Συνέχεια από: Τρίτη 24 Οκτωβρίου 2023
Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
John Meyendorff
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ από την πρωτότυπη γαλλική έκδοση
ΕΛ. ΜΑΪΝΑΣ
Η πνευματική παράδοση των μοναχών της Ανατολής
- Ο αρχέγονος μοναχισμός
Η πρωτοχριστιανική κοινότητα δεν γνώριζε το μοναχισμό ως μόνιμη κατάσταση. Με την πρώτη ματιά αυτό μπορεί να φαίνεται καταπληκτικό. Οι πρόσφατες μελέτες δείχνουν όλο και πιο σωστά τους δεσμούς που δένανε την Εκκλησία των πρώτων αιώνων με τον Ιουδαϊσμό της εποχής του Χριστού και εντελώς ξεχωριστά με την προφητική παράδοση. Ο Ιουδαισμός όμως είχε από πολύ καιρό τους μοναχούς του και τους αναχωρητές του. Οι προφήτες είχαν αναπτύξει, στις επιθέσεις τους ενάντια στην προσαρμογή της κατεστημένης θρησκείας, μια ολόκληρη πνευματικότητα της ερήμου: Οι λαοί της Μέσης Ανατολής ένιωθαν την έλλειψη νερού σαν εξαιρετική κατάρα. Χώρα της απελπισίας, η έρημος κατοικείται από άγρια θηρία. Όλη η φύση εκεί είναι εχθρός του ανθρώπου και βρίσκεται στα χέρια του εχθρού του θεού, του Σατανά. Αλλά εκεί στην έρημο εκδηλώνεται πιότερο η δύναμη του Γιαχβέ, γιατί μακριά απ' τη δύναμή του ο άνθρωπος δεν έχει καμιά ελπίδα να επιζήσει. Στην έρημο ο Γιαχβέ γίνεται ο Θεός Σωτήρας.
«Που είναι ο Γιαχβέ που μας ανέσυρε από τη χώρα της Αιγύπτου και μας οδήγησε στην έρημο, μέσα από άγονη και διαβρωμένη γη, γη αποξηραμένη και σκοτεινιασμένη, γη που δεν διατρέχει κανένας άνθρωπος, όπου κανένας άνθρωπος δεν στεριώνει;» (Ιερεμ. Β', 6).
Η έρημος ήταν λοιπόν γνωστή στους Ιουδαίους ως κατοικία του δαίμονα και η Καινή Διαθήκη υιοθετεί εξ ολοκλήρου την παραδοχή αυτή. «Όταν το ακάθαρτο πνεύμα εξέλθει από τον άνθρωπο, περιπλανιέται σε τόπους άγονους αναζητώντας ανάπαυση». (Ματ). ιβ', 43). Γιατί τότε αυτή η άφθονη συγκομιδή ερημιτών στον προ-χριστιανικό ιουδαϊσμό; Γιατί ο Ιωάννης ο Βαπτιστής και ο ίδιος ο Ιησούς καταφεύγουν στην έρημο, μακριά από την κοινότητα των εκλεκτών, μακριά από το Ναό, που αποτελούν μαρτυρία για τη θεϊκή προστασία η οποία δόθηκε στον Ισραήλ; Γιατί ο Υιός του ανθρώπου αφήνεται για σαράντα μέρες να πειρασθεί από το δαίμονα στην έρημο;
«Δεν οδηγεί ο Θεός το λαό του στην έρημο, τον Υιό Του και πιο έπειτα τους αναχωρητές και τους ερημίτες, γράφει ένας προτεστάντης συγγραφέας, για ν' αποφύγουν τον κόσμο, αλλά αντίθετα για να τον κτυπήσουν εκεί στην καρδιά του και να φανερώσουν εκεί, στο πιο σκληρό σημείο, τη νίκη Του και τα δικαιώματά Του. Μπορούμε εξάλλου να υποθέσουμε πως αν ο Ιησούς συνήθιζε, αφού είχε εκτελέσει ένα θαύμα, ν' αποσύρεται στην έρημο (Μαρκ. ι΄, 35 Λουκ. δ', 42 ε΄, 16), δεν το 'κανε μόνο για να βρεί καταφυγή... αλλά μάλλον για να πάει εκεί όπου όφειλε να δώσει όλη τη δόξα στο Θεό». (J.-J. von Allmen, στο Βιβλικό Λεξικό, Delachaux et Niestle, Neuchâtel, 1954, p. 203).
Η ιστορία της αρχέγονης δημιουργίας αρχίζει σ' ένα κήπο όπου «ο Θεός βγάζει από το έδαφος δέντρα όλων των ειδών ελκυστικά στην όραση και στη βρώση», (Γεν. Α', 9). Αντίθετα, η αναγγελία του Ευαγγελίου φανερώνεται στην έρημο.
«Αρχή του Ευαγγελίου του Ιησού Χριστού, του Υιού του Θεού έγινε σύμφωνα μ' εκείνο που είναι γραμμένο στους προφήτες: Ιδού εγώ αποστέλλω πριν από σένα τον άγγελό μου, που θα προετοιμάσει το δρόμο μπροστά σου. Μια φωνή κραυγάζει στην έρημο: Ετοιμάστε την οδό του Κυρίου, ευθυγραμμίστε τους δρόμους του. Εμφανίστηκε στην έρημο ο Ιωάννης ο Βαπτιστής, κηρύσσοντας βάπτισμα μετανοίας για συγχώρεση αμαρτιών» (Μαρκ. α', 1-3).
Η έρημος παρουσιάζεται έτσι ως ο τέλειος τύπος του κόσμου, εχθρική στο Θεό και υποκείμενη στο Σατανά, όπου ο Μεσσίας θα 'ρθει να προσφέρει την καινούργια ζωή. Κι όπως ο Ιωάννης ο Βαπτιστής ανάγγειλε εκεί την έλευσή Του, έτσι και οι χριστιανοί μοναχοί συνειδητοποιήσανε πως αναγγέλλουνε την παρουσία Του με τη φυγή τους στην έρημο, πολεμώντας στην πρώτη γραμμή της μάχης με τις δυνάμεις του πονηρού.
Αναρωτιόμαστε, γιατί όμως η πρωτοχριστιανική Εκκλησία είδε τόσο πολύ αργά στους κόλπους της άμεσους μιμητές του Ιωάννου του Προδρόμου, αφού συνέχιζε τον Ιουδαισμό, όπου σ' αυτόν ζούσε τόσο έντονα το «μοναστικό» ιδανικό; Επειδή θεωρούσε το σύνολό της σε πορεία και «φυγή» μέσα στην έρημο του κόσμου. Αυτό εκφράζει ο οραματισμός της Αποκάλυψης με την εικόνα της Γυναίκας:
«Και γέννησε παιδί αρσενικό, εκείνο που πρόκειται να ποιμάνει όλα τα έθνη με σιδερένιο ραβδί. Και το παιδί της αρπάχτηκε κοντά στο Θεό και στο θρόνο του. Και η γυναίκα ξέφυγε στην έρημο, όπου ο Θεός της έχει ετοιμάσει καταφύγιο, για να την τρέφουν εκεί χίλιες διακόσιες εξήντα μέρες» (Αποκ. ιβ', 56).
Οι περιπλανήσεις των Εβραίων στην έρημο γίνονται έτσι η εικόνα της Εκκλησίας, στην περίοδο που βρίσκεται αναμεσα στην Πεντηκοστή και στη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού, εκτεθειμένη στις προσβολές του Σατανά:
«Θέλω να ξέρετε, αδελφοί, ότι οι Πατέρες μας ήταν όλοι κάτω από τη νεφέλη και όλοι περάσανε μέσα από τη θάλασσα... Κι όμως ο Θεός δεν ευαρεστήθηκε με τους περισσότερους απ' αυτούς, αφού τα σώματά τους στρωθήκανε στην έρημο. Τα γεγονότα αυτά είναι παραδείγματα για μας, για να μην επιθυμούμε τα κακά όπως τα επιθυμήσανε εκείνοι» (Α΄ Κορινθ. 1'. 1-6).
Στον Δ΄ αιώνα, ο Χριστιανισμός θα μπεί σε μια καινούργια εποχή και τότε τους λίγους μεμονωμένους αναχωρητές της αρχαίας εποχής θ' ακολουθήσουν χιλιάδες μιμητές, Μπροστά σε μια Εκκλησία πανευτυχισμένη από τη μόλις αποκτημένη αυτοκρατορική προστασία, οι αναχωρητές αυτοί θ' αποφασίσουν να διασώσουν για τη χριστιανική κοινότητα το ιδανικό που θα 'πρεπε η Εκκλησία να κρατήσει δικό της ως την Επιστροφή του Κυρίου της: Το ιδανικό της «Γυναίκας που καταφεύγει στην έρημο». «Κοντολογίς, γράφει ο Louis Bouyer, δεν είναι ο μοναχισμός που γίνεται καινούργιος στον Γ΄- Δ΄ αιώνα, αλλά η καθημερινή ζωή, που άρχισε να ζει η μάζα των μεταστραφέντων νεοχριστιανών... Να που οι χριστιανοί έγιναν αγρονόμοι, πραίτορες, κι ακόμη - γεγονός χωρίς μεγάλη σημασία – ιερείς του Δία... Η ανώτατη εξουσία, είχε αρχίσει από την εποχή του ειδωλολάτρη Αυρηλιανού, όπως συνέβη με τον Παύλο Σαμοσατέα, να μεταχειρίζεται τους επισκόπους όχι σαν αρχιληστές, αλλά σαν πολυσέβαστους αξιωματούχους... Κι ο καθένας που θυσίασε ένα πόδι, ένα χέρι η ένα μάτι στη διάρκεια του τελευταίου διωγμού καμάρωνε ακρωτηριασμένος στις άμαξες του θεϊκού αυτοκράτορα. Κι η Εκκλησία ολόκληρη ακολουθούσε την κίνηση» (Η ζωή του αγίου Αντωνίου, Editions de Fontenelle, Abbaye de Saint-Wandrille, 1950, pp. 9- 11). Έτσι «φάνηκε πως άρχισαν να εγκαταλείπουν τον κόσμο, όντας χριστιανοί, επειδή δεν τους ήθελε ο κόσμος. Έπειτα φάνηκε πως συνηθίσανε τόσο πολύ με το διαζύγιο που πήρανε από τον κόσμο, που δεν ήθελαν πιά τον κόσμο, όταν συμφιλιώθηκε μαζί τους» (Στο ίδιο, σ.7).
Ο μοναχισμός ξαναπήρε έτσι μέσα στην Εκκλησία την προφητική αποστολή που είχε γνωρίσει τόσο καλά ο παλαιός Ισραήλ. Δημιούργησε ένα αντίβαρο στην εκκοσμικευμένη και νυσταλέα Εκκλησία που υποδέχτηκε στους κόλπους της τόσο άνετα τις ελληνο-ρωμαικές μάζες και που επωφελήθηκε, χωρίς τύψεις συνείδησης, από τις μεγαλοδωρίες του «ευσεβέστατου αυτοκράτορα». Σ' όλη τη μακρινή ιστορία της Ορθόδοξης Ανατολής, οι αναχωρητές της ερήμου, οι στηλίτες, απολιθωμένοι για χρόνια πάνω στις κολώνες τους, οι μεγάλοι κοινοβιάρχες που, όπως το μοναστήρι των Στουδιτών στην Κωνσταντινούπολη, έδιναν μαρτυρία στην καρδιά της πόλης για το μοναστικό ιδανικό, ήξεραν να επιβάλλουν το σεβασμό στους αυτοκράτορες και στο χριστιανικό λαό και εμπόδιζαν να συγχωνευθεί ολοκληρωτικα η Εκκλησία με την Αυτοκρατορία. Η μαρτυρία τους ήταν έτσι, ουσιαστικά, η μαρτυρία της Καινής Διαθήκης. Μαρτυρία αντίθετη στο σημείο εκείνο που η μαρτυρία της Παλαιάς Διαθήκης ταύτιζε τον εκλεκτό λαό με το έθνος και το κράτος: Αντιμετωπίζοντας τις θεοκρατικές αξιώσεις του χριστιανού Αυτοκράτορα, οι μοναχοί διαβεβαίωναν πως η Βασιλεία του Θεού είναι Βασιλεία του μέλλοντος. Μέσα στην ιστορία η Βασιλεία αυτή δεν είναι κοινωνική η πολιτική οργάνωση, αλλά η ίδια η Παρουσία του Θεού…
Και η Ανατολική Εκκλησία αναγνώρισε στους μοναχούς τους αυθεντικούς εκπροσώπους της. Υιοθέτησε τη λειτουργία τους, την πνευματικότητά τους, τον τύπο της αγιότητάς τους. Αποφάσισε ακόμη, στον ΣΤ΄ αιώνα, πως θα πρέπει να επιλέγει τους επισκόπους της αποκλειστικά από την τάξη των μοναχών. Οι μοναχοί στην πραγματικότητα σχηματίζανε σ' όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, το άνθος της χριστιανικής κοινωνίας στην 'Ανατολή,
Η μοναχική οδός ενέχει ωστόσο τους πειρασμούς της και τους κινδύνους της. Ο αναχωρητής που φεύγει στην έρημο στερείται τα Μυστήρια για χρόνια ολόκληρα. Το μοναστήρι, που αποτελεί ξεχωριστή κοινότητα στο εσωτερικό της Εκκλησίας, δεν αποχωρίζεται πραγματικά από το χριστιανικό Σώμα; Δεν κατακερματίζεται ο λαός του Θεού; Δεν υποκαθίσταται η κοινοτική πνευματική ζωή, που συνιστά την ουσία του χριστιανισμού, με μια ατομιστική ευσέβεια;;;;;; Οι ασκητικοί άθλοι των πατέρων της ερήμου δεν καταντούν ανθρώπινα μέσα για την κατάκτηση της χάρης και δεν παύει έτσι η θεία χάρη να 'ναι ένα δώρο χαριζόμενο από το Θεό; Είναι φανερό πως η ιστορία του μοναχισμού γνώρισε όλες αυτές τις εκτροπές, αλλά δεν είναι λιγότερο φανερό πως η Εκκλησία, έπειτα από μερικούς δισταγμούς, κατόρθωσε να επιβληθεί στους μοναχούς και στο διοικητικό και στο δογματικό επίπεδο. Διοικητικά υπήγαγε τους μοναχούς στους κατά τόπους επισκόπους και τους ενέταξε έτσι στον πυρήνα της χριστιανικής ζωής που συνιστά την τοπική Εκκλησία. Είναι αξιοπαρατήρητο ότι η Ανατολή αντιτάχθηκε πάντοτε στις πρωτοβουλίες για τη δημιουργία θρησκευτικών ταγμάτων, που θα ήταν «απαλλαγμένα» από την εξουσία της ιεραρχίας. Η Εκκλησία θα καταδικάσει στο δογματικό επίπεδο το θρησκευτικό ατομικισμό και τον υπερτονισμό της πνευματικότητας, που ορισμένες μοναστικές τάσεις είχαν εντάξει στη χριστιανική μυστική ζωή. Η καταδίκη θα γίνει έπειτα από μια εξέλιξη που απαίτησε μακροχρόνιες διευκρινίσεις και αναλύσεις. Οι σελίδες που ακολουθούν αφιερώνονται στις τάσεις αυτές.
ΝΑΜΑΣΤΕ. ΤΟ ΑΛΛΟΤΡΙΟ ΠΝΕΥΜΑ, ΑΓΕΥΣΤΟ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΟΙΑΣ. Ο ΚΑΡΑΜΑΖΩΦ ΦΙΛΗΣΕ ΤΟ ΧΩΜΑ. ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ. ΕΜΕΙΣ ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΟΥΜΕ ΝΑ ΕΧΟΥΜΕ ΣΑΝ ΣΚΟΠΟ ΜΑΣ ΝΑ ΦΙΛΗΣΟΥΜΕ ΤΟ ΕΝΔΥΜΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΜΑΣ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου