Συνέχεια από: Δευτέρα 1 Ιουλίου 2024
IΙ. Συγκρότηση του Ego
Β) ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΔΡΑΣΕΩΝ
Δεν θ᾽ αποπειραθούμε να εδραιώσουμε μια διάκριση ανάμεσα στη δρώσα συνείδηση και στην απλώς αυθόρμητη συνείδηση. Μας φαίνεται, άλλωστε, ότι αυτό είναι ένα από τα δυσκολότερα προβλήματα της φαινομενολογίας. Θα θέλαμε απλώς να σημειώσουμε ότι η συγχρονισμένη δράση είναι πριν απ' όλα (και οποιασδήποτε φύσεως αν είναι η δρώσα συνείδηση) κάτι υπερβατικό. Αυτό είναι προφανές για δράσεις όπως τα «παίζω πιάνο», «οδηγώ ένα αυτοκίνητο», «γράφω», διότι οι πράξεις αυτές «αναλαμβάνονται» στον κόσμο των πραγμάτων. Αλλά οι πράξεις οι καθαρώς ψυχικές, όπως το να αμφιβάλλεις, να συλλογίζεσαι, να στοχάζεσαι, να υποθέτεις, πρέπει κι αυτές επίσης να εννοηθούν ως υπερβατικότητες. Αυτό που ξεγελά εδώ είναι ότι η δράση δεν είναι μόνο η εννοηματική ενότητα μιάς συνειδησιακής ροής: είναι επίσης μια συγκεκριμένη πραγμάτωση. Δεν θα πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι η δράση χρειάζεται χρόνο για να τελεσθεί. Έχει αρθρώσεις, όπως και στιγμές. Στις στιγμές αυτές αντιστοιχούν συγκεκριμένες δρώσες συνειδήσεις και η ανασκόπηση που κατευθύνεται προς τις συνειδήσεις συλλαμβάνει τη συνολική δράση σε μια εποπτεία που την παραδίδει ως την υπερβατική ενότητα των δρωσών συνειδήσεων. Με αυτή την έννοια, μπορούμε να πούμε ότι η αυθόρμητη αμφιβολία που με κυριεύει όταν μετά δυσκολίας διακρίνω ένα αντικείμενο στο μισοσκόταδο, είναι μια συνείδηση, όμως η μεθοδική αμφιβολία του Ντεκάρτ είναι μια δράση, δηλαδή ένα υπερβατικό αντικείμενο της ανασκοπικής συνείδησης. Εδώ βλέπουμε τον κίνδυνο, όταν ο Ντεκάρτ λέει: «Αμφιβάλλω, άρα είμαι»· πρόκειται για μια αυθόρμητη αμφιβολία, που η ανασκοπική συνείδηση συλλαμβάνει, μέσα στην αυθορμησία της – ή μήπως πρόκειται ακριβώς για την ενέργεια [operation] του αμφιβάλλειν; Αυτή η αμφισημία, το έχουμε ήδη δεί, ίσως είναι η πηγή σοβαρών σφαλμάτων [34].
Δεν θ᾽ αποπειραθούμε να εδραιώσουμε μια διάκριση ανάμεσα στη δρώσα συνείδηση και στην απλώς αυθόρμητη συνείδηση. Μας φαίνεται, άλλωστε, ότι αυτό είναι ένα από τα δυσκολότερα προβλήματα της φαινομενολογίας. Θα θέλαμε απλώς να σημειώσουμε ότι η συγχρονισμένη δράση είναι πριν απ' όλα (και οποιασδήποτε φύσεως αν είναι η δρώσα συνείδηση) κάτι υπερβατικό. Αυτό είναι προφανές για δράσεις όπως τα «παίζω πιάνο», «οδηγώ ένα αυτοκίνητο», «γράφω», διότι οι πράξεις αυτές «αναλαμβάνονται» στον κόσμο των πραγμάτων. Αλλά οι πράξεις οι καθαρώς ψυχικές, όπως το να αμφιβάλλεις, να συλλογίζεσαι, να στοχάζεσαι, να υποθέτεις, πρέπει κι αυτές επίσης να εννοηθούν ως υπερβατικότητες. Αυτό που ξεγελά εδώ είναι ότι η δράση δεν είναι μόνο η εννοηματική ενότητα μιάς συνειδησιακής ροής: είναι επίσης μια συγκεκριμένη πραγμάτωση. Δεν θα πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι η δράση χρειάζεται χρόνο για να τελεσθεί. Έχει αρθρώσεις, όπως και στιγμές. Στις στιγμές αυτές αντιστοιχούν συγκεκριμένες δρώσες συνειδήσεις και η ανασκόπηση που κατευθύνεται προς τις συνειδήσεις συλλαμβάνει τη συνολική δράση σε μια εποπτεία που την παραδίδει ως την υπερβατική ενότητα των δρωσών συνειδήσεων. Με αυτή την έννοια, μπορούμε να πούμε ότι η αυθόρμητη αμφιβολία που με κυριεύει όταν μετά δυσκολίας διακρίνω ένα αντικείμενο στο μισοσκόταδο, είναι μια συνείδηση, όμως η μεθοδική αμφιβολία του Ντεκάρτ είναι μια δράση, δηλαδή ένα υπερβατικό αντικείμενο της ανασκοπικής συνείδησης. Εδώ βλέπουμε τον κίνδυνο, όταν ο Ντεκάρτ λέει: «Αμφιβάλλω, άρα είμαι»· πρόκειται για μια αυθόρμητη αμφιβολία, που η ανασκοπική συνείδηση συλλαμβάνει, μέσα στην αυθορμησία της – ή μήπως πρόκειται ακριβώς για την ενέργεια [operation] του αμφιβάλλειν; Αυτή η αμφισημία, το έχουμε ήδη δεί, ίσως είναι η πηγή σοβαρών σφαλμάτων [34].
Σημείωση
[34]. Για τη μεθοδολογική σημασία της πρωτοπρόσωπης προσέγγισης φιλοσοφικών ζητημάτων πβλ. το δοκίμιο του Σάρτρ, «Η καρτεσιανή ελευθερία» [«La liberté cartésienne» Situations I].
Γ) ΟΙ ΠΟΙΟΤΗΤΕΣ ΩΣ ΠΡΟΑΙΡΕΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ
Το Εgο είναι άμεσα, όπως θα δούμε, η υπερβατική ενότητα καταστάσεων και δράσεων. Ωστόσο, δύναται να υπάρχει κάτι ενδιάμεσο μεταξύ αυτών και εκείνου: η ποιότητα. Καθώς έχουμε αισθανθεί πολλές φορές μίσος απέναντι σε διάφορα πρόσωπα ή οξύτατες μνησικακίες ή παρατεταμένες καταστάσεις οργής, ενώνουμε αυτές τις διαφορετικές εκδηλώσεις αποβλέποντας μια ψυχική διάθεση που τις παράγει. Αυτή η ψυχική διάθεση (είμαι πολύ μνησίκακος, είμαι ικανός να μισώ βίαια, είμαι οργίλος) είναι φυσικά κάτι περισσότερο και κάτι άλλο από ένας απλός μέσος όρος. Είναι ένα υπερβατικό αντικείμενο. Αναπαριστά το υπόστρωμα των καταστάσεων, όπως οι καταστάσεις αναπαριστούν το υπόστρωμα των βιωμάτων. Αλλά η σχέση του με τα συναισθήματα δεν είναι μια σχέση απόρροιας. Η απόρροια δεν συνδέει παρά μόνο τις συνειδήσεις με τις ψυχικές παθητικότητες. Η σχέση της ποιότητας με την κατάσταση (ή με τη δράση) είναι μια σχέση ενεργοποίησης. Η ποιότητα εμφανίζεται ως δυναμικότητα, μια δυνητικότητα που κάτω από την επίδραση διαφόρων παραγόντων μπορεί να περάσει στην ενεργό πραγματικότητα. Η ενεργός πραγματικότητά της είναι ακριβώς η κατάσταση (ή η δράση). Βλέπουμε τη βασική διαφορά ανάμεσα στην ποιότητα και στην κατάσταση. Η κατάσταση είναι εννοηματική ενότητα αυθορμησιών, η ποιότητα είναι ενότητα αντικειμενικών παθητικοτήτων. Εν τη απουσία κάθε συνείδησης μίσους, το μίσος δίδεται ως υπάρχον εν δράσει. Αντιθέτως, με την απουσία κάθε συναισθήματος μνησικακίας, η αντιστοιχούσα ποιότητα παραμένει μια δυνητικότητα. Η δυνητικότητα δεν είναι η απλή δυνατότητα: παρουσιάζεται ως κάτι που υπάρχει πραγματικά, αλλά για το οποίο ο τρόπος ύπαρξης είναι να υπάρχει δυνάμει. Αυτού του τύπου είναι βέβαια τα ελαττώματα, οι αρετές, οι προτιμήσεις, τα χαρίσματα, οι τάσεις, τα ένστικτα κ.λπ. Τέτοιες ενοποιήσεις είναι πάντα δυνατές. Η επίδραση προειλημμένων ιδεών και κοινωνικών παραγόντων είναι εδώ κυρίαρχη. Αντιθέτως, δεν είναι ποτέ αναπόφευκτες, διότι οι καταστάσεις και οι δράσεις μπορούν να βρούν απευθείας στο Εγώ την ενότητα που αιτούν.
[34]. Για τη μεθοδολογική σημασία της πρωτοπρόσωπης προσέγγισης φιλοσοφικών ζητημάτων πβλ. το δοκίμιο του Σάρτρ, «Η καρτεσιανή ελευθερία» [«La liberté cartésienne» Situations I].
Γ) ΟΙ ΠΟΙΟΤΗΤΕΣ ΩΣ ΠΡΟΑΙΡΕΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ
Το Εgο είναι άμεσα, όπως θα δούμε, η υπερβατική ενότητα καταστάσεων και δράσεων. Ωστόσο, δύναται να υπάρχει κάτι ενδιάμεσο μεταξύ αυτών και εκείνου: η ποιότητα. Καθώς έχουμε αισθανθεί πολλές φορές μίσος απέναντι σε διάφορα πρόσωπα ή οξύτατες μνησικακίες ή παρατεταμένες καταστάσεις οργής, ενώνουμε αυτές τις διαφορετικές εκδηλώσεις αποβλέποντας μια ψυχική διάθεση που τις παράγει. Αυτή η ψυχική διάθεση (είμαι πολύ μνησίκακος, είμαι ικανός να μισώ βίαια, είμαι οργίλος) είναι φυσικά κάτι περισσότερο και κάτι άλλο από ένας απλός μέσος όρος. Είναι ένα υπερβατικό αντικείμενο. Αναπαριστά το υπόστρωμα των καταστάσεων, όπως οι καταστάσεις αναπαριστούν το υπόστρωμα των βιωμάτων. Αλλά η σχέση του με τα συναισθήματα δεν είναι μια σχέση απόρροιας. Η απόρροια δεν συνδέει παρά μόνο τις συνειδήσεις με τις ψυχικές παθητικότητες. Η σχέση της ποιότητας με την κατάσταση (ή με τη δράση) είναι μια σχέση ενεργοποίησης. Η ποιότητα εμφανίζεται ως δυναμικότητα, μια δυνητικότητα που κάτω από την επίδραση διαφόρων παραγόντων μπορεί να περάσει στην ενεργό πραγματικότητα. Η ενεργός πραγματικότητά της είναι ακριβώς η κατάσταση (ή η δράση). Βλέπουμε τη βασική διαφορά ανάμεσα στην ποιότητα και στην κατάσταση. Η κατάσταση είναι εννοηματική ενότητα αυθορμησιών, η ποιότητα είναι ενότητα αντικειμενικών παθητικοτήτων. Εν τη απουσία κάθε συνείδησης μίσους, το μίσος δίδεται ως υπάρχον εν δράσει. Αντιθέτως, με την απουσία κάθε συναισθήματος μνησικακίας, η αντιστοιχούσα ποιότητα παραμένει μια δυνητικότητα. Η δυνητικότητα δεν είναι η απλή δυνατότητα: παρουσιάζεται ως κάτι που υπάρχει πραγματικά, αλλά για το οποίο ο τρόπος ύπαρξης είναι να υπάρχει δυνάμει. Αυτού του τύπου είναι βέβαια τα ελαττώματα, οι αρετές, οι προτιμήσεις, τα χαρίσματα, οι τάσεις, τα ένστικτα κ.λπ. Τέτοιες ενοποιήσεις είναι πάντα δυνατές. Η επίδραση προειλημμένων ιδεών και κοινωνικών παραγόντων είναι εδώ κυρίαρχη. Αντιθέτως, δεν είναι ποτέ αναπόφευκτες, διότι οι καταστάσεις και οι δράσεις μπορούν να βρούν απευθείας στο Εγώ την ενότητα που αιτούν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου