Συνέχεια από: Τρίτη 30 Ιουλίου 2024
Αυτό ίσως είναι το κατάλληλο μέρος για να κάνω κάποιες κριτικές παρατηρήσεις σχετικά με αυτό που ονομάζω «μύθο του πλαισίου».Ο «μύθος του πλαισίου» είναι η ευρέως διαδεδομένη και συχνά ακόμη και ασυνείδητα αποδεκτή άποψη ότι όλα τα ορθολογικά επιχειρήματα πρέπει πάντα να κινούνται μέσα σε ένα πλαίσιο υποθέσεων, έτσι ώστε το ίδιο το πλαίσιο να παραμένει πάντα εκτός του ορθολογικού επιχειρήματος. Θα μπορούσαμε επίσης να αποκαλέσουμε αυτή την άποψη «σχετικισμό», καθώς υπονοεί ότι κάθε ισχυρισμός πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με ένα δεδομένο πλαίσιο υποθέσεων.
Μια πολύ συνηθισμένη εκδοχή του μύθου των πλαισίων υποστηρίζει επίσης ότι όλες οι συζητήσεις ή οι αντιπαραθέσεις μεταξύ ανθρώπων που υιοθετούν διαφορετικά πλαίσια είναι μάταιες και χωρίς νόημα, δεδομένου ότι κάθε ορθολογική συζήτηση μπορεί να λειτουργήσει μόνο εντός ενός συγκεκριμένου πλαισίου υποθέσεων.
Πιστεύω ότι η επικράτηση αυτού του μύθου είναι ένα από τα μεγαλύτερα διανοητικά δεινά της εποχής μας. Υπονομεύει την ενότητα της ανθρωπότητας, διότι ισχυρίζεται δογματικά ότι δεν μπορεί να υπάρξει, σε γενικές γραμμές, καμία ορθολογική ή κριτική συζήτηση παρά μόνο ανάμεσα σε ανθρώπους που έχουν σχεδόν πανομοιότυπες θέσεις. Και βλέπει όλους τους ανθρώπους, στο βαθμό που προσπαθούν να είναι ορθολογικοί, ως παγιδευμένους σε μια φυλακή πεποιθήσεων που είναι παράλογες, αφού δεν υπόκεινται, κατ' αρχήν, σε κριτική συζήτηση. Λίγοι μύθοι μπορούν να είναι πιο καταστροφικοί. Αυτό συμβαίνει επειδή η εναλλακτική λύση στην κριτική συζήτηση είναι η βία και ο πόλεμος - όπως ακριβώς η μόνη εναλλακτική λύση στη βία και τον πόλεμο είναι η κριτική συζήτηση.
Η ουσία, ωστόσο, είναι ότι ο μύθος του πλαισίου είναι απλώς λανθασμένος. Μπορεί κανείς εύκολα να παραδεχτεί ότι η συζήτηση μεταξύ ανθρώπων που μοιράζονται ταυτόσημες ή σχεδόν ταυτόσημες θέσεις θα προχωρήσει πιο εύκολα από τη συζήτηση μεταξύ ανθρώπων που έχουν έντονα αντίθετες ή έντονα διαφορετικές θέσεις. Αλλά μόνο στην τελευταία περίπτωση η συζήτηση θα έχει την ευκαιρία να παράγει κάτι ενδιαφέρον. Η συζήτηση θα είναι δύσκολη, αλλά το μόνο που απαιτείται είναι υπομονή, χρόνος και καλή θέληση και από τις δύο πλευρές. Και ακόμη και αν δεν επιτευχθεί συμφωνία, κάθε πλευρά θα βγει από τη συζήτηση σοφότερη από ό,τι όταν μπήκε σε αυτήν. Με τον όρο «καλή θέληση» εδώ εννοώ να παραδεχτούμε, από την αρχή, ότι μπορεί να κάνουμε λάθος και ότι μπορούμε να μάθουμε κάτι από τον συνομιλητή μας. Ο μύθος του πλαισίου μπορεί να θεωρηθεί ως μια εξελιγμένη μορφή μιας άποψης που ονομάζεται «δικαιολογητισμός» - δηλαδή, το δόγμα ότι η ορθολογικότητα συνίσταται στην ορθολογική αιτιολόγηση των πεποιθήσεών μας, ή, με αντικειμενικούς όρους, στην ορθολογική αιτιολόγηση των θεωριών μας. Αλλά ο δικαιολογητισμός είναι ένα λογικά αδύνατο δόγμα. Απλώς δεν μπορεί να υπάρξει ορθολογική αιτιολόγηση των θεωριών μας.
Όπως είδαμε, όλες οι θεωρίες είναι υποθέσεις ή εικασίες, και το μόνο που μπορούμε να δικαιολογήσουμε ορθολογικά είναι μια προσωρινή προτίμηση για μία ή δύο από τις ανταγωνιστικές θεωρίες. Υπάρχει όμως μια αβυσσαλέα διαφορά ανάμεσα στη δικαιολόγηση μιας προτίμησης -προς το παρόν- για μια από τις ανταγωνιστικές θεωρίες και στη δικαιολόγηση μιας θεωρίας. Η δικαιολόγηση μιας θεωρίας σημαίνει να δείξουμε ότι είναι αληθινή. Μπορούμε όμως να δικαιολογήσουμε μια προτίμηση, ακόμη και για μια ψευδή θεωρία, αν είμαστε σε θέση να δείξουμε ότι, από όλες τις ανταγωνιστικές θεωρίες, αυτή φαίνεται να πλησιάζει περισσότερο στην αλήθεια από οποιαδήποτε άλλη.
Εξήγησα την άποψή μου για τον δικαιολογητισμό και με τι τον αντικατέστησα. Ο μύθος του πλαισίου απορρίπτει επίσης τον δικαιολογητισμό, αλλά η απόρριψή του είναι λιγότερο ριζοσπαστική. Διατηρεί περισσότερο από ό,τι εγώ τον δικαιολογητισμό, αφού υποστηρίζει ότι οι δικαιολογήσεις πρέπει να είναι σχετικές με ένα πλαίσιο το οποίο, με τη σειρά του, δεν μπορεί να δικαιολογηθεί.
Από την άλλη πλευρά, υποστηρίζω ότι ακόμη και αν παραδεχτούμε την έννοια των πλαισίων, θα πρέπει να τονίσουμε το γεγονός ότι διαφορετικά πλαίσια μπορεί να βρίσκονται σε ανταγωνισμό. Όπως και στην περίπτωση των θεωριών, αυτό σημαίνει ότι όσοι υπερασπίζονται ένα πλαίσιο μπορεί να επικρίνουν ένα άλλο. Και εμείς, στο ρόλο, ας πούμε, των θεατών, μπορούμε να προσπαθήσουμε να σχηματίσουμε μια ορθολογική κρίση ως προς το ποιο πλαίσιο παράγει την καλύτερη κριτική για τα άλλα και ως προς το ποιο μπορεί να υπερασπιστεί αποτελεσματικότερα την κριτική που προέρχεται από τα άλλα. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει καμία διαφορά κατ' αρχήν μεταξύ ενός πλαισίου και μιας θεωρίας.
Μερικές φορές έχει υποστηριχθεί ότι τα διαφορετικά πλαίσια παραδοχών είναι τόσο διαφορετικά όσο και οι διαφορετικές γλώσσες και ότι όσοι έχουν μεγαλώσει σε διαφορετικά πλαίσια απλώς δεν καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλον, οπότε η ορθολογική κριτική είναι αδύνατη. Η άποψη αυτή έχει υποστηριχθεί με αναφορά στη μελέτη του Benjamin Lee Whorf για τη γλώσσα των Ινδιάνων Hopi. Το σημαντικό όμως είναι ότι ο Μπέντζαμιν Λι Γουόρφ έμαθε να μιλάει τα Χόπι, και έχω συναντήσει ο ίδιος Ινδιάνους Χόπι που μιλούσαν πολύ καλύτερα από μένα τα αγγλικά. Με άλλα λόγια, κάθε ανθρώπινη γλώσσα μπορεί να κατακτηθεί από έναν επαρκώς προικισμένο ξένο.
Ακριβώς το ίδιο ισχύει και για ένα πλαίσιο υποθέσεων. Μπορεί να μελετηθεί, να κατανοηθεί και να επικριθεί από έναν ξένο. Αυτό καθιστά δυνατό τον ανταγωνισμό των πλαισίων.
Αυτό που μπορούμε να μάθουμε από όλα αυτά μπορεί ίσως να εκφραστεί ως εξής. Σε κάθε στιγμή της νοητικής μας ανάπτυξης είμαστε, κατά κάποιον τρόπο, εγκλωβισμένοι σε ένα πλαίσιο και σε μια γλώσσα. Το πλαίσιο και η γλώσσα περιορίζουν σημαντικά τη σκέψη μας. Ωστόσο, πρόκειται για μια φυλάκιση με την Πικγουικιανή έννοια (Pickwickian sense*): γιατί ανά πάσα στιγμή είμαστε ελεύθεροι να ξεφύγουμε από τη φυλακή ασκώντας κριτική στο πλαίσιό μας και υιοθετώντας ένα ευρύτερο και πιο αληθινό πλαίσιο και μια πλουσιότερη και λιγότερο προκατειλημμένη γλώσσα.
Αυτό το ξεμπλοκάρισμα από το πλαίσιό μας μπορεί να είναι δύσκολο. Αλλά είναι εφικτό. Και μπορεί να γεννηθεί ή να υποκινηθεί από τη σύγκρουση με ένα άλλο πλαίσιο - δηλαδή από την αντιπαράθεση. Τίποτα δεν μπορεί να είναι πιο γόνιμο. Στην πραγματικότητα, η ιστορία του πολιτισμού δείχνει πόσο γόνιμη μπορεί να είναι μια τέτοια πολιτισμική σύγκρουση. Ο δικός μας δυτικός πολιτισμός είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς πολιτισμικών συγκρούσεων, όπως οι πολλές συγκρούσεις μεταξύ του ελληνικού και του ανατολικού πολιτισμού. Η ιστορία μιας από αυτές τις συγκρούσεις διηγείται από τον Όμηρο και η ιστορία μιας άλλης από τον Ηρόδοτο, και οι δύο είχαν μεγάλη επίγνωση της σημασίας των γεγονότων. Αυτές οι πρώιμες συγκρούσεις συνέβαλαν στην ανάδυση της ελληνικής επιστήμης και του ελληνικού ορθολογισμού - δηλαδή στην ανάδυση της ελληνικής αγάπης για την ορθολογική κριτική συζήτηση. Αυτά για τον μύθο του πλαισίου.
Σημείωση του Μεταφραστή
*Το "Pickwickian sense" είναι ένας όρος που προέρχεται από το μυθιστόρημα του Charles Dickens "The Pickwick Papers". Στο βιβλίο, ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια κατάσταση όπου κάποιος λέει κάτι που δεν πρέπει να λαμβάνεται κυριολεκτικά ή στο οποίο έχει αποδοθεί μια ειδική ή ασυνήθιστη σημασία. Συγκεκριμένα, προέρχεται από μια σκηνή στο βιβλίο όπου ο κ. Pickwick κάνει ένα σχόλιο το οποίο ο κ. Blotton αποκαλεί "παραπλανητικό". Ο κ. Pickwick στη συνέχεια εξηγεί ότι το σχόλιό του δεν ήταν προσβλητικό με την κοινή έννοια, αλλά έπρεπε να ερμηνευτεί "με την Pickwickian έννοια". Με την πάροδο του χρόνου, ο όρος "Pickwickian sense" άρχισε να χρησιμοποιείται γενικότερα για να περιγράψει οποιαδήποτε δήλωση ή φράση που δεν πρέπει να λαμβάνεται με την κυριολεκτική της έννοια αλλά με μια ειδική ή ιδιότυπη σημασία που της αποδίδεται στο συγκεκριμένο πλαίσιο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου