Λεβινάς: Ένας από τους κακούς δασκάλους της νεοθεολογίας

 

από Francesco Lamendola

Ο Εμμανουήλ Λεβινάς (Kovno, 12 Ιανουαρίου 1906 – Clichy, 25 Δεκεμβρίου 1995), για πολλά χρόνια καθηγητής στην ισραηλινή École Normale και maître-à-penser του κοσμοπολίτικου και προοδευτικού μεταπολεμικού Παρισιού, άσκησε αξιοσημείωτη, για να μην πω αποφασιστική, επιρροή στην ευρωπαϊκή φιλοσοφική κουλτούρα. Ήταν ένας από εκείνους που δεν διστάζουμε να ορίσουμε ως κακούς δασκάλους του εικοστού αιώνα, εννοώντας με κακούς δασκάλους εκείνους που έβγαλαν τη σκέψη από το φυσικό της κρεβάτι και την απέσπασαν από την κλασική και σχολαστική παράδοση, για να την απομακρύνουν όλο και περισσότερο, σε πλήρες σχετικιστικό, εμμενές και υποκειμενιστικό ρεύμα.

Επιπλέον, ορίζουμε τους κακούς δασκάλους ως εκείνους που, αναλαμβάνοντας τις εξωτερικές μορφές συμπόνιας και μοιράσματος, ενσυναίσθησης και αλληλεγγύης και κηρύττοντας αδιάκοπα την ανάγκη να ακούσουμε τον Άλλο, να αναγνωρίσουμε το Πρόσωπο του Άλλου, να υποκλιθούμε μπροστά στην ηθική αλήθεια που προσωποποιείται από τον Άλλο, όπως ο Martin Buber και ο Levinas, έχουν στην πραγματικότητα πραγματοποιήσει μια αντίληψη της πραγματικότητας που δεν είναι καθόλου αμερόληπτη. αλλά με βάση την Καμπάλα και το Ταλμούδ, σύμφωνα με τα οποία ο Χριστιανισμός, ιδιαίτερα ο Καθολικισμός, είναι – όπως και για τον Ελευθεροτεκτονισμό του χθες, σήμερα και για πάντα – ο μεγάλος εχθρός και το κύριο εμπόδιο που πρέπει να ξεπεραστεί προκειμένου να επιτευχθεί ένας καλύτερος κόσμος, απαλλαγμένος από καταπίεση και προκαταλήψεις, όπου κάθε υποκειμενική πραγματικότητα, όσο αμφισβητήσιμη ή ειλικρινά νοσηρή και παθολογική, είθε τελικά να αφεθεί ελεύθερη να εκφραστεί και να εκδηλωθεί πλήρως, πάντα στη βάση μιας σκόπιμα προσεγγιστικής ιδέας για το τι είναι ο διάλογος, η ένωση, η εκτίμηση κάθε μοναδικότητας – και φυσικά η άνευ όρων αποδοχή, το εσωτερικό άδυτο της πολιτικής ορθότητας.

Δεν είναι εδώ το κατάλληλο μέρος για να εξηγήσουμε λεπτομερώς τη φιλοσοφική και θεολογική σκέψη του Emmanuel Levinas. Αυτό το θεωρούμε δεδομένο από όσους διαβάζουν αυτό το θέμα. Αρκεί να υπενθυμίσουμε ότι στο κέντρο του ξεχωρίζει, σχεδόν ένα σύγχρονο είδωλο, το Πρόσωπο του Άλλου, που δεν ενσαρκώνει την αλήθεια, επειδή η αλήθεια είναι απροσδιόριστη και ανέφικτη, αλλά εξίσου, στην ουσιαστική γύμνια της – όπως λέει ο Lévinas – απαιτεί και απαιτεί από εμάς μια πράξη άνευ όρων υποδοχής και αποδοχής, μια συνολική και απόλυτη αφοσίωση που δεν προκύπτει ως απαίτηση της λογικής, αλλά ως ηθική επιταγή. Εξ ου και η ιδέα της ηθικής ως πρώτης φιλοσοφίας, σε πολεμική με την παραδοσιακή αντίληψη της φιλοσοφίας που κατανοήθηκε για πρώτη φορά, αριστοτελική και θωμιστική, ως οντολογία. Το πρόσωπο του Άλλου είναι μια αποκάλυψη, μια αληθινή και σωστή επιφοίτηση, η οποία αναφέρεται άμεσα στο απόλυτο και επομένως τείνει να ενσαρκώσει την ύπαρξη, η οποία δεν είναι πλέον μια υπερβατική αρχή, αλλά είναι το «εσύ» που μας προκαλεί και μας εμπλέκει, χωρίς υπολείμματα, μέσα από την αλήθεια του βλέμματος του Άλλου.

Με μια πιο προσεκτική ματιά, είναι πάντα ο παλιός, αιώνιος πειρασμός της γνώσης και της Καμπάλα: να βάλει τον άνθρωπο στη θέση του Θεού, να ενσαρκώσει τον Θεό και να θεοποιήσει τον άνθρωπο, να βάλει τη μεταφυσική του γίγνεσθαι στη θέση της μεταφυσικής της ύπαρξης. Στην αέναη διαδικασία του γίγνεσθαι, μάλλον παράξενα πράγματα συμβαίνουν: το Πρόσωπο του Άλλου, για παράδειγμα, αποκρυσταλλώνεται σε μια απόλυτη, σε μια καντιανή κατηγορηματική προσταγή, η οποία δεν απευθύνεται στον ορθολογισμό μας, δεν είναι ένα rationabile obsequium (“λογικὴν λατρείαν”) σε μια ορισμένη αλήθεια, αλλά μόνο και αποκλειστικά άμεση και άνευ όρων υπακοή σε έναν μυστηριώδη Νόμο που προστάζει: Πρέπει να τον αγαπάς! Πρέπει να αναλάβετε την ευθύνη της παρουσίας του εκεί! Η ζωή σου δεν έχει άλλο σκοπό, άλλο σκοπό, άλλο νόημα, από το να υποκλιθείς μπροστά στην επιφοίτηση του Προσώπου του Άλλου! Και αυτό είναι χαρακτηριστικό της φαρισαϊκής στάσης, με την τεχνική έννοια και όχι με την έννοια μιας ηθικής κρίσης, κατάλληλης για τη ραβινική κουλτούρα που είναι το πολιτιστικό υπόβαθρο όλων των εικασιών του Λεβινάς. Είναι ένας μεγάλος μελετητής του Ταλμούδ και πιστεύει ότι ο Λόγος του Θεού αντηχεί στην ψυχή με τη δική του δύναμη και είναι πρώτα απ 'όλα μια ηθική επιταγή.

Τουλάχιστον, η κυριολεκτική έννοια του Λόγου του Θεού κινδυνεύει να είναι παραπλανητική, επειδή ο Λόγος του Θεού, ερμηνευόμενος μέσω του Ταλμούδ, είναι πάντα κάτι περισσότερο και κάτι λιγότερο από ζωή: έτσι θα μπορούσε να ειπωθεί ότι, παραδόξως, αυτό που θέλει να κάνει ο Λεβινάς είναι να απο-οντολογήσει την Τορά, να εξαλείψει τις δογματικές επικαλύψεις, να αποκαταστήσει σε αυτήν την ηθική της αμεσότητα που γίνεται αντιληπτή στο Πρόσωπο του Άλλου και όχι στον γραπτό Νόμο. Η οξεία κριτική του στη ρήση του Χριστού ότι το Σάββατο γίνεται για τον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος για το Σάββατο είναι αρκετά χαρακτηριστική. Γι' αυτόν, αυτή η φράση δεν είναι παρά μια έκφραση υπέρτατης κακίας: το Σάββατο είναι η ημέρα του Θεού και είναι άτακτο και παραπλανητικό να αναζητούμε εξαιρέσεις στον θεϊκά καθιερωμένο κανόνα. Ο Θεός δεν θέλει να πείσει, θέλει να τον υπακούσουν: επίσης επειδή ο Θεός του Λεβινάς είναι ο Θεός των ραβίνων, σίγουρα όχι ο Θεός του Ιησού Χριστού, ούτε καν του Μωυσή. Είναι ένας Θεός που έχει λίγα χαρακτηριστικά υπέρβασης και ετερότητας σε σχέση με το δημιούργημα, μάλιστα φαίνεται να έχει μέσα του, εγελιανό και χαϊντεγκεριανό, κάτι από το έμφυτο πνεύμα που εκδηλώνεται, ξανά και πάντα, στο Πρόσωπο του Άλλου. Εν ολίγοις, είναι ένας Θεός του οποίου η φύση είναι μάταιο να ζητάμε, και είναι μάταιο να τον αναζητούμε στη βασιλεία των ουρανών, επειδή είναι εδώ, στον Άλλο, και υπάρχει μόνο ένα πράγμα που μας προστάζει: να υπακούμε στην ηθική επιταγή.

Ο θεολόγος Gaspare Mura γράφει στην πολύτιμη μονογραφία του Emmanuel Lévinas: hermeneutics and "separation", Rome, Città Nuova Editrice, 1982, σ. 155-158· 167-168):

Το πρόσωπο του Λεβινάς είναι ένα πρόσωπο που, για να μην διακινδυνεύσει να γίνει σημάδι μιας ιδεολογίας, ακόμη και θρησκευτικής, είναι ένα πρόσωπο χωρίς αλήθεια. Το πρόσωπο δεν είναι ο φορέας του δικού του αληθινού λόγου, αλλά η αλήθεια του προσώπου βρίσκεται ήδη στην προ-κατανόηση με την οποία προσεγγίζω το πρόσωπο: και αυτή είναι η ηθική της «έκθεσης», της «υποκατάστασης», της «δικαιοσύνης». Η επιβεβαίωση αυτών των αξιών μπορεί σίγουρα να φαίνεται πολύ. Αλλά στην προοπτική μιας πιο σύνθετης θρησκευτικής, ακόμη και θεολογικής, ερμηνευτικής, αυτό το «πολύ» εξακολουθεί να είναι πολύ λίγο. Γιατί αν το πρόσωπο δεν είναι και «σημάδι» αλήθειας, το πρόσωπο δεν έχει καν «όνομα». Το ανείπωτο της αλήθειας του προσώπου σημαίνει επίσης το ανείπωτο του ονόματος. Δηλαδή, σημαίνει ότι ο λόγος του άλλου δεν γίνεται ποτέ μια λέξη που μου φέρνει ένα μήνυμα, αλλά μια καθαρή παρουσία που με διατάζει να την αναπτύξω ή να την αντικαταστήσω, χωρίς να έχω καμία δυνατότητα να κατανοήσω την εσωτερική, σωστή και επομένως προσωπική σημασία αυτής της λέξης, ούτε να συλλάβω, στην περίπτωση της προφητικής επερώτησης, το μήνυμα της θρησκευτικής αλήθειας που περιέχει. Μπροστά στον προφητικό λόγο, βρίσκομαι σε μια γύμνια που με εμποδίζει να κατανοήσω τόσο τους λόγους για τους οποίους συναινώ σε αυτόν όσο και το εσωτερικό νόημα του μηνύματος που θέλει να μου μεταδώσει. Η ερμηνευτική προ-κατανόηση είναι, στον Λεβινάς, γυρισμένη ανάποδα. Είναι το πρόσωπο του άλλου που είναι η ίδια η λέξη που με προκαλεί, χωρίς, ωστόσο, να αναφέρεται στην «κατανόησή μου», αλλά στην «υπακοή» μου. Η απεύθυνσή του προς εμένα δεν μοιάζει με επερώτηση ή διάλογο, αλλά με εντολή. Το πρόσωπο του άλλου δεν φέρει κανένα όνομα αλήθειας, αλλά τη γυμνή παρουσία ενός λόγου εντολής, ο οποίος απαιτεί μια απάντηση υπακοής. Δεν είναι τυχαίο, κατά τη γνώμη μου, ότι ο στοχασμός του Χέγκελ ανέπτυξε το θέμα της σχέσης δούλου-αφέντη ξεκινώντας από αυτή τη σχέση υπακοής-εντολής, χαρακτηριστική του Νόμου στον Ιουδαϊσμό.

Από ερμηνευτική άποψη, επιπλέον, η αδυναμία κατανόησης του λόγου του άλλου συνεπάγεται σοβαρές συνέπειες ακριβώς όσον αφορά τη σχέση με τον λόγο της Γραφής. Αυτό, για τον Λεβινάς, υπάρχει μόνο στο βαθμό που αναφέρεται στην Τορά. Αλλά ποιο είναι το κίνητρο της υπακοής μου, αν είμαι ανίκητα ανίκανος να βρω μέσα μου τους λόγους να υπακούσω και να κατανοήσω την ΑΛΗΘΕΙΑ του Λόγου; Εδώ μπορούμε να αντιληφθούμε μια αξιοσημείωτη διαφορά προοπτικής εγγενούς στο χριστιανικό μήνυμα, το οποίο προορίζεται να είναι η ΠΡΟΤΑΣΗ ενός λόγου αλήθειας ο οποίος, ακριβώς επειδή είναι τέτοιος, απαιτεί μια «λογική obseqium» στην υπακοή της ίδιας της πίστης. Ο λόγος του Θεού δεν ταπεινώνει τον άνθρωπο σε μια υπακοή για την οποία δεν ξέρει γιατί. Το Σάββατο είναι για τον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος για το Σάββατο, αν και ο Λεβινάς προσπαθεί, σε ένα από τα πιο διάσημα Ταλμουδικά σχόλιά του, να καταδείξει την απατηλή υποκρισία αυτού του ευαγγελικού ρητού. Επομένως, ενώπιον εκείνων που ο Ricoeur έχει επισημάνει ως τους δασκάλους της καχυποψίας, πώς θα είναι δυνατόν να αποφευχθεί η ενοχλητική αμφιβολία ότι ο Λόγος του Αγίου δεν είναι μάλλον ο λόγος μας, η προβολή μας, χωρίς αυστηρή βάση, στη μεταφυσική, και επομένως αληθινή, προ-κατανόηση της συγκατάθεσης που δόθηκε σε αυτή τη λέξη; Σε ποια λέξη του άλλου πρέπει να εγκαταλείψω τον εαυτό μου για να μην χαθώ οριστικά; Αν δεν έχω τη δυνατότητα να «κατανοήσω» το μήνυμά του με την αληθινή έννοια, μέσω των σημείων του οποίου είναι φορέας, και του «κηρύγματος» που είναι μαρτυρία αλήθειας, τι λόγους έχω για να εγκαταλείψω τον εαυτό μου στον άλλο, αν όχι σε εκείνους μιας πίστης χωρίς προϋποθέσεις και χωρίς ΛΟΓΟ; (...)

Πέρα από συγκεκριμένες διατυπώσεις, η σκέψη του Λεβινάς φαίνεται να αποτελεί σήμερα ένα από τα κύρια σημεία αναφοράς για την αμφισβήτηση και απόρριψη της οντοθεολογίας. Η επιρροή του Levinas είναι επίσης αξιοσημείωτη, προς αυτή την κατεύθυνση, μεταξύ των χριστιανών στοχαστών. Για παράδειγμα, κάποιος δεν θα καταλάβαινε το νόημα της έρευνας του  Ζαν-Λυκ Μαριόν (J.-L. Marion), μέχρι το τελευταίο του έργο αφιερωμένο σε έναν «Θεό χωρίς ύπαρξη», χωρίς άμεση λεβινασιανή έμπνευση. Σίγουρα, ακόμη και στον Χάιντεγκερ μπορεί κανείς να βρει μια απόρριψη της εννοιολόγησης, της περιγραφής, του ορισμού της ύπαρξης, της θεματοποίησης που, αναγωγώντας την ύπαρξη στην εννοιολογική ουσία, θα την περιόριζε, υποβιβάζοντάς την στη λήθη. Ακριβώς όπως το Είναι δεν μπορεί να ειπωθεί χωρίς να προδοθεί στην πραγματικότητά του, ούτε να εννοηθεί ή να θεματοποιηθεί, χωρίς να υποβιβαστεί στις διαστάσεις μιας καθαρής ουσίας, έτσι και ο λόγος για τον Θεό πρέπει να διατηρηθεί σε μια καθαρή ακρόαση που αποκλείει κάθε σύλληψη, κάθε θεματοποίηση και, ακόμη περισσότερο, κάθε υπέρθεση οντολογικών και μεταφυσικών κατηγοριών στον αποκαλυμμένο Λόγο. Δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι ο ίδιος ο Χάιντεγκερ χρησιμοποιήθηκε σε μια αντι-οντο-θεολογική λειτουργία, που οδήγησε, ξεκινώντας από τον Bultmann, στη λεγόμενη απο-οντολογικοποίηση της θεολογίας. Τώρα, πρέπει να σημειωθεί εδώ – αν και δεν είναι δυνατόν να σταθούμε ιδιαίτερα σε αυτή την πτυχή της σκέψης του Χάιντεγκερ – ότι η απο-οντολογικοποίηση του Lévinas είναι πολύ πιο ριζοσπαστική και δραστική από εκείνη που πρότεινε ο ίδιος ο Heidegger. Για τον Χάιντεγκερ, ο αποκλεισμός ουσιοκρατικών κατηγοριών για την κατανόηση του Είναι δεν αποκλείει ούτε την κατανόηση του Είναι όπως αυτό γίνεται παρόν στον Λόγο, ούτε τον συγκεκριμένο τύπο θεματοποίησης που αποτελείται από ερμηνευτική. Από την άλλη, ο Lévinas αντιτίθεται στον Heidegger ακριβώς σε αυτό που του φαίνεται να είναι το τελευταίο οντολογικό κατάλοιπο της σκέψης του, προτείνοντας μια υπέρβαση της ερμηνευτικής κατανόησης, η οποία θα εδραιώνεται πάντα υπό το φως της ύπαρξης, στο όνομα μιας καθαρής υπακοής στην εντολή ενός Λόγου που προέρχεται από τον Εντελώς Άλλο από την ύπαρξη και ο οποίος δεν απαιτεί ούτε ερμηνεία ούτε σύλληψη. ούτε θεματοποίηση, εκτός από εκείνες που αφορούν αποκλειστικά την ηθική εφαρμογή της.

Το Ταλμούδ, είναι άχρηστο να χτυπάς γύρω από τον θάμνο (είναι ανώφελο να το παρακάμπτουμε) ή να προσποιείσαι ότι δεν το βλέπεις, εμψυχώνεται από μια ριζοσπαστική αντίθεση στον Χριστιανισμό. Και γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο ο Λεβινάς πρέπει να θεωρείται αντιχριστιανός στοχαστής. Επιπλέον, η ερμηνεία του για το Ταλμούδ είναι ότι δεν είναι ένα εργαλείο για την καλύτερη κατανόηση της Τορά ή του Μωσαϊκού Νόμου, αλλά κατά μία έννοια μια υπέρβασή του, επειδή το βασικό πράγμα σε αυτό είναι αυτό που είπαν και όρισαν οι ραβίνοι, όχι αυτό που (ίσως) είπε ο Μωυσής στο όνομα του Θεού. Με αυτή την έννοια, η σκέψη του Λεβινάς είναι διπλά αντιχριστιανική, επειδή κόβει στη ρίζα κάθε δεσμό μεταξύ του Μωσαϊκού Νόμου και του Ευαγγελίου του Ιησού και υποβάλλει τον ίδιο τον Μωσαϊκό Νόμο στην ερμηνεία που του έδωσαν οι ραβίνοι σε μια χρονική περίοδο που έληξε τον έκτο αιώνα μ.Χ. Η στάση του απέναντι στον Χριστιανισμό αποδεικνύεται από αυτό που είπε για τη Μητέρα Τερέζα της Καλκούτας: ότι του φαινόταν μια σχεδόν τέλεια ενσάρκωση αυτού που το Ταλμούδ ορίζει για τον Άλλο (κάτι που μπορεί να ειπωθεί μόνο προσποιούμενος ότι αγνοεί ότι ο άλλος, στο Ταλμούδ, είναι ο άλλος που πρέπει να αγαπηθεί και του οποίου η παρουσία πρέπει να ληφθεί άνευ όρων φροντίδα, είναι πάντα και μόνο ο Ιουδαίος συνομιλητής (ο Εβραίος συμπολίτης μας), ποτέ ο εθνικός, και πάνω απ' όλα ποτέ ο απεχθής Χριστιανός). Με άλλα λόγια, η έγκριση του Λεβινάς συναντάται με εκείνες τις συμπεριφορές των χριστιανών που δεν είναι ειδικά χριστιανικές, στην πραγματικότητα που δεν είναι καν ειδικά θρησκευτικές, ή τουλάχιστον με αυτόν τον τρόπο μπορεί να φαίνονται σε ένα εξωτερικό μάτι, αλλά που ανταποκρίνονται αποκλειστικά στον ηθικό νόμο που μας προστάζει να αγαπάμε τον Άλλο.

Σε αυτό το σημείο, επιτρέπουμε στον εαυτό μας το ερώτημα: πώς περνάμε από τον Άλλο στον επόμενο; Πώς μπορεί ο Άλλος να γίνει, για μένα, ο πλησίον, να αγαπηθεί όπως ο εαυτός μου; Αυτό είναι το απόσπασμα που λείπει από τη θεολογία του Λεβινάς, απο-οντολογικοποιημένη και αναγόμενη σε καθαρή πράξη. Ο άλλος, στην πραγματικότητα, είναι πάντα και μόνο ο άλλος: για να γίνει πλησίον, πρέπει να υπάρχει μια ανώτερη αρχή, ένας Θεός που είναι ο πατέρας των ανθρώπων, που μας κάνει να βλέπουμε στο πρόσωπο του άλλου, το δικό μας πρόσωπο. Και, περισσότερο από αυτό, το δικό Του πρόσωπο. Όπως λέει ο Ιησούς (Ματ 25:40): Αληθινά, σας λέω, όπως το κάνατε σε έναν από τους ελάχιστους από αυτούς τους αδελφούς μου, το κάνατε σε μένα. Και πάλι (Ιω. 14:9): Όποιος είδε εμένα [τον Υιό που έγινε άνθρωπος] είδε τον Πατέρα...

Lévinas: uno dei cattivi maestri della neo-teologia (brigataperladifesadellovvio.com)