John Meyendorff - Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ (4)

 Συνέχεια από: Πέμπτη 26 Οκτωβρίου 2023

Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ 

 John Meyendorff 

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ από την πρωτότυπη γαλλική έκδοση

ΕΛ. ΜΑΪΝΑΣ

Η πνευματική παράδοση των μοναχών της Ανατολής

- Ο Μακάριος και η μυστική ζωή της καρδιάς.

Ο άγιος Μακάριος ο Αιγύπτιος ήταν ο δάσκαλος του Ευάγριου στην έρημο της Σκήτης. Μας άφησε μόλις μερικά «αποφθέγματα» όπου παρουσιάζεται ως ένας από τους εισηγητές της «μονολογικής» προσευχής, προσευχής που περιορίζεται σε μια σταθερή επανάληψη σύντομης ευχής και που το ουσιώδες στοιχείο της είναι το όνομα του Θεού: «Κύριε».

Ρώτησαν τον Αββά Μακάριο: Πως πρέπει να προσευχόμαστε; Ο γέροντας απάντησε: Δεν υπάρχει ανάγκη να χάνεσαι στα λόγια. Είναι αρκετό ν' απλώσεις τα χέρια και να πείς: Κύριε, όπως θέλεις κι όπως ξέρεις, ελέησέ με. Αν σε πιέζει η μάχη, πες: Κύριε, βοήθεια! Αυτός ξέρει τι χρειάζεται και θα σ' ελεήσει. (Trad. Gouillard, Petite Philocalie, Éditions des Cahiers du Sud, Paris, 1953, p. 58).

Η πρωταρχική μορφή της «Προσευχής του Ιησού» φαίνεται λοιπόν πως είναι το Κύριε ελέησον και που η μόνιμη επανάληψή του στις ανατολικές λειτουργίες ανάγεται ως τους πατέρες της ερήμου...

Το όνομα του αγίου Μακαρίου έχει απ' το άλλο μέρος συνδεθεί μ' ένα σπουδαίο έργο, τις «Πνευματικές ομιλίες» που δεν ανήκουν στον ίδιο το Μακάριο, αλλά σ' άγνωστο συγγραφέα του Ε' αιώνα. Το έργο λοιπόν που θα μελετήσουμε σ' αυτό το κεφάλαιο είναι το έργο του μεγάλου αυτού ανώνυμου, στον οποίο θ' αφήσουμε το συμβατικό όνομα του Μακαρίου. Σημειώνουμε πρώτα πρώτα αυτό που τον αντιθέτει ανοιχτά στον Ευάγριο: την ανθρωπολογία του. Ο Ευάγριος, ουσιαστικά πλατωνικός, παραδέχεται τον άνθρωπο σαν νού που φυλακίστηκε στην ύλη: Το σώμα δεν μπορεί να έχει θέση στην πνευματική ζωή, μήτε περισσότερη, μήτε λιγότερη απ' όση κατέχει ο ενσαρκωμένος Λόγος... Όσο για το Μακάριο εντάσσσει τη διδασκαλία του για την αδιάλειπτη προσευχή στο πλαίσιο μιας ανθρωπολογίας μονιστικής, που εμπνέεται κατ' ευθείαν από τη Βίβλο απηχώντας κάπως τη διδασκαλία των Στωικών: Ο άνθρωπος είναι αδιαίρετο ον και έρχεται, ως ενιαίο ον, σε επικοινωνία με το Θεό.[ΔΕΝ ΥΦΙΣΤΑΤΑΙ Η ΠΤΩΣΗ]

Ορισμένοι συγγραφείς, εδώ και τριάντα χρόνια, είδαν στο Μακάριο ένα πρόμαχο της «μεσσαλιανικής» αίρεσης και προχώρησαν, εξαιτίας της προκατάληψής τους, σε εσωτερικά επιχειρήματα, θεμελιωμένα πάνω σ' ορισμένες παραγράφους του Μακαρίου με δυαλιστική συνήχηση κι ακόμα θεμελιωμένα πάνω στην «υλιστική» ανθρωπολογία του συγγραφέα των Ομιλιών. Η θέση αυτή βρίσκει ευτυχώς σήμερα όλο και περισσότερους εχθρούς. «Είναι φανερό, γράφει πάνω σ' αυτό το θέμα ο W. Jaeger, πως ο Μακάριος δεν είχε δανειστεί από τον αιρετικό αυτό όμιλο δοξασίες, που οι σοφοί σύγκριναν με τα λίγα που ξέρουμε για το «μεσσαλιανισμό», αλλά από κάποια κοινή μοναστική παράδοση: (Two rediscovered words of ancient christian literature. Gregory of Nyssa and Macarius, E. S. Brill, Leide, 1954, p. 225). O μεσσαλιανισμός και ο νεοπλατωνισμός δημιουργούν, πραγματικά, τους δυό ακραίους και αντίθετους μεταξύ τους πειρασμούς, στην πνευματική παράδοση της Χριστιανικής Ανατολής, αλλά ο Μακάριος πρόσφερε σίγουρα θυσία λιγότερο στους Μεσσαλιανούς, απ' όση ο Ευάγριος στους νεοπλατωνικούς...

Ο μυστικισμός του Μακαρίου θεμελιώθηκε ολοκληρωτικά πάνω στην Ενσάρκωση του Λόγου. Η μοναχική ζωή δεν είναι γι' αυτόν η αποκατάσταση της καθαρής ενέργειας του νού, αλλά η πιο ολοκληρωμένη πραγματοποίηση της χάρης του βαπτίσματος μέσα μας. Η αδιάλειπτη προσευχή του μοναχού δεν έχει για σκοπό να ελευθερώσει το πνεύμα από τους δεσμούς του με τη σάρκα. Η ζωή αυτή επιτρέπει στον άνθρωπο να φθάσει από δω κάτω στη γη στην εσχατολογική πραγματικότητα, στη Βασιλεία του Θεού, που περιλαμβάνει το σώμα του και το πνεύμα του μέσα στη θεϊκή κοινωνία. Ολόκληρος ο άνθρωπος, σώμα και ψυχή, έχει δημιουργηθεί κατ' εικόνα του Θεού και έχει κληθεί ολόκληρος στη θεϊκή δόξα.[ΑΝ ΕΞΑΙΡΕΣΟΥΜΕ ΤΟΥΣ ΔΕΡΜΑΤΙΝΟΥΣ ΧΙΤΩΝΕΣ!] Ο πλατωνικός διανοητισμός του Ευαγρίου βγάζει τον άνθρωπο από την ορατή ιστορία για να τον κάνει να εισέλθει στο υπερπέραν, σε κάποια διαστημική ζωή εντελώς αποσπασμένη από την ύλη. Η μυστική του Μακαρίου αντίθετα κάνει να διεισδύσει η Βασιλεία μέσα στον ορατό κόσμο για να τον απελευθερώσει από την κυριαρχία του Σατανά και για ν' αστραποβολήσει μέσα του προκαταβολικά το φως του ερχόμενου αιώνα: Ο ιστορικός Χριστός, που ήλθε, που θα 'ρθει και που είναι με τα άγια Μυστήρια παρών μέσα στην Εκκλησία, είναι, λοιπόν, για το Μακάριο, το μοναδικό κέντρο της πνευματικής ζωής του μοναχού:[Η ΓΝΩΣΤΗ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ ΑΠ. ΠΑΥΛΟΥ. ΑΧΡΙ ΤΡΙΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΥΠΕΡΠΕΡΑΝ, ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΗ ΖΩΗ ΑΠΟΣΠΑΣΜΕΝΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΥΛΗ; ΤΟ ΣΩΜΑ ΥΛΗ. ΕΩΣΦΟΡΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ, ΚΑΘΟΤΙ Ο ΕΩΣΦΟΡΟΣ ΕΠΕΣΕ ΣΤΗΝ ΥΛΗ ΟΠΩΣ ΤΟ ΑΠΕΚΑΛΥΨΕ Ο ΚΥΡΙΟΣ] 

Ο ανέκφραστος και ακατανόητος Θεός ταπεινώθηκε μέσα στην καλοσύνη Του. Ντύθηκε τα μέλη του σώματός Του όπως τον βλέπουμε, και παραιτήθηκε εκούσια από την απροσπέλαστη δόξα Του. Ενανθρώπησε κι ενσαρκώθηκε, μέσα στο έλεος του και στην αγάπη Του για τους ανθρώπους συνενώθηκε με τους αγίους, ευσεβείς και πιστούς και έγινε «Ένα Πνεύμα» μαζί τους σύμφωνα με τα λόγια του απ. Παύλου (Α΄ Κορινθ. στ', 17) – ψυχή της ψυχής τους και υπόσταση της υπόστασής τους, για να μιλήσουμε έτσι – για να δυνηθεί κάθε ζώσα ύπαρξη να ζήσει τη νεότητα, να αισθανθεί την αιώνια ζωή. Και να 'χει μετοχή σε άφθαρτη δόξα. (Ομιλία IV, 10, Ελληνική Πατρολογία, τόμος 34, στήλη 480 BC).[ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΕ ΛΑΜΒΑΝΟΝΤΑΣ ΘΕΛΗΣΗ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΕΝΣΑΡΚΩΘΗΚΕ. ΜΟΝΗ Η ΕΝΣΑΡΚΩΣΗ ΑΡΝΕΙΤΑΙ ΤΗΝ ΘΕΟΤΟΚΟ ΚΑΙ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟΦΥΣΙΤΙΣΜΟΣ]

Ο συγγραφέας των Πνευματικών ομιλιών ξεπερνάει καθαρά με το σταθερό χριστοκεντρισμό του το δυαλισμό των Μεσσαλιανών, για τους οποίους ο Θεός και ο Σατανάς συνυπάρχουν ισοδύναμα μέσα στον άνθρωπο.

Ο Δαίμονας κουκούλωσε όλη την ψυχή μ' ένα παχύ πέπλο, επειδή ο άνθρωπος απέρριψε την εντολή. Αλλά έμφανίζεται η χάρη που αποσύρει εντελώς κάθε πέπλο: Στο εξής η ψυχή αποκαθαρμένη... θαυμάζει στην αγνότητά της, με ολοκάθαρα τα μάτια της, τη δόξα του αληθινού φωτός και τον αληθινό Ήλιο της δικαιοσύνης που λαμποκόπησε μέσα στην καρδιά. (Ομιλία XVII, 3, στον ίδιο τόμο, στήλη 625 Β).

Το μοναδικό μέσο για να παλαίψεις με το δαίμονα είναι για τους Μεσσαλιανούς, τους Πελαγιανούς αυτούς της Ανατολής, η προσευχή. Προσπάθεια καθαρά ανθρώπινη, προσελκύοντας τη χάρη, αλλ' ανεξάρτητη στο ξεκίνημά της από κάθε θεική επέμβαση. Η απελευθέρωση του ανθρώπου, για το Μακάριο, προέρχεται από το Βάπτισμα. Η προσευχή, και γενικά όλη η πνευματική ζωή, προκαλούν μόνο τη βλάστηση της σποράς που δέχτηκε με το «λουτρό παλιγγενεσίας».

Το άγιο Πνεύμα, ο Συνήγορός μας, που κατήλθε στους Αποστόλους και χορηγείται απ' αυτούς στη μόνη και αληθινή Εκκλησία του Θεού την ώρα του Βαπτίσματος, συνοδεύει, σύμφωνα με την αναλογία της πίστης, με πολλούς και πολυποίκιλους τρόπους, κάθε άνθρωπο που φθάνει στο Βάπτισμα με την Πίστη. (Grande Lettre, ed. Jaeger, p. 236). [ΤΟΤΕ ΑΣ ΚΑΤΑΡΓΗΣΟΥΜΕ ΤΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ ΜΕ ΤΟΝ ΑΠ. ΠΑΥΛΟ ΠΡΩΤΟ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΔΙΔΑΣΚΕΙ ΟΤΙ ΤΟ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ ΕΠΙΔΗΜΕΙ Σ'ΑΥΤΟΝ ΠΟΥ ΤΗΡΩΝΤΑΣ ΤΙΣ ΕΝΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ ΕΦΤΑΣΕ ΣΕ ΗΛΙΚΙΑ ΧΡΙΣΤΟΥ. ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΦΤΑΝΕΙ ΣΤΟ ΒΑΠΤΙΣΜΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΙΣΤΗ;]

Οι Χριστιανοί ανήκουν σ' άλλο αιώνα, είναι γιοί του ουράνιου Αδάμ, καινούργιο γένος, παιδιά του αγίου Πνεύματος φωτεινά αδέλφια του Χριστού, όμοιοι με τον Πατέρα τους: Τον Πνευματικό και φωτεινό Αδάμ... (Ομιλία XVI, 8, στον ίδιο τόμο, στήλη 617-620).

Όπως ένας άνθρωπος που κατέχει πολλά αγαθά και που έχει συγχρόνως υπηρέτες και παιδιά δίνει άλλη τροφή στους υπηρέτες, κι άλλη στα παιδιά του που γεννηθήκανε απ' τον ίδιο, -τα παιδιά είναι πραγματικά οι κληρονόμοι του Πατέρα, τρώνε μαζί του και είναι ίσοι μ' αυτόν- έτσι και ο Χριστός, ο αληθινός Δάσκαλος δημιούργησε ο ίδιος όλα τα πράγματα. Και τρέφει τους κακούς και τους αχάριστους. Όσο για τα παιδιά που γέννησε ο ίδιος, που τους έδωσε τη χάρη Του, που ο Κύριος τα σφράγισε με τη μορφή Του, τα ανέβασε σ' ένα ιδιαίτερο γεύμα, με ξεχωριστή τροφή, ξεχωριστό φαγητό και πιοτό. Προσφέρεται ο ίδιος για βρώση σ' αυτούς, αφού ζούν με τον Πατέρα τους. Ο Κύριος τους είπε: Όποιος τρώγει τη σάρκα μου και πίνει το αίμα μου μένει μαζί μου κι εγώ μαζί του» (Ιωαν. στ', 56), και δεν θα ιδεί το θάνατο. (Ομιλία XIV, 4, στον ίδιο τόμο, στήλη 572 CD).[ΟΠΟΙΟΣ ΕΙΠΕ, ΔΕΝ ΕΙΠΕ ΟΛΟΙ!]

Η δόξα που κατέχουν οι άγιοι από σήμερα στις ψυχές τους θα καλύψει, θα ντύσει και θ' ανυψώσει στους ουρανούς τα γυμνά σώματα (την ημέρα της 'Ανάστασης). Το σώμα μας και η ψυχή μας θα αναπαυθούνε, λοιπόν, αιώνια μαζί με τον Κύριο μέσα στη Βασιλεία. Ο Θεός δημιουργώντας τον Αδάμ, δεν του 'χε δώσει σωματικά φτερά όπως στα πουλιά, αλλά εκ των προτέρων του είχε προετοιμάσει φτερά του αγίου Πνεύματος –αυτά που επιθυμεί να του δώσει στην ανάσταση – για να τον ανυψώσουν και να τον οδηγήσουν εκεί όπου το Πνεύμα επιθυμεί να βρεθούν. Οι άγιες ψυχές δέχονται αυτά τα φτερά από τώρα, όταν πετούν, διά του πνεύματος, προς τις ουράνιες σκέψεις. Οι Χριστιανοί, πραγματικά ζούν σε διαφορετικό κόσμο: Έχουν το δικό τους τραπέζι, τα δικά τους φορέματα, μια ευφροσύνη, μια ξεχωριστη κοινωνία και σκέψη. Να γιατί είναι οι πιο δυνατοί από τους ανθρώπους. Δέχονται τη δύναμή τους στο ενδόμυχο της ψυχής τους διά του Αγίου Πνεύματος. Να γιατί, στην ανάσταση, και το σώμα τους ακόμα θα δεχθεί τα αιώνια αγαθά του Πνεύματος και θα ενωθεί στη δόξα, που την εμπειρία της κατέχουν από τώρα οι ψυχές τους. (Ομιλία V, 12, στον ίδιο τόμο, στήλη 516).

Η τελευταία αυτή παράγραφος δείχνει καθαρά, πως για το Μακάριο, η χριστιανική ζωή και εντελώς ιδιαίτερα η αδιάλειπτη προσευχή των μοναχών έχουν για σκοπό να φανερώσουν τη ζύμη της θείας χάρης, που κατέχουν από εδώ στη γη οι χριστιανοί στην ύπαρξή τους και που προετοιμάζει μέσα τους την έλευση της Βασιλείας του Θεού;;;;. Ο ξεχωριστά εκλεκτός τόπος της θείας χάρης είναι «η καρδιά»:

Έτσι, μέσα στο χριστιανισμό, είναι δυνατό να γευθείς τη θεία χάρη: Γεύσασθε και ίδετε ότι χρηστός ο Κύριος. (Ψαλμός ΚΔ', 9). Η γεύση αυτή είναι η ενεργοποιός δύναμη του Αγίου Πνεύματος που φανερώνεται μέσα στην καρδιά. Οι γιοί του φωτός, λειτουργοί της Καινής Διαθήκης εν Πνεύματι Αγίω, δεν έχουν τίποτα να διδαχθούν από τους ανθρώπους. Διδάσκονται από το Θεό. Η ίδια η χάρη εγγράφει πάνω στις καρδιές τους τους νόμους του Πνεύματος... Η καρδιά, πραγματικά, είναι ο ηγεμόνας και ο βασιλιάς όλου του σωματικού οργανισμού, και όταν η χάρη ηγεμονικά ποιμαίνει την καρδιά, βασιλεύει πάνω σ' όλα τα μέλη του σώματος και σ' όλες τις σκέψεις. Επειδή εδώ βρίσκεται η διάνοια, εδώ βρίσκονται όλες οι σκέψεις της ψυχής και εδώ περιμένει η ψυχή το αγαθό. Να γιατί η θεία χάρη διεισδύει μέσα σ' όλα τα μέλη του σώματος. (Ομιλία XV, 20, στον ίδιο τόμο, στήλη 589 ΑΒ).[Η ΔΙΑΝΟΙΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΝΟΙΑ. ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΔΙΑ ΤΟΥ ΝΟΥ]

Η αντίληψη αυτή της καρδιάς, κέντρο του οργανισμού και έδρα της διάνοιας, θα έχει, όπως θα το δούμε, ιδιαίτερη επιτυχία στη μυστική ζωή της Χριστιανικής 'Ανατολής. Σημειώνουμε απλώς εδώ πως ο Μακάριος στοχάζεται σ' ένα κόσμο εντελώς διαφορετικό από τον κόσμο του Ευαγρίου: Η πνευματικότητα της ερήμου, η αδιάλειπτη προσευχή ξαναβρίσκονται στο έργο του στο πλαίσιο μιάς αντίληψης για τον άνθρωπο, όπου ολόκληρο το ον, ξαναγεννημένο από τα Μυστήρια, συγκατατίθεται στη χάρη.[ΛΕΕΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΚΡΙΒΕΙΑ:"κάθε άνθρωπο που φθάνει στο Βάπτισμα με την Πίστη"]. Τέτοιες η παρόμοιες εκφράσεις θα πετύχουνε πολύ φυσικά να διατυπωθούνε με ακρίβεια. Η θεμελιώδης όμως έμπνευση, αποχωρισμένη καθαρά από το χονδροειδή υλισμό που γι' αυτόν κατηγορούν τους Μεσσαλιανούς – «όραση της θεϊκής ουσίας με τους σωματικούς οφθαλμούς»– έχει τεράστια αξία γιατί περιορίζει μέσα στη μοναστική παράδοση, την αποκλειστική επικράτηση του Ευαγριανού διανοητισμού.

Αγ. Γρηγόριος Παλαμάς - ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΙΕΡΩΣ ΗΣΥΧΑΖΟΝΤΩΝ (1)

ΛΟΓΟΣ

ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΙΕΡΩΣ ΗΣΥΧΑΖΟΝΤΩΝ

ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΙ ΚΑΙ ΜΕΧΡΙ ΠΟΙΟ ΒΑΘΜΟ ΕΙΝΑΙ ΩΦΕΛΙΜΗ Η ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ

ΕΡΩΤΗΣΗ ΠΡΩΤΗ

Άκουσα μερικούς να λένε, ότι την εξωτερική σοφία πρέπει να την επιδιώκουν και οι μοναχοί, γιατί χωρίς αυτήν τάχα δεν είναι δυνατόν να απαλλαγεί κανείς από την άγνοια και τις ψευδείς δοξασίες, ακόμη και αν φθάσει στην κορυφή της απάθειας, ούτε να  φτάσει την τελειότητα και αγιότητα, εάν δεν συλλέξει από παντού τις γνώσεις (το ειδέναι), και μάλιστα από την αρχαία ελληνική παιδεία, γιατί και αυτή είναι δώρο του Θεού, όμοιο με τα προσφερόμενα στους προφήτες και τους αποστόλους μέσω αποκαλύψεως και με αυτήν προκαλείται στην ψυχή γνώση των όντων και κοσμεί το γνωστικό, το οποίο είναι το ανώτερο όλων των δυνάμεων της ψυχής, εφόσον κάθε πάθος από άγνοια φυτρώνει και ενδυναμώνει, αλλά και στη γνώση του Θεού καθοδηγεί τον άνθρωπο, καθόσον δεν είναι δυνατόν να γνωρίσει κανείς τον Θεό, παρά μόνο μέσω των κτισμάτων αυτού.

Όταν λοιπόν άκουσα να λένε αυτά, κάθε άλλο παρά πείσθηκα, εφόσον η μικρή μου πείρα στη μοναχική πολιτεία μου απέδειξε ακριβώς το αντίθετο, αλλά δεν μπόρεσα ν’ απολογηθώ προς αυτούς, επειδή προβάλλουν και έναν υψηλότερο λόγο. Λένε ότι τάχα «δεν είναι απλώς ότι πολυεξετάζουμε τα μυστήρια της φύσεως και καταμετρούμε τον κύκλο του ουρανού και ερευνούμε τις αντιπαρατασσόμενες κινήσεις των άστρων, κυνηγούμε τις συζυγίες και αποστάσεις και ανατολές αυτών και όσα συμβαίνουν από αυτά και καυχόμαστε γι’ αυτά, αλλά επειδή οι λόγοι αυτών βρίσκονται στον θειο και πρώτο και δημιουργικό νου, και οι εικόνες των λόγων που βρίσκονται σ’ αυτόν είναι εντεθειμένες μέσα στην ψυχή μας, σπεύδουμε να γνωρίσομε αυτούς καλά και να απαλλάξουμε τον εαυτό μας από τους τύπους της άγνοιας με μεθόδους διαιρετικές και συλλογιστικές και αναλυτικές και έτσι να γίνουμε καθ’ ομοίωση του δημιουργού (ποιήσαντος), και όσο ζούμε και μετά θάνατον».

Επειδή λοιπόν έκρινα ότι δεν είμαι ικανός να αντικρούσω εσιώπησα τότε προς αυτούς, παρακαλώ τώρα να διδαχθώ από σένα, πάτερ, τους λόγους υπέρ της αλήθειας, ώστε να καταστώ έτοιμος, σύμφωνα με τον απόστολο, «να δίνω λόγο για την ελπίδα την οποία έχουμε από την πίστη μας».

ΑΠΟΚΡΙΣΗ ΠΡΩΤΗ

1,1

1. Αδελφέ, για να μιλήσω αποστολικά, «είναι καλό η καρδιά να λαμβάνει διαβεβαιώσεις με τη βοήθεια της χάριτος», πώς όμως θα μπορούσε κανείς ν’ αποδείξει με λόγο το πάνω από τη λογική (υπέρ λόγον) αγαθό; Πρέπει λοιπόν και ως προς αυτό να ομολογείς ευγνωμοσύνη στον Θεό, γιατί σου έδωσε τέτοια χάρη, η οποία ούτε στον νου έρχεται σε εκείνους που νομίζουν ότι από περίσσεια σοφίας γνωρίζουν τα πάντα. Και αν δεν έχεις να τους αντικρούσεις, αν και δεν έχουν ως στόχο την αλήθεια όπως γνωρίζεις, δεν πρέπει να στεναχωρείσαι. Γιατί συ βέβαια, πεπεισμένος με έργα, θα είσαι παντού και με κάθε τρόπο για πάντα στηριγμένος και αμετακίνητος, αφού έχεις μέσα σου (σεαυτῷ) μόνιμη τη θεμελίωση της αλήθειας, ενώ εκείνοι που στηρίζονται σε λογικές αποδείξεις οπωσδήποτε θα εκτραπούν, έστω και αν όχι τώρα από σένα. Γιατί «κάθε λόγος παλεύει προς άλλο λόγο», άρα και αντιπαλεύεται από λόγο, και είναι αδύνατο να βρεθεί ο μέχρι τέλους νικητής λόγος, ώστε να μην αναμένεται η δική του ήττα· και αυτό το έδειξαν οι Έλληνες και οι κατ’ εκείνους σοφοί και οι μαθητές τους, ανατρέποντας διαρκώς ο ένας τον άλλο και ανατρεπόμενοι ο ένας από τον άλλο με ανώτερη φαινομενικά απόδειξη.

2. Αφού λοιπόν πεις αυτά σ’ αυτούς που προσέχουν εκείνους σ’ όλη τη ζωή τους και επιδιώκουν ν’ αποκτήσουν γνώση από την έξω παιδεία και εγκωμιάζουν αυτήν τόσο πολύ, νομίζω ότι κατά τρόπο κατάλληλο και πρέποντα να πεις επίσης σ’ αυτούς· «δεν εξασφαλίζετε στον εαυτό σας από εκείνους, αγαπητοί, γνώση, αλλά μάλλον αγνωσία». Γιατί, όπως εκείνοι που ποθούν την εκ μέρους των ανθρώπων δόξα και κάνουν γιά χάρη της τα πάντα πετυχαίνουν αδοξία μάλλον, παρά δόξα, καθόσον σ’ άλλους αρέσουν αλλά, κατά τον ίδιο τρόπο και εκείνοι που επιδιώκουν τη γνώση από τους έξω σοφούς του κόσμου αποκτούν σύμφωνα με τη δική τους γνώμη μάλλον αγνωσία, παρά γνώση· γιατί οι δοξασίες διαφέρουν μεταξύ τους και διαφωνούν η μία πρός την άλλη και εκείνοι που αντιτάσσονται σε κάθε δοξασία είναι περισσότεροι από αυτούς που αποδέχονται αυτήν. Το να πιστεύει όμως κανείς ότι μπόρεσε να βρει τους λόγους στον δημιουργικό νού, ίσως να είναι και πολύ πλημμελές· γιατί λέγει ο απόστολος· «ποιος γνώρισε τον νού του Κυρίου;». Και αν δεν μπορεί να βρει τους λόγους αυτούς, δεν είναι δυνατόν ούτε τις εντός της ψυχής εικόνες αυτών να κατανοήσει με την έξω σοφία. Επομένως το ν’ αναζητά θεία γνώση το κατ' εικόνα από αυτή την έξω σοφία είναι ψευδογνωσία. Η ψυχή που έχει αυτή τη γνώση (από τους έξω σοφούς) δεν καθοδηγείται δι’ αυτής κατά κανένα τρόπο προς την αυτοαλήθεια, αλλ’ ούτε είναι δυνατόν να καθοδηγηθεί από αυτήν προς την αλήθεια. Για το λόγο αυτόν λοιπόν είναι μάταια και η καύχηση εκείνων που καυχώνται γι’ αυτήν. Ας ακούσουν τον Παύλο ο οποίος καλεί «σαρκική σοφία» την εξωτερική και «νού σαρκός» λέγει «τη γνώση που φέρει αλαζονεία». Επομένως η σοφία της σάρκας πώς θα προσφέρει το κατ’ εικόνα στην ψυχή; «Βλέπετε», λέγει, «την κλήση μας· δεν είναι πολλοί σοφοί κατά σάρκα, δεν είναι πολλοί δυνατοί, δεν είναι πολλοί ευγενείς». Όπως λοιπόν η ευγένεια και η δύναμη του σώματος δεν θα μπορούσαν να ενδυναμώσουν ούτε να εξευγενίσουν την ψυχή, έτσι ούτε η σοφία της σάρκας θα καταστήσει σοφή την διάνοια. Και πράγματι αρχή της σοφίας είναι η γνώση της Σοφίας, ώστε να διακρίνει και να προτιμήσει αντί την χαμερπή και γήινη και ανωφελή, τη μεγαλωφελή και ουράνια και πνευματική, που παρέχεται από τον Θεό και κατευθύνεται προς τον θεό και καθιστά σύμμορφους προς τον Θεό εκείνους που την αποκτούν.

3. Αλλ’ όμως, επειδή, όπως λέγουν και εκείνοι, οι εικόνες των λόγων που υπάρχουν μέσα στον δημιουργικό νού βρίσκονται μέσα μας, ποιο είναι εκείνο που αχρείωσε στην αρχή τις εικόνες αυτές; Δεν είναι η αμαρτία και η άγνοια ή η περιφρόνηση του πρακτέου (εκείνου που οφείλει να πράττει κανείς); Γιατί δεν τις αντιλαμβανόμαστε χωρίς διδασκαλία, αφού είναι εντυπωμένες μέσα μας; Δεν συμβαίνει αυτό, επειδή το παθητικό μέρος της ψυχής, αφού επαναστάτησε κακώς, και αυτές διέστρεψε, και το διορατικό αυτής γέμισε με σύγχυση και το απομάκρυνε από την αρχέτυπη καλλονή; Επομένως εκείνος που θέλει να έχει το κατ’ εικόνα σώο και την αληθογνωσία, περισσότερο από κάθετι άλλο πρέπει να φροντίζει αυτό (το διορατικό), και να απέχει από την αμαρτία, και τον νόμο των εντολών να μελετά δια πράξεως, και ν’ αποκτήσει κάθε αρετή, και να επιστρέψει προς τον Θεό με προσευχή και αληθινή θεωρία. Γιατί χωρίς καθαρότητα, ακόμη και αν μάθεις τη φυσική φιλοσοφία από τον Αδάμ μέχρι τη συντέλεια, θα είσαι όχι λιγότερο μωρός, αν μη και περισσότερο, παρά σοφός· ενώ χωρίς εκείνη, αφού καθαρθείς και απαλλάξεις την ψυχή από τα πονηρά ήθη και δόγματα, θ’ αποκτήσεις τη σοφία του Θεού, η οποία νικά τον κόσμο, και θα ζήσεις αιώνια μαζί με «τον μόνον σοφό, τον Θεό» γεμάτος αγαλλίαση. Λέγοντας δόγματα, δεν εννοώ τα σχετικά με το μέγεθος και την κίνηση του ουρανού και των σωμάτων του ουρανού και τα όσα συμβαίνουν εξαιτίας αυτών, ούτε τα σχετικά με τη γη και τα γύρω από τη γη και τα θησαυρισμένα μέσα της μέταλλα και τους πολύτιμους λίθους, ούτε τα όσα συμβαίνουν στον αέρα από τη διπλή αναθυμίαση. Γιατί το να αφιερώνουμε όλον τον ζήλο και όλη την αναζήτηση αποβλέποντας στην μάθηση (επιστήμη) αυτών των πραγμάτων είναι προτίμηση (αίρεσις) ελληνική· καθόσον οί Στωϊκοί στο σύνολό τους σκοπό της θεωρίας ορίζουν την επιστήμην (επιστημονική μάθηση).

ΔΙΑΙΡΕΙ ΚΑΙ ΒΑΣΙΛΕΥΕ, ΧΩΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΝΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ, ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΝΟΥ ΣΑΝ ΔΙΑΝΟΙΑ.

Ἡ χάρη τοῦ Παναγίου Πνεύματος δέν ἐνεργεῖ σοφία στούς ἁγίους, χωρίς τό νοῦ πού δέχεται τήν σοφία· οὔτε γνώση, χωρίς τήν δύναμιν τοῦ λογικοῦ πού δέχεται τήν γνώση· οὔτε πίστη χωρίς τήν πληροφορία τοῦ νοῦ καί τοῦ λογικοῦ περί τῶν μελλόντων, πού ἦταν ὡς τότε ἄδηλα σέ ὅλους· οὔτε χαρίσματα ἰαμάτων, χωρίς φυσική φιλανθρωπία· οὔτε κανένα ἄλλο ἀπό τά λοιπά χαρίσματα, χωρίς τήν δεκτική ἱκανότητα καί δύναμη τοῦ καθενός. Οὔτε πάλι ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νά ἀποκτήσει ἀπό φυσική του δύναμιν ἕνα ἀπό τά χαρίσματα πού ἀριθμήσαμε, χωρίς τήν θεία δύναμη πού τά χορηγεῖ. Τό φανερώνουν αὐτό ὅλοι οἱ Ἅγιοι, οἱ ὁποῖοι ὕστερα ἀπό τίς ἀποκαλύψεις τῶν θείων ζητοῦν τούς λόγους ὅσων τούς ἀποκαλύφθηκαν.   

Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής