υιού του θεού: ο Κρόνος που τρώει τα παιδιά του είναι το πνεύμα που επιστρέφει στον εαυτό του μετά την αλλοτρίωση που υπέστη κατά την διάρκεια της ανάπτυξής του και της πραγματοποιήσεώς του στο εξωτερικό, έξω. Με τον ίδιο τρόπο είναι δυνατόν να ανακαλύψουμε στον Πλωτίνο μια ολόκληρη διαλεκτική της νοητικής ενέργειας, αντιπαραθέτοντας μερικές σελίδες του με τις αναπτύξεις που επιτυγχάνει ο Βιττορίνο, σχετικά με την γέννηση του Υιού, σαν νόηση. Μάλιστα ο Benz κάνει ανάλογες συγκρίσεις και σχετικά με τις έννοιες της δυνάμεως, της μορφής, του Φωτός, ή ακόμη και με το ανδρόγυνο του Λόγου.

Και ο Βιττορίνο και ο Πλωτίνος τελικώς έχουν από κοινού μια θεμελιώδη ιδέα: υπάρχει μία αυτοανάπτυξη του απολύτου Είναι και αυτή η αυτοανάπτυξη συμβαίνει σύμφωνα με το μοντέλλο της διαλεκτικής που εμφανίζεται στο εσωτερικό της προόδου της γνώσεως. Ξεκινώντας λοιπόν από τον IV αιώνα, συμπεραίνει o Benz, μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια εκλεκτική συγγένεια ανάμεσα στον Χριστιανισμό και την Ιδεαλιστική φιλοσοφία, καθώς η αποτύπωση του δόγματος της Τριάδος δεν είναι δυνατόν να γίνει κατανοητή παρά  μόνον στην προοπτική ενός ιδεαλιστικού δόγματος του πνεύματος.

O Benz είδε καλά πως η περίοδος που διαρκεί από τον Πλωτίνο στον Αυγουστίνου συστήνει μια στροφή στην Ιστορία της Δυτικής σκέψης. [Μια σκέψη που δεν υπήρχε όμως μέχρι τότε, η οποία ξεκινά με τον Αυγουστίνο, η οποία είναι μια παρεκτροπή της σκέψης, μια επιστροφή στην προχριστιανική σκέψη, όπως και η Στροφή του Χάιντεγκερ]. Έχει δίκαιο επίσης που είναι πολύ προσεκτικός στον «υποκειμενισμό» του Αυγουστίνου. Με τον Αυγουστίνο το ΕΓΩ εισέρχεται καθοριστικά στην Ιστορία της σκέψης [ή χάνεται οριστικά ο ΝΟΥΣ από την Ιστορία της σκέψης]. Αλλά δεν είναι σίγουρο πως αυτό οφείλεται στην βουλησιαρχία του Πλωτίνου και του Βιττορίνο, πως είναι αυτό το θεμέλιο της καινοτομίας. Μένουμε έκπληκτοι εξίσου βεβαίως με την επιβεβαίωση της υπάρξεως ενός ομοουσίου στον Πλωτίνο. O P.V. Pistorius, βλέπει τις τρεις υποστάσεις του νοητού κόσμου πως δεν είναι τίποτε άλλο από τρεις πλευρές, τρεις τρόπους μιας μοναδικής θείας ουσίας. [Περιγράφεται ξανά το κατ’ εικόνα με όρους θειότητος. Προβάλλοντάς το στον αληθινό θεό. Ο Πλωτίνος περιγράφει απλώς το τριμερές της ψυχής, όπως το είχε εκφράσει πρώτος ο Πλάτων και της ενότητάς της που είναι ο ΝΟΥΣ. Σήμερα δεν “φτιάχνουμε” πλέον ψυχή, δεν την ανακαινίζουμε, και νομίζουμε πως είναι θεότης]. Η εξήγηση των υποστάσεων του Πλωτίνου που δίνει ο Pistorius, είναι διαφορετική από την εξήγηση του Benz. Πάντως πρέπει να ομολογήσουμε πως δεν είναι ακόμη ξεκάθαρη η σχέση ανάμεσα στο Ένα και την Νόηση, στους συγχρόνους μας ερευνητές. Σε πολλές περιπτώσεις δεν γίνεται κατανοητό, από τις φράσεις που χρησιμοποιεί ο Πλωτίνος, εάν μιλά για το Ένα ή για την Νόηση! Και είναι νόμιμο να αμφισβητήσουμε την ύπαρξη, στον Πλωτίνο, μιας διαφοράς οντολογικού επιπέδου, στην οποία επιμένουν σήμερα οι ερμηνευτές.

Ο Benz είδε καθαρά πάνω απ’ όλα την σπουδαιότητα της έννοιας της θελήσεως, στον Πλωτίνο, στον Βιττορίνο και στον Αυγουστίνο, και επομένως στο σύνολο των στοχασμών της εποχής, είτε είναι αυτοί χριστιανικοί, είτε είναι Εθνικοί. Μπορούμε μάλιστα να δούμε ακόμη και τον Αρειανισμό της εποχής εκείνης, σαν μία άρνηση της αποδοχής μιας ταυτότητος ανάμεσα στην θεία θέληση και την θεία ουσία. Οι Αρειανοί είχαν παραμείνει πιστοί [σε αυτό τουλάχιστον] στον αρχαίο ορισμό της θελήσεως. Γι’ αυτούς είναι λειτουργία, δεν είναι ουσία. Βεβαίως μπορούμε να ελέγξουμε τον Benz, πως ανέπτυξε όλες αυτές τις θεωρίες με όρους που δανείστηκε από τον Γερμανικό Ιδεαλισμό. Αλλά και σε αυτό το σημείο είδε κάτι σημαντικό. Με τον νεοπλατωνισμό της μετά τον Πλωτίνο εποχής, της οποίας ο Βιττορίνο είναι ένας σημαντικός μάρτυρας, ξεκινά η ιστορική κίνηση η οποία θα ολοκληρωθεί στον γερμανικό ιδεαλισμό. Αλλά πρέπει να συμπληρώσουμε επίσης πως και ο Πλωτίνος και ο Αυγουστίνος είναι ξένοι προς αυτή την μορφή του νεοπλατωνισμού, ο οποίος δέχεται αυτό που ονομάζεται, μια «οδύσσεια της συνειδήσεως».

Η ελευθερία του πλωτινικού Ενός και του θεού του Βιττορίνο είναι για τον Benz Σελλινγκιανή ή καλύτερα παιδί του Μπαίμε. Η ελευθερία γεννιέται από το Τίποτα, από το μηδέν, σαν θεμέλιο πρώτο του Είναι. Αυτή είναι τόσο το Urgrund όσο και το Ungrund, το θεμέλιο και η έλλειψη θεμελίου, και το χωρίς-θεμέλιο, το συγκεκριμένο και το αόριστο. Ο Benz σκέφτεται πως η ταυτότης ανάμεσα στην θέληση και την ουσία που βρίσκει στον Πλωτίνο, και στην συνέχεια στον Βιττορίνο και τον Αυγουστίνο, αρκεί για να του επιτρέψει μια τέτοια ερμηνεία. Αλλά εάν διαβάσουμε προσεκτικά την πραγματεία του Πλωτίνου, περί της ελευθερίας του Ενός, σχηματίζεται η εντύπωση πως, εάν ο Πλωτίνος ταυτίζει την θέληση και το Είναι, αυτή η ταύτιση ευνοεί το Είναι, ή καλύτερα την απλότητα. «Η πραγματεία VI, 8 καταλήγει ταυτίζοντας την ελευθερία του Ενός, με την μεταφυσική του απλότητα» (J. Trouillard). Δεν υπάρχει κανένα ίχνος στον Πλωτίνο πρωταρχικής αβύσσου, από την οποία θα πήγαζε, με μια επιλογή προοντολογική, το Φως του Ενός. «Αυτός είναι όπως θέλει να είναι»,  “η βούλησις αυτού και η ουσία ταυτό έσται. Είδέ τούτο, ως άρα εβούλετο, ούτω και έστιν” (Εννεάδες VI, 8, 13, 7), σημαίνει απλώς πως καμμία φύσις δεν επιβάλλεται στο ΕΝΑ, δεδομένου πως είναι η καταγωγική απόλυτη απλότης.

Η ταυτότης ανάμεσα στην θέληση και την ουσία είναι εκεί, επιβεβαιωμένη μόνον για να φανεί η μεταφυσική άβυσσος της ριζικής καταγωγής. O Benz λοιπόν υπερβάλλει σχετικά με τον διαλεκτικό και βουλησιαρχικό χαρακτήρα της αυτοδημιουργίας του ΕΝΟΣ, στην πραγματεία περί της Ελευθερίας του ΕΝΟΣ. Έφτασε σε αυτό το λάθος ερμηνείας διότι πιστεύει πως ο Βιττορίνο χρησιμοποίησε, για να εκφράσει την γέννηση του Υιού του θεού, τις διατυπώσεις μέσω των οποίων ο Πλωτίνος περιγράφει την αυτοδημιουργία του ΕΝΟΣ. Πίστεψε λοιπόν πως μπορούσε να κατανοήσει τον Πλωτίνο μέσω του Βιττορίνο. Αλλά είναι αδύνατον να αφομοιωθεί η αυτοδημιουργία του Ενός με την γέννηση του Υιού του θεού. Η πραγματεία του Πλωτίνου τοποθετείται στο επίπεδο του Ενός, δεν υπάρχει το πρόβλημα της διακρίσεως των υποστάσεων. Η γέννηση όμως του Υιού του θεού, στον Βιττορίνο αναφέρεται σε μία υπόσταση διακεκριμένη από εκείνην του Πατρός. Ο Benz συγχέει την αυτάρκεια του Ενός και τον αυτοκαθορισμό της νοήσεως, δηλαδή αφομοιώνει χωρίς καμμία αμφιβολία τις διατυπώσεις μέσω των οποίων ο Πλωτίνος προσπαθεί να εκφράσει την άμεση απλότητα καταγωγής του Ενός και εκείνες που χρησιμοποιεί ο Βιττορίνο για να περιγράψει την πρόοδο μέσω της οποίας ο Υιός αυτοκαθορίζεται και την αυτοδημιουργία του. Δεν είδε εν ολίγοις την απόσταση που χωρίζει τον Πλωτίνο από τον Βιττορίνο. Και μεταφέρει στον Πλωτίνο μερικές προοπτικές που ανήκουν σε μια περίοδο μεταπλωτινική. Το ίδιο λάθος αφορά και τις σχέσεις ανάμεσα στις «βουλησιαρχίες» τους, καθότι ο Βιττορίνο θεωρεί τον Υιό σαν θέληση, ενώ ο Αυγουστίνος θεωρεί το Άγιο πνεύμα. Όσον δε αφορά δε την τριάδα Είναι – ζωή – νόηση, η οποία συναντάται και στους δύο συγγραφείς, ήταν τόσο διαδεδομένη στην εποχή της που δεν υπήρχε καμμία ιδιαίτερη ανάγκη να την βρει ο Αυγουστίνος στον Βιττορίνο.

Ίσως λοιπόν το γραμμικό σχήμα τελικώς Πλωτίνος – Βιττορίνο – Αυγουστίνος να μην ανταποκρίνεται στα πράγματα. Η ιστορική πραγματικότης είναι πολύ σύνθετη. Θα το δούμε στην συνέχεια.

(Συνεχίζεται)

Αμέθυστος