«ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΣ» Livio Cadè

Σύμφωνα με τον Βούδα, υπάρχουν άνθρωποι που βρέχουν πολύ, κάποιοι που βρέχουν λίγο και κάποιοι που δεν βρέχουν καθόλου

Jan Massys (1509-1575) Ο τσιγκούνης

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΣ

Σύμφωνα με τον Βούδα, υπάρχουν άνθρωποι που βρέχουν πολύ, κάποιοι που βρέχουν λίγο και κάποιοι που δεν βρέχουν καθόλου. Με άλλα λόγια, υπάρχουν οι γενναιόδωροι, που δίνουν χωρίς να φείδονται, οι συνετοί διαχειριστές, που δίνουν με κάποια απροθυμία, και οι τσιγκούνηδες, που στην ξηρασία της ερήμου δεν δίνουν τίποτα ή που η φιλανθρωπία μπορεί παρά να είναι μόνο μαλλιοτραβηγμένη.

Θα μπορούσε να ειπωθεί έτσι: άλλοι αγαπούν πολύ, άλλοι λίγο ή καθόλου. Γιατί όσοι αγαπούν έχουν την τάση να δίνουν -ή να δίνουν τον εαυτό τους- αφειδώς. Η βροχομετρική μεταφορά λοιπόν ορίζει ένα μειούμενο επίπεδο αγάπης προς τους άλλους. Και όπου η αγάπη είναι σπάνια, οι ανθρώπινες σχέσεις ρυθμίζονται από τους νόμους μιας ξερής ηθικής. Επομένως ο τσιγκούνης τείνει να είναι ηθικολόγος και το αντίστροφο.

Ο Μπαλζάκ γράφει ότι «οι τσιγκούνηδες δεν πιστεύουν στη μελλοντική ζωή, αφού για αυτούς το παρόν είναι το παν». Αλλά ο Père Grandet –η πιο τιτάνια φιγούρα τσιγκούνη  που βγήκε από ένα μολύβι– διαψεύδει τον δημιουργό του. Μάλιστα, αν ζούσε στο παρόν, θα απολάμβανε τους καρπούς του. Αντίθετα, παρά το γεγονός ότι κατέχει έναν τεράστιο πλούτο, αναγκάζει τον εαυτό του και την οικογένειά του να ζουν στη φτώχεια. Και όταν πρόκειται να πεθάνει, και η κόρη τού φιλά το χέρι κλαίγοντας, ζητώντας την ευλογία του, δεν έχει σημάδι πατρικής τρυφερότητας. Μόνο που, την προειδοποιεί να φροντίσει τον θησαυρό της, γιατί στη μετά θάνατον ζωή θα πρέπει να δώσει λογαριασμό για αυτόν.

Marinus van Reymerswaele - Ο τοκογλύφος και η γυναίκα του

 Σύμφωνα με τον Μπαλζάκ, αυτό αποδεικνύει ότι «ο Χριστιανισμός είναι η θρησκεία των τσιγκούνηδων, των άπληστων». Ένα αρκετά εκπληκτικό συμπέρασμα, που επιπλέον αντικρούεται από τη σύζυγο και την κόρη του Grandet, Eugenie, γενναιόδωρους Χριστιανούς. Από αυτά ο συγγραφέας μπορούσε να συμπεράνει ότι ο Χριστιανισμός είναι η θρησκεία της φιλανθρωπίας και της ευγένειας.

Μπορεί ο Μπαλζάκ να σκέφτεται αυτήν την ηθικολογική και υποκριτική θρησκευτικότητα που προσφέρεται για να επιδοθεί σε προκαταλήψεις, αξιώσεις και ελαττώματα της φιλαργυρίας. Δεν πρόκειται για μιά αληθινή θρησκεία αλλά για μιά χιμαιρική θρησκευτικότητα, υβρίδιο πίστης και λογιστικής, καταγραφή τελικών λογαριασμών (ισοζυγίων) και ισολογισμών, υπολογισμός εσόδων και εξόδων. Η αμαρτία δεν είναι μεταφυσικό ρήγμα αλλά χρέος, οικονομικό έλλειμμα. Η αρετή δεν είναι μια ανταμοιβή από μόνη της αλλά μια συνετή επένδυση. Ο ίδιος ο Θεός έχει το ρόλο ενός Μεγάλου Λογιστή, απασχολημένου με την επιμελή λογιστική του σύμπαντος και των ψυχών.

Υποστηρικτές της θρησκείας είναι οι ηθικολόγοι, οι Φαρισαίοι, όλοι όσοι θα ήθελαν να υποβάλουν τη ζωή της ψυχής σε σχολαστική φορολογία, να εφαρμόσουν τον ορθολογικό υπολογισμό και την επιστημονική αιτιότητα στη σφαίρα των πνευματικών αγαθών. Είναι εδώ, στις τυπικές και νομικιστικές πτυχές της πίστης, που αναδύεται μια ιδανική συγγένεια μεταξύ της φιλαργυρίας και της θρησκείας (αλλά στον Χριστιανισμό όχι περισσότερο από τον Ιουδαϊσμό, τον Ινδουισμό κ.λπ.).

Αν ο τσιγκούνης δίνει μόνο για τοκογλυφία, για ευκολία, το ίδιο κάνει και ο ηθικολόγος, που εξετάζει πράξεις και σκέψεις, προσπαθώντας να μαντέψει τι συμφέροντα μπορεί να αντλήσει από αυτές η συνείδησή του. Γι' αυτό ο ηθικισμός εκπορεύει, όπως η φιλαργυρία, μια σκοτεινή ερημιά, μια ζοφερή, φοβική και συνετή αυστηρότητα. Του λείπουν αυτά τα γενναιόδωρα συναισθήματα ελευθερίας και τολμηρής απερισκεψίας που συνοδεύουν την αγάπη. Αντίστροφα, ο τσιγκούνης επιβάλλει στις υποθέσεις του έναν τυπικό και αδυσώπητο ηθικισμό.

Δεν είναι ασυνήθιστο να ακούσουμε για ορισμένους πλουτοκράτες που κάνουν ασκητική και σπαρτιατική ζωή. Αν ο Grandet αφιέρωνε τη μονομανία του στη σωτηρία της ψυχής, θα θύμιζε έναν από εκείνους τους αναχωρητές που αποσύρονταν στην έρημο τής Θηβαίδος, σκεπτόμενοι να αγοράσουν τον παράδεισο με τίμημα απάνθρωπες στερήσεις. Υπάρχει μέσα του η ίδια τρομερή συγκέντρωση ενέργειας σε ένα μόνο σημείο, η ίδια ικανότητα για θυσία και απάρνηση της ευχαρίστησης. Η περιφρόνηση όχι μόνο για την άνεση αλλά και για τις πολύ στοιχειώδεις ανάγκες της ζωής, που θεωρείται εμπόδιο στην ηθική τελειότητα.

Η λέξη «Avaro» (τσιγκούνης, φιλάργυρος) προέρχεται από το λατινικό «avere» – να επιθυμώ νά έχω διακαώς, ανυπόμονα – άρα και «άπληστος». Με τη σειρά του, το να έχεις έχει τις ρίζες του στο σανσκριτικό avati, που σημαίνει να αγαπάς και να είσαι ικανοποιημένος. Αυτό επιβεβαιώνει ότι η απληστία, όπως όλες οι αμαρτίες, είναι μια διαστροφή της αγάπης. Είναι μια αγάπη για το λάθος αντικείμενο, μια προσκόλληση σε πράγματα με νοσηρούς δεσμούς.

Η διάγνωση της φιλαργυρίας περιλαμβάνει δύο θεμελιώδη συμπτώματα: τη βουλιμία και την κατακράτηση. Ο τσιγκούνης εισπνέει άπληστα χωρίς ποτέ να εκπνέει, εμποδίζοντας τη ροή της ενέργειας που μόνο με την κυκλοφορία μπορεί να δημιουργήσει ζωή και ευχαρίστηση. Είναι ένα αδιέξοδο παράδοξο. Ο σκοπός του είναι στην πραγματικότητα η συσσώρευση μέσων. Ποιος είναι όμως ο στόχος; Συσσώρευση μέσων. Ο τσιγκούνης κλείνεται σε έναν φαύλο κύκλο, σε έναν μηχανισμό που καταναλώνει τον εαυτό του (αυτοκαταναλώνεται). Δεν μπορεί ποτέ να είναι ικανοποιημένος, ανεξάρτητα από την ποσότητα ή τη φύση αυτού που συσσωρεύει: χρήματα, γνώσεις, σεξουαλικές σχέσεις κ.λπ.

Paulus Bor – Αλληγορία της απληστίας

Η ζωή του ξεριζώνεται από εκείνη την avati, τήν χορταστική αγάπη, που τον κάνει ικανοποιημένο και ευτυχισμένο. Το πώς η avati διαφθείρεται στο να έχεις, μια άσβεστη επιθυμία, και μετά εκφυλίζεται σε habere (κατέχω), στην ευχαρίστηση της κατοχής, είναι ένα μυστήριο. Είναι η ίδια σκοτεινή διαδικασία που μπορεί να διαφθείρει μια θρησκεία αγάπης και να την υποβιβάσει σε ηθική επιταγή. Η ενσυναίσθηση και η συμπόνια αντικαθίστανται από μια εξαντλητική αναζήτηση ελέγχου του εαυτού μας και του κόσμου. Η αρχική αγάπη μετατρέπεται σε πόθο για κυριαρχία και θέληση για εξουσία.

Είναι δύσκολο να πούμε πόσο ευθύνεται ο καθένας μας για αυτή την πτώση. Δεν έχουμε αποφασίσει ακόμη εάν στην αρχή της συμπεριφοράς μας υπάρχουν, όπως λέγεται συχνά σήμερα, αίτια ανεξάρτητα από τη θέλησή μας - γενετικά ελαττώματα, τραύματα, περιβαλλοντικές συνθήκες κ.λπ. – ή αντ’ αυτού μια ριζική ελευθερία. Στην πρώτη περίπτωση, ο τσιγκούνης και ο ηθικολόγος θα ήταν αξιολύπητοι. Σε αυτά θα μπορούσαμε ίσως να αναγνωρίσουμε «πρωκτικές καθηλώσεις», ακούσιους νευρικούς αυτοματισμούς, σπαστικές συσπάσεις της προσωπικότητας. Επομένως, μην τους κρίνετε, αλλά μάλλον θρηνείτε για την τραγωδία της ζωής ή την κακοήθεια της φύσης μέσα τους.

Ο Μπαλζάκ δεν λέει γιατί ο Γκραντέ (Grandet) είναι τσιγκούνης. Ούτε το καταδικάζει ούτε το δικαιολογεί. Ωστόσο, θεωρεί την απληστία (φιλαργυρία) κοινωνικό κίνδυνο. Είναι πεπεισμένος ότι η σύγχρονη νοοτροπία στοχεύει να διαγράψει την πίστη σε μια άλλη ζωή, μεταφέροντας κάθε προσδοκία ευτυχίας στη γη. Αυτό απαιτεί από εμάς να αναζητήσουμε μια ευδαιμονία που επιτυγχάνεται με το fas et nefas (με κάθε θεμιτό ή αθέμιτο μέσον), όχι με την άσκηση παρωχημένων χριστιανικών αρετών, αλλά με το να είμαστε εγωιστές, ψεύτικοι, ανελέητοι.

Είναι αναγκαίο να «πετρώσει η καρδιά και να εμποτίσει το σώμα στο άγχος των παροδικών αγαθών, όπως στο παρελθόν υπέστη μαρτύριο για να αποκτήσει αιώνια αγαθά». Ο Μπαλζάκ βλέπει αυτή την ιδέα να διεισδύει σε βιβλία, νόμους, θεσμούς, ανθρώπους. Φοβάται ότι το αστικό πνεύμα θα διαφθείρει τον λαό και θα προκαλέσει την ανεξέλεγκτη εξάπλωση της φιλαργυρίας. Λοιπόν, «τι θα γίνει με τον κόσμο;» εσύ ρωτάς. Το κλείσιμο των θρησκευτικών οριζόντων, χαρακτηριστικό της αστικής τάξης, «ρίχνει ένα φρικτό φως στον σημερινό κόσμο, όπου περισσότερο από ποτέ το χρήμα κυριαρχεί στους νόμους, την πολιτική και τα έθιμα».

Μπορεί να φαίνεται αφελώς ρομαντικό να αντιπαραβάλλουμε την αστική φιλαργυρία με τη λαϊκή γενναιοδωρία. Σε κάθε κοινωνική τάξη, σε κάθε σύντροφο χονδροειδών αγροτών ή εκλεπτυσμένων ευγενών, κληρικών, καλλιτεχνών κ.λπ. – και μέσα σε καθένα από αυτά σε κάθε άνθρωπο – μπορούμε να βρούμε μορφές αρπαχτής και τσιγκουνιάς. Αυτό όμως δείχνει ακριβώς τη διείσδυση τυπικά αστών χαρακτήρων στα διάφορα τμήματα της ανθρωπότητας.

Για τον ευγενή, η φιλαργυρία δεν ήταν λιγότερο άτιμη από τη δειλία. Αν μη τι άλλο, ο ευγενής σπαταλούσε, περιφρονούσε τον πλούτο ή απολάμβανε να τον επιδεικνύει με φιλανθρωπικές πράξεις. Με την παρακμή της ευγένειας και την επικράτηση της αστικής τάξης, από μια διαβόητη κακία η απληστία γίνεται αρετή, αν όχι στη θεωρία, τότε στην πράξη. Η αστική ψυχολογία, με την αναπόφευκτη μικροπρέπειά της, τη λατρεία του κέρδους, εκφράζει πλήρως το αρχέτυπο του τσιγκούνη. Είναι λοιπόν λογικό σε μια καθολικά αστική κοινωνία να στερεύουν οι πηγές του φυσικού αλτρουισμού και της ενστικτώδους αλληλεγγύης.

Αυτό που μας καθοδηγεί σήμερα δεν είναι οι αρχές τού αυτοδοσίματος, τα ιδανικά του μοναχού, του ποιητή ή του ιππότη, αλλά η ουσιαστικά σατανική ιδεολογία των εμπόρων και των τραπεζιτών. Ο κόσμος πιάνεται, πνίγεται και συνθλίβεται στη λαβή των Μεγάλων Αβάρων, των Μεγάλων Άπληστων, των Γκραντέτ στη νιοστή. Οι μεγάλες τράπεζες, οι πολυεθνικές, οι κερδοσκόποι, είναι σήμερα οι υποστάσεις της νέας ηθικής, η μαύρη καρδιά που διοχετεύει δηλητήριο στις αρτηρίες, στις φλέβες και στα πιο μικρά τριχοειδή αγγεία της κοινωνίας. Είναι οι νέες Εκκλησίες και οι νέοι θεολόγοι μιας θρησκείας στην οποία η ελευθερία και η δωρεά αντιπροσωπεύουν την αίρεση. Η ίδια η επιστήμη έχει γίνει αστική, ενδιαφέρεται όλο και λιγότερο για την ίδια τη γνώση και στρέφεται όλο και περισσότερο στη χρησιμότητα και τα κέρδη.

Η βαθύτερη αγωνία του τσιγκούνη είναι να υποστεί, πεθαίνοντας, μια ριζική απαλλοτρίωση, αποστέρηση. Επομένως, για να αφαιρέσει το sensus finis , καταφεύγει σε έναν πολλαπλασιασμό αντιπερισπασμών και ψευδαισθήσεων με τις οποίες θα εξαπατήσει τη συνείδησή του. Ή ξεχύνει μια εξοντωτική και καταστροφική μανία στη ζωή, όπως ο Mazzarò τού Βέργκα, που δεν μπορεί να ανεχθεί την ιδέα να αφήσει τα «πράγματά» του σε άλλους, και όταν βλέπει το τέλος κοντά, σκοτώνει γαλοπούλες και πάπιες με ρόπαλα, φωνάζοντας: «Τα πράγματά μου, ελάτε μαζί μου»!

Αλλά αυτές, θα ειπωθεί, είναι ακραίες περιπτώσεις, ψυχικές παθολογίες από τις οποίες έχουμε ανοσία. Γενικά παραδεχόμαστε θυμό, λαγνεία, λαιμαργία κ.λπ. μέσα μας. Αλλά η απληστία, όπως και ο φθόνος, είναι ένα άθλιο και μικρό, ανείπωτο αμάρτημα. Επομένως το αφήνουμε στους Grandets, στους Mazzaròs, στους Arpagones και το κρύβουμε μέσα μας με κατάλληλους ευφημισμούς. Ακόμα και ο Grandet δεν πιστεύει ότι είναι τσιγκούνης. Πράγματι, όταν πρέπει να δώσει στη γυναίκα του μερικές άθλιες δεκάρες για βασικά έξοδα, είναι σίγουρος ότι είναι άσωτος και υπερβολικά γενναιόδωρος.

Έτσι, λέμε ότι είμαστε «πολύ καλοί», ή δικαίως φειδωλοί ή ότι έχουμε γεμάτα τα χέρια μας. Η υποψία ότι είμαστε τσιγκούνηδες δεν μας περνάει ποτέ από το μυαλό. Αλλά σε μια κοινωνία που δεν λούζεται πια από γόνιμες βροχές, ξεραμένη από συνεχείς ηθικούς και ορθολογικούς συλλογισμούς, πώς θα μπορούσαν να γεννηθούν άνθη και καρποί γενναιοδωρίας; Είναι φυσικό οι καρδιές σταδιακά να στεγνώνουν και να κυριαρχεί στους ανθρώπους η τάση προς την απληστία και τη ζηλευτή κατοχή. Οι ανιδιοτελείς πράξεις, ανεξάρτητα από οποιοδήποτε κέρδος, είναι θαύματα που εκπλήσσουν. Ακόμη και η θρησκεία και η ηθική ανάγονται σε ωφελιμισμό, σε λογισμούς ευκολίας.

Ο Μιλαρέπα, ένας βουδιστής άγιος που λατρεύεται στο Θιβέτ, είπε: «Κάνε αυτό που φαίνεται αμαρτία αλλά είναι ωφέλιμο για τα πλάσματα». Ο ηθικολόγος, αντίθετα, κάνει αυτό που μοιάζει με αρετή αλλά υπηρετεί τον εγωισμό του. Πιστεύει ότι μπορεί να απελευθερωθεί από την Πρόνοια με τη λογική του διορατικότητα. Ακόμα και η εγκράτεια και η αγνότητα γίνονται μέσα του μια μορφή φιλαργυρίας. Και αν, όπως ο Grandet, προκαλεί τη δυστυχία των άλλων, νομίζει ότι αναγκάζεται να το κάνει από μια ανώτερη αρχή. Είναι ένας επιχειρηματίας, συγκεκριμένος και ρεαλιστής, πεπεισμένος ότι ο κόσμος δεν μπορεί ποτέ να βασίζεται στην αγάπη αλλά μόνο σε συμβόλαια, ρήτρες και κανόνες της αγοράς.

Για να πούμε την αλήθεια, διαβάζουμε και στο Ευαγγέλιο: «θησαυρών εαυτών εν τοις ουρανοίς», "κάντε θησαυρούς στον ουρανό". Σαν να ήταν ο παράδεισος ένα είδος εκκαθάρισης και σύνταξης στο aeternum, με βάση τις εισφορές που καταβάλλονται. Κάτι που θα την καθιστούσε συμφέρουσα οικονομική συναλλαγή. Έτσι θα μπορούσαν να το καταλάβουν οι θρησκευτικοί θεωρητικοί. Χωρίς να καταλαβαίνουν ότι ο ουρανός είναι μια μορφή ενός άπειρου χώρου, στον οποίο κάθε πεπερασμένος πλούτος χάνεται σε μια ριζική ασημαντότητα. Τοποθετώντας τα υπάρχοντά μας στο σκηνικό της απεραντοσύνης, γίνονται τίποτα.

Ο τσιγκούνης και ο ηθικολόγος φοβούνται αυτό το κενό, θέλουν να γεμίσουν τον εαυτό τους. Αισθάνονται σε ό,τι τους αδειάζει, που τους απογυμνώνει, μια απειλή για την οντολογική τους ακεραιότητα. Ένα ασυνείδητο κενό φρίκης τους αναγκάζει να συσσωρεύουν χωρίς όρια για να καλύψουν την άβυσσο της γυμνότητάς τους. Έχουν πίστη μόνο στα «πράγματα», στο ηθικό ή υλικό κεφάλαιο που διαθέτουν. Δεν πιστεύουν ούτε στον Θεό ούτε στη Χάρη («στο διάολο ο καλός Θεός!» μουρμουρίζει ο Grandet). Δεν πιστεύουν στην ελευθερία, την ποίηση, τον μυστικισμό, την αγάπη.

Για αυτό το λόγο μοιράζονται επίσης μια συνεχή απογοήτευση. Τα χρήματα, όπως ξέρουμε, δεν σε κάνουν ευτυχισμένο. Αλλά ούτε η ηθική έχει αυτή τη δύναμη. Η γνώση του καλού και του κακού δεν είναι στην πραγματικότητα δώρο από τον Θεό, είναι ένα τοκογλυφικό δάνειο που μας έχει δώσει το Φίδι και στο οποίο δεν τελειώνουμε ποτέ να πληρώνουμε τους τόκους. Ξέρουμε με τι καταστροφικά, ολέθρια χρέη. Η ηθική δεν είναι ο δρόμος προς τον παράδεισο, αλλά η έξοδος από αυτόν. Για να επιστρέψουμε εκεί, θα πρέπει να γδυθούμε και επίσης να αφήσουμε το φύλλο συκής μας στην είσοδο.

Livio Cadè

«RELIGIONERIA» - Inchiostronero (www-inchiostronero-it.translate.goog)