«ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΑΚΤΗΣΗ ΤΟΥ ΝΤΕΚΑΡΤ ΣΤΟ LIBERTÉ CARTÉSIENNE ΤΟΥ SARTRE»

 Σύμφωνα με τον Sartre υπάρχουν δύο τρόποι κατανόησης της ελευθερίας…

Eugene Delacroix, Η ελευθερία οδηγεί το λαό (1830) Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι.

ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΑΚΤΗΣΗ ΤΟΥ D ESCARTES ΣΤΟ LA L IBERTÉ C ARTÉSIENNE DI S ARTRE

Αν για τον Σαρτρ ο άνθρωπος δεν εξαρτάται από τον Θεό και δημιουργεί ο ίδιος την αλήθεια, για τον Καρτέσιο ο άνθρωπος δεν δημιουργεί την αλήθεια αλλά την αντλεί από τον Θεό και μόνο έτσι μπορεί ο άνθρωπος να οδηγηθεί σέ μια «τέλεια» ύπαρξη. Ο Σαρτρ εμμένει στην καρτεσιανή αντίληψη της ελεύθερης βούλησης αλλά δεν την παραπέμπει στον Θεό, αλλά στον άνθρωπο.

---

Σύμφωνα με τον Sartre υπάρχουν δύο τρόποι κατανόησης της ελευθερίας: η δημιουργική ελευθερία, η οποία αναπτύσσεται στο επίπεδο της δράσης, καθώς συνίσταται στη δημιουργία ex nihilo - σκεφτείτε τη δημιουργία ενός έργου τέχνης - και η ελευθερία όπως τήν εννοεί ο Descartes: υπάρχουν προ-υπάρχουσες νοητές σχέσεις που πρέπει να ανακαλυφθούν μέσω της σκέψης. Στην τελευταία περίπτωση, η ελευθερία δεν είναι μια δημιουργική δραστηριότητα αλλά μια ανεξάρτητη σκέψη που πρέπει να συλλάβει αυτό που ήδη υπάρχει: πρέπει να συλλάβει την προϋπάρχουσα τάξη των ουσιών.

Η τάξη των ουσιών - σκεφτείτε τις μαθηματικές αλήθειες - είναι μια τάξη που δεν μπορεί να αποφευχθεί. Η ελευθερία, σε αυτό το πλαίσιο, μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο ως ελευθερία που εμμένει στην αλήθεια, ή ως ελευθερία που συγχέεται (που βρίσκεται σε αμηχανία) μπροστά σε αυτό που δεν είναι ακόμη ξεκάθαρο - αλλά που ωστόσο παραμένει πιστή στην αλήθεια. Σίγουρα, η ελευθερία, ιδωμένη υπό το πρίσμα αυτής της νοοτροπίας, δεν μπορεί να γίνει κατανοητή ως δημιουργική ελευθερία. Απέναντι στη δύναμη της τάξης των ουσιών, στην οποία πρέπει κανείς να εμμένει πάντα χωρίς να παράγει τίποτα, τι συμβαίνει με την αυτονομία του υποκειμένου;

Σύμφωνα με τον Sartre, ο Descartes το σώζει οπλίζοντας το «με μια απλή αρνητική δύναμη [puissance negative]: αυτή του να λες όχι σε οτιδήποτε δεν είναι αλήθεια» (J.-P. Sartre, La liberté cartésienne)1. Με αυτόν τον τρόπο ξαναζωντανεύει εκείνη η αυτόνομη υποκειμενικότητα που ήταν παθητική μπροστά στην ουσιαστική δομή των πραγμάτων. Η αυτονομία είναι επομένως μια αρνητική δύναμη, η οποία συνίσταται στην απόρριψη του ψευδούς για τη διαφύλαξη του αληθινού.

Ο Sartre γράφει ότι η ελευθερία είναι, σύμφωνα με τον Descartes, άπειρη. Ας δούμε πώς: δεν πρέπει να κατανοηθεί ως η κατοχή μιας άπειρης δύναμης που επιτρέπει στον άνθρωπο να κάνει ό,τι επιθυμεί, αντίθετα, ο άνθρωπος μπορεί να κάνει μόνο ό,τι είναι εντός των ορίων του, και γι' αυτό πρέπει να έχει συγκρατημένη επιθυμία: η επιθυμία να κάνουμε ό,τι υπερβαίνει αυτά τα ανθρώπινα όρια πρέπει να κατασταλεί. Ο Σαρτρ γράφει: «Το να είσαι ελεύθερος δεν σημαίνει καθόλου <σύμφωνα με τον Ντεκάρτ> να μπορείς να κάνεις αυτό που θέλεις, αλλά να θέλεις αυτό που μπορείς» (ό.π.). Πρέπει επομένως να ξεπεράσουμε τον εαυτό μας αλλάζοντας την κατεύθυνση των επιθυμιών μας, αντί να προσπαθούμε να αλλάξουμε την τάξη του κόσμου. Σύμφωνα με τον Descartes, είμαστε, από τη φύση μας, τοποθετημένοι «σαν στα μισά του δρόμου μεταξύ Θεού και τίποτα» (R. Descartes, Metaphysical Meditations: Μεταφυσικοί στοχασμοί)2, επομένως η αληθινή ελευθερία είναι αυτή που μας οδηγεί προς τον Θεό και όχι αυτή που μας παρασύρει προς το τίποτα. Δηλαδή, αληθινή ελευθερία είναι αυτή που προσκολλάται στην αλήθεια - και επομένως σε προϋπάρχουσες ουσιαστικές πραγματικότητες -και όχι αυτή που δημιουργεί- για να το πούμε όπως ο Σαρτρ: η αληθινή ελευθερία του καρτεσιανού ανθρώπου δεν είναι δημιουργική.

Σύμφωνα με τον Sartre, ωστόσο, ο Ντεκάρτ του Λόγου περί μεθόδου διατηρεί την ιδέα της δημιουργικής ελευθερίας: ο Descartes επινοεί τη μέθοδό του και επινοεί τους κανόνες -τουλάχιστον από τον δεύτερο και μετά-. Ας διαβάσουμε τι γράφει ο Σαρτρ για αυτό:

«Είναι […] <ο> ο εποικοδομητικός χαρακτήρας της ανθρώπινης ελευθερίας που βρίσκουμε στην αρχή του  Λόγου για τη Μέθοδο. Γιατί τελικά η μέθοδος είναι  επινοημένη, εφευρίσκεται. [...] Ακόμα καλύτερα, κάθε κανόνας της μεθόδου (εκτός από τον πρώτο) είναι ένα αξίωμα δράσης ή εφεύρεσης. Η ανάλυση που ορίζει ο δεύτερος κανόνας δεν απαιτεί μια ελεύθερη και δημιουργική ικανότητα κρίσης, η οποία παράγει σχήματα και συλλαμβάνει υποθετικές διακρίσεις τις οποίες θα επαληθεύσει αμέσως; […]. »  (J.-P. Sartre,  La liberté cartésienne).

Οι κανόνες της Μεθόδου είναι, επομένως, σύμφωνα με τον Sartre, αρχές για μια ελεύθερη και δημιουργική κρίση. Αυτή η ελευθερία είναι εκείνη η ελευθερία που, για τον Σαρτρ, αναλαμβάνει το καθήκον να επιβεβαιώσει μια αλήθεια τού κόσμου στον κόσμο. Όμως, ο Ντεκάρτ των Διαλογισμών για την Πρώτη Φιλοσοφία3 αλλάζει πρόσωπο. Όπως έχουμε ήδη καταλάβει, είναι ένας Ντεκάρτ που δεν κάνει την ελευθερία να συμπίπτει με τη δημιουργικότητα, αφού η τελευταία αισθάνεται ότι αυτό που δημιουργεί είναι δικό της, ενώ η ελευθερία του Ντεκάρτ συμπίπτει με την ανακάλυψη της αλήθειας - που είναι αλήθεια για όλους: είναι μια αλήθεια που προϋπήρχε που περίμενε απλώς να βγει στο φως. Ο καρτεσιανός άνθρωπος είναι αυτός που ανακαλύπτει την αλήθεια και δέν είναι ο δημιουργός της.

Αποδίδεται στον Φρανς Χαλς, «Ρενέ Ντεκάρτ» (1649)

Για τον Ντεκάρτ, η αλήθεια είναι αυτό που είναι ξεκάθαρο και διακριτό, και ελευθερία είναι η προσήλωση σε αυτά τα στοιχεία. Επιπλέον, για τον Καρτεσιανό άνθρωπο δεν υπάρχει δυνατότητα απόρριψης αυτών των στοιχείων. Η διάνοια ανακαλύπτει τι είναι αληθινό, και για τη θέληση -την ελευθερία- του ανθρώπου είναι απαραίτητο να εμμείνουμε σε αυτήν την αλήθεια. Η σχέση θέλησης-διάνοιας βασίζεται σε ένα αυστηρό, θα έλεγα οντολογικό, θεμέλιο που οδηγεί τον άνθρωπο να επιβεβαιώσει τη σαφή και ξεχωριστή ιδέα που κάποτε έγινε αντιληπτή.

Στη συνέχεια, ο Σαρτρ δηλώνει ότι αν κάποιος τείνει να επιβεβαιώσει, να διατυπώσει μια κρίση για τη σαφή και διακριτή ιδέα, είναι επειδή βαραίνει με όλο της το είναι -που προέρχεται από τον Θεό- τον άνθρωπο. Εφόσον η ύπαρξη της ιδέας προέρχεται από τον Θεό, τότε και η δυνατότητα της αληθινής κρίσης είναι εγγυημένη από τον Θεό και όχι από τον άνθρωπο που χωρίς Αυτόν δεν είναι τίποτα. Η πραγματική αυτονομία του ανθρώπου εξαρτάται ακριβώς από το ότι είναι τίποτα. Ο άνθρωπος πρέπει να αντιμετωπίσει το κακό και το λάθος ακριβώς επειδή δεν είναι τίποτα. Η αυτονομία του συνίσταται στην απόρριψη αυτού του τίποτα που είναι ο ίδιος. Πως; Ο άνθρωπος είναι αυτόνομος στο ότι μπορεί να αποφασίσει να μην ενεργήσει όταν έρχεται αντιμέτωπος με αυτό που δεν είναι ξεκάθαρο και διακριτό: αντιμέτωπος, δηλαδή με αυτό που του θυμίζει το τίποτα του.

Σαρτρ

 Αυτή η αυτονομία του ανθρώπου συνίσταται, σύμφωνα με τον Σαρτρ, στην απόρριψη αυτού που δεν είναι. Δηλαδή, συνίσταται στην απόρριψη της δημιουργικότητας, η οποία θα επέτρεπε στον άνθρωπο να αποσπαστεί από τις αλήθειες του Θεού μέσω της δικής του δημιουργίας: μια δημιουργία ex-nihilo, μέσω της οποίας ο άνθρωπος θα έμενε στο τίποτα. Ωστόσο, ενώπιον του Θεού, η αυτονομία του ανθρώπου είναι η απόρριψη του εαυτού του ως αυτοδημιουργού. Ο άνθρωπος, λοιπόν, αναγκαστικά, για τον Καρτέσιο, εμμένει σε αυτό που δεν δημιούργησε, δηλαδή προσκολλάται σε αιώνιες αλήθειες.

Έτσι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια αρνητική αυτονομία του ανθρώπου, αλλά όχι με απόλυτη έννοια, αφού είναι σαφές ότι ενώπιον του Θεού και των αιώνιων αληθειών του δεν είναι δυνατόν να μην υποκλιθεί· δεν είναι δυνατόν να μην προσκολληθεί· δεν είναι δυνατόν να μην επιβεβαιώσει. Η αρνητική ελευθερία είναι επομένως μόνο η απόρριψη του ψευδούς -του μη όντος-, και γι' αυτό είναι σχετική και όχι απόλυτη αρνητική αυτονομία. Σύμφωνα με τον Σαρτρ, η καρτεσιανή ελευθερία συμπίπτει με τη χριστιανική ελευθερία, και αυτή η ελευθερία που κληροδότησε ο Καρτέσιος στη Γαλλία των επόμενων αιώνων είναι, πάλι σύμφωνα με τον Σαρτρ, μια ψεύτικη ελευθερία, αφού δεν εξηγούσε τη δημιουργική πλευρά του ανθρώπου, εγκλωβίζοντας τον τελευταίο στην δωμάτιο της αιώνιας αλήθειας από το οποίο δεν μπορεί να ξεφύγει. Η καρτεσιανή ελευθερία του ανθρώπου είναι, σύμφωνα με τον Σαρτρ, μια ελευθερία που διαλύεται σε επαφή με το ζωντανό νερό των καθαρών και διακριτών ιδεών, και γι' αυτό είναι μια ανελευθερία, αφού όχι μόνο δεν σηματοδοτεί τη δημιουργική πλευρά του, τήν υποκειμενικότητα, αλλά αποκλείεται ως ελευθερία - ως αυτονομία - μπροστά στο καλό και την αλήθεια, που είναι δύο στοιχεία που δεν τα παράγει ο άνθρωπος, αλλά ο Θεός, και καθήκον του ανθρώπου είναι μόνο να τα υποδέχεται παθητικά.

Ωστόσο, ο Ντεκάρτ έχει επίγνωση της ελευθερίας ως δημιουργικής πράξης, ως πράξης παραγωγής. Αλλά αυτός ο ορισμός της ελευθερίας ισχύει μόνο αν αναφερθούμε στον Θεό, αφού είναι το μόνο Ον - το Υπέρτατο Όν - που μπορεί να δημιουργήσει. Αυτή η δημιουργία ισοδυναμεί, για τον Descartes, με την αυθόρμητη δημιουργία της αλήθειας: είναι η πράξη με την οποία ο Θεός δημιουργεί αυθόρμητα· και ο Θεός μπορεί να δημιουργήσει μόνο το αληθινό.

Ο Ντεκάρτ αποκλείει τον άνθρωπο από αυτόν τον ορισμό της ελευθερίας αφού μόνο ο Θεός μπορεί να δημιουργήσει. Επομένως, εάν αφενός η ελευθερία του Θεού και η ελευθερία του ανθρώπου ταυτίζονται στο βαθμό που είναι άπειρες -άρα ταυτίζονται ποσοτικά-, αφετέρου διαφέρουν γιατί η ελευθερία του Θεού είναι καθαρή παραγωγικότητα. Ο Θεός λοιπόν προηγείται κάθε αλήθειας που δημιουργήθηκε από Αυτόν. Ο Ντεκάρτ γράφει: «Δεν πρέπει λοιπόν να υποστηριχθεί καθόλου ότι αν δεν υπήρχε ο Θεός, παρόλα αυτά τέτοιες αλήθειες θα ήταν αληθινές» (R. Descartes, All Letters)4.

Το πλεονέκτημα του Descartes, σύμφωνα με τον Sartre, ήταν ότι ανέπτυξε τον ορισμό της ελεύθερης βούλησης: Ο Descartes όρισε την ελεύθερη βούληση - παραγωγική ελευθερία - όταν μίλησε για τον Θεό. Παρακάμπτοντας τον Χριστιανισμό που αιωρείται πάνω από τον Καρτέσιο, ο Σαρτρ ανακτά μια εντελώς ανθρωποκεντρική και αθεϊστική θέση, δηλώνοντας ότι η ελευθερία που έδωσε ο Ντεκάρτ στον Θεό πρέπει να δοθεί ολοκληρωτικά στον άνθρωπο. Καταλήγοντας, γράφει:

«Δύο αιώνες κρίσης θα χρειαστούν – κρίση της πίστης, κρίση της επιστήμης – για να ανακτήσει ο άνθρωπος τη δημιουργική ελευθερία που έδωσε ο Καρτέσιος στον Θεό και για να καταλήξουμε επιτέλους να υποψιαστούμε αυτήν την αλήθεια [...]. Αλλά δεν θα κατηγορήσουμε καθόλου τον Καρτέσιο που έδωσε στον Θεό αυτό που μας ανήκει, αλλά μάλλον θα τον θαυμάσουμε επειδή έθεσε τα θεμέλια [...] της ιδέας της αυτονομίας και ότι κατανόησε [...] ότι το μόνο θεμέλιο της ύπαρξης είναι η ελευθερία». (J.-P. Sartre, La liberté cartésienne).

Andrea Allegra

«CRITICA E RECUPERO DI DESCARTES IN LA LIBERTÉ CARTÉSIENNE DI SARTRE» - Inchiostronero

Βιβλιογραφία

1. Η "La liberté cartésienne" του Jean-Paul Sartre είναι ένα εμβληματικό έργο στην ιστορία της φιλοσοφίας του εικοστού αιώνα. Δημοσιευμένο το 1946, αμέσως μετά τη λήξη του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, θέτει εκ νέου το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης σε μια ιστορική στιγμή που η ελευθερία είχε καταπνιγεί σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης. Το δοκίμιο εμφανίστηκε στη σειρά "Οι κλασικοί της ελευθερίας", που ίδρυσε ένας σημαντικός μελετητής του "αστικού πνεύματος", ο Bernard Groethuysen. Σύμφωνα με το εκδοτικό μοντέλο, στο οποίο συμμετείχε επίσης ο ιστορικός Lucien Febvre, το δοκίμιο παρουσίαζε έναν συγγραφέα του οποίου τα γραπτά τεκμηρίωναν τη συνέχεια και τη μεταμόρφωση του "κλασικού" ιδεώδους της ελευθερίας στην ιστορία της ευρωπαϊκής συνείδησης. Η έννοια της ελευθερίας που σκιαγραφεί ο Σαρτρ προέρχεται από την ανάκτηση της έννοιας της ελευθερίας όπως τη σκέφτηκε ο Ντεκάρτ, η οποία χαρακτηρίζεται από τη δυνατότητα και την αυτονομία της επιλογής. Πέρα από τα ομολογιακά όρια, η ελεύθερη βούληση προτείνεται ως μια "διαϊστορική", "εκκοσμικευμένη" αξία, σήμερα θα έλεγε κανείς του πολυπολιτισμικού ανθρώπου. Ο Σαρτρ θεωρεί τον Ντεκάρτ ως τον φιλόσοφο που, σε μια "αυταρχική" εποχή, σκέφτηκε τη σύγχρονη ελευθερία. Σε αυτόν ανάγει το δόγμα της δημοκρατίας με το δόγμα του cogito. Αυτό το κείμενο του Σαρτρ, που δεν έχει δημοσιευθεί στην Ιταλία, παρουσιάζεται εδώ μαζί με τα αποσπάσματα του Ντεκάρτ στα οποία αναφέρεται ο Σαρτρ. Η έκδοση προσφέρει έτσι μια συγκριτική ανάγνωση και σχεδόν έναν διάλογο μεταξύ δύο δασκάλων της δυτικής σκέψης.
2. Οι "Μεταφυσικοί στοχασμοί" αποτελούν τον φιλοσοφικό πυλώνα πάνω στον οποίο ο Ντεκάρτ στηρίζει εκείνη τη μεταρρύθμιση κάθε γνώσης που σηματοδοτεί την έναρξη της σύγχρονης εποχής. Εγκαταλείποντας το παράδειγμα της σχολαστικής φιλοσοφίας, που κυριαρχούσε επί αιώνες στη δυτική σκέψη, ο Ντεκάρτ προσφέρει στους συγχρόνους του ένα νέο μίγμα σκέψης, ξεκινώντας από μια διαπίστωση που κάθε προσεκτικός παρατηρητής δεν θα μπορούσε να μη συμμεριστεί: δεν υπάρχει φιλοσοφικό επιχείρημα που να μην αποτελεί αντικείμενο συζήτησης και πηγή διαφωνιών μεταξύ των φιλοσόφων. Για να διορθωθεί μια τέτοια κατάσταση σύγχυσης, είναι απαραίτητο να βασιστεί η φιλοσοφία σε κάτι τόσο συνεκτικό και συνεπές όσο οι επιστήμες. 

3. Οι "Διαλογισμοί περί της Πρώτης Φιλοσοφίας" - το φιλοσοφικό αριστούργημα του Ντεκάρτ ολοκληρώθηκε την άνοιξη του 1640 και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά, στα λατινικά, τον επόμενο χρόνο. Ο Ντεκάρτ πραγματεύεται εδώ τα μείζονα θέματα της πρώτης φιλοσοφίας, δηλαδή τη θεμελιώδη δομή της φιλοσοφικής σκέψης, και το κάνει όχι με τη μορφή του δοκιμίου, της πραγματείας ή του διαλόγου, αλλά με εκείνη του εσωτερικού διαλόγου, του διαλογισμού. "Meditatio" είναι μια λέξη που υποδηλώνει την ανάμνηση της ψυχής στην πιο οικεία εσωτερικότητά της, και στον Descartes αυτή η ανάμνηση επιτρέπει το άνοιγμα ενός χώρου ικανού να οικοδομήσει το πρωταρχικό και αδιαμφισβήτητο θεμέλιο ολόκληρου του οικοδομήματος της γνώσης. Είναι ο ίδιος ο χώρος της σκέψης, από τον οποίο μόνο φαίνεται δυνατό, αφενός, να γνωρίσει κανείς αυθεντικά τον εαυτό του και, αφετέρου, να ανοιχτεί στην ετερότητα του κόσμου και στην υπερβατικότητα του Θεού. Η σκεπτόμενη πραγματικότητα του εαυτού ως θεμέλιο της γνώσης: αυτή είναι η καινοτομία της καρτεσιανής μεταφυσικής, η οποία εγκαινιάζει τη φιλοσοφική νεωτερικότητα.

4. Παρουσιάζεται εδώ η πρώτη πλήρης μετάφραση των επιστολών του Ρενέ Ντεκάρτ από την εθνική έκδοση των Oeuvres de Descartes που επιμελήθηκαν οι Charles Adam και Paul Tannery. Η Καρτεσιανή Επιστολογραφία μάς επιτρέπει να εισέλθουμε στο "εργαστήριο" στο οποίο οι θέσεις του Descartes καθορίζονταν, διατυπώνονταν ή αναθεωρούνταν σταδιακά, σε στενό διάλογο με ανταποκριτές όπως ο Marin Mersenne, ο Antoine Arnaud, ο Pierre Fermat, ο Thomas Hobbes, ο Constantijn Huygens, η Χριστίνα της Σουηδίας, η Ελισάβετ της Βοημίας, μερικές από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του ευρωπαϊκού πολιτισμού της εποχής. Το έργο διαθέτει βιβλιογραφικό ευρετήριο των επιστολών, θεματικό ευρετήριο, λεξικό, χρονολόγιο και πίνακες συνομολόγησης.