π. Ν. Λουδοβίκος: H Ανάσταση και η κρίση του Ανθρωπισμού

 

π. Ν. Λουδοβίκος: H Ανάσταση και η κρίση του Ανθρωπισμού

https://www.youtube.com/watch?v=hdmWCtUM5kI

Εισαγωγή

Υπάρχει πρόβλημα στον ανθρωπισμό, όταν εξαντλήσουμε ακριβώς τη δυνατότητα του ανθρώπου να χωρέσει το Είναι. Αυτό είναι όλο. Εξ αντιθέτου, ο ορισμός του ανθρωπισμού μάλλον, είναι πάντοτε ένα παράγωγο, δηλαδή προηγείται πάντοτε η αναζήτηση περί του όντος.

[Η συζήτηση γίνεται με αφορμή το άρτι εκθοδοθέν βιβλίο του π. Ν. Λουδοβίκου, «Να ξανασκεφτούμε τον Ανθρωπισμό, Εναλλακτικές Εκδόσεις]

Ο άνθρωπος και ο Θεάνθρωπος

Πατέρα Νικόλαε, είμαστε σε λίγες μέρες μετά την Ανάσταση, και ο τίτλος βλέπω εδώ, είναι να «Ξανασκεφτούμε τον Ανθρωπισμό». Πως μπορούμε, όχι να περάσουμε, αλλά να συζητήσουμε το θέμα του Θεανθρώπου και του ανθρώπου;

π. Λουδοβίκος: Κοιτάξτε κάτι. Μπορούμε νομίζω να πούμε το εξής: ότι ο ανθρωπισμός υπήρξε πάντοτε ένα μέγεθος παράγωγο. Μιλάμε για ανθρωπισμό, ιδίως μετά την Αναγέννηση, αλλά αποδίδουμε ανθρωπισμό σαφώς και στην αρχαία φιλοσοφία. Θα είμασταν έτοιμοι ως ελληνοδυτικοί να αποδώσουμε ανθρωπισμό και σε άλλους πολιτισμούς, υπό τους όρους των πολιτισμών αυτών. Και βέβαια έκτοτε, ειδικά μετά το Διαφωτισμό, μιλάμε για ένα ανθρωπισμό, ο οποίος θεωρείται, στην κυριολεξία, ως το αυταπόδεικτο δόγμα της νεωτερικότητας και της μετά-νεωτερικότητας. Υπό την έννοια ακριβώς ότι αποτελεί το πρώτο μέλημα του ανθρώπου, δηλαδή ότι κατά κάποιο τρόπο προσγειώνεται η μέριμνα, περί της μεταφυσικής και όλα τα ερωτήματα τα σχετικά, τα κοσμολογικά, τα υπαρξιακά, τα …και επιστημονικά, στο μόνο πραγματικά ον το οποίο γνωρίζουμε, το οποίο είναι ο άνθρωπος, έτσι. Και αυτό σημάνθηκε και στην φιλοσοφία με πολλούς τρόπους. Αλλά και στην νεότερη φιλοσοφία, στο Διαφωτισμό που γίνεται με κάποιο έτσι πρωτόγονο τρόπο, σήμερα χαμογελάμε όταν διαβάζουμε τον Ντουλμπάκ ή τον Ντιντερό, ή τον Λαμετρί ή τον Φογτ, που λέει πως απορρέει η σκέψη απ’ τον εγκέφαλο, σαν υγρό, όπως το πάγκρεας που βγαίνει το…Έχουμε και πιο εκλεπτυσμένες όμως εκδοχές, όπως είναι αυτή του Μάρτιν Χάιντεγκερ, ας πούμε.

Είναι και χρόνος

Το έργο του «Είναι και Χρόνος» του 1927, το κλασσικό αυτό έργο που σημάδεψε τον 20ο αιώνα, μεταξύ αυτών που σημάδεψε τον 20ο αιώνα, είναι ουσιαστικά η σπουδή του ανθρώπου ως του μόνου φορέως του Είναι, που γνωρίζουμε. Το Είναι, τεράστιο, απέραντο, ξέρω γω τι, αλλά ξέρουμε τον φορέα του Είναι. Ο οποίος φορέας του Είναι, τον οποίο και αναλύουμε για να μάθουμε τους τρόπους του Είναι, είναι ο άνθρωπος. Αυτό είναι το «Είναι και Χρόνος». Και αναλύουμε την ύπαρξη του ανθρώπου με βάση την χρονικότητα και λοιπά. Δεν είναι τυχαίο βέβαια ότι ο Heidegger στην τελευταία του εξέλιξη, μετά τη λεγόμενη στροφή, προσπάθησε να πάει από το Είναι πλέον στον άνθρωπο, διότι διεπίστωσε την ανεπάρκεια μιας συγκεκριμένης μορφής ανθρωπισμού, και μάλιστα άσκησε ισχυρή κριτική στον Sartre, όταν έλεγε ο Sartre στο μικρό του βιβλίο, ότι ο Υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός, ο Heidegger το λοιδόρησε το βιβλίο αυτό, και έφτασε να πει, ότι ουσιαστικά με τον τρόπο αυτό περιορίζουμε το ερώτημα περί του όντος. Δεν το… ο Sartre έμεινε αυτό που είναι, και ο Heidegger πήγε να γράψει ένα έργο με τον τίτλο «Χρόνος και Είναι», το οποίο όμως δεν κατάφερε ποτέ να το τελειώσει, έγραψε μόνο ένα άρθρο με τον τίτλο αυτό, μια μικρή μελέτη, που είναι σημαντική. Αλλά έλεγε ότι δεν υπάρχει η γλώσσα για να το πούμε αυτό. Δεν υπάρχει γλώσσα, δεν υπάρχουν οι λέξεις για να μιλήσουμε για το Είναι, το ίδιο το Είναι. Όπως το ίδιο, απ’ το ίδιο κατεβαίνουμε στον άνθρωπο, και σ’ αυτό βέβαια ο Heidegger είναι κληρονόμος της αποφατικής θεολογίας. Γιατί τα λέω όλα αυτά; Τα λέω για ένα λόγο μόνο. Γιατί οι θεολόγοι συνήθως δεν πολύ-ασχολούνται με αυτά, και δεν καταλαβαίνουν την φιλοσοφία, και τους λείπουν (;) οι πληροφορίες γι’ αυτό το θέμα. Για να πούμε τι συμβαίνει σήμερα, πρέπει να ξέρουμε πέντε πράγματα από φιλοσοφία, και όχι μόνο πέντε πράγματα, όσο περισσότερο, τόσο καλύτερα. Και πολλά απ’ την ψυχολογία και από άλλες τέτοιες επιδόσεις. Γιατί; Διότι εκεί περιγράφεται η ενεστώσα κατάσταση. Λέγω λοιπόν, όπως φαίνεται και από την τελευταία προσπάθεια του Heidegger, που είναι ένας ογκολιθικός φιλόσοφος, έτσι, τεράστιος, υπάρχει πρόβλημα στον ανθρωπισμό, όταν εξαντλήσουμε ακριβώς τη δυνατότητα του ανθρώπου να χωρέσει το Είναι. Αυτό είναι όλο.

O ορισμός του ανθρωπισμού είναι παράγωγο

Και επομένως καταλαβαίνουμε ότι εξ αντιθέτου, ο ορισμός του ανθρώπου, και του ανθρωπισμού μάλλον, είναι πάντοτε ένα παράγωγο. Δηλαδή προηγείται πάντοτε η αναζήτηση περί του όντος. Και ανάλογα με το που θα πάει αυτή η αναζήτηση, ορίζουμε και τον άνθρωπο. Δεν κάνουμε το αντίθετο. Δεν λέμε ότι ο άνθρωπος είναι τούτο, και σταματάμε να μιλάμε για το είναι, γιατί έχουμε τον άνθρωπο. Όχι, στην πραγματικότητα κάνουμε οντολογία, κάνουμε μεταφυσική. Ότι μπόρεσα να καταλάβω από την αρχαιοελληνική μεταφυσική, και όπως φαίνεται και στο βιβλίο μου που έγραψα, για την ιστορία της αρχαίας μεταφυσικής, τα ερωτήματα τα περί ανθρώπου, όλοι οι μεγάλοι αρχαίοι φιλόσοφοι, μαα όοολοι, χωρίς καμμία εξαίρεση, πλην των σοφιστών, που τους κατακεραυνώσαν όλοι στο τέλος, κάναν αυτό το πράγμα. Δηλαδή ξεκίνησαν από το Είναι, με ε κεφαλαίο, για να κατέβουν να ορίσουν τον άνθρωπο. Και για να ορίσουν το πως ακριβώς ο άνθρωπος θα ζήσει, και γιατί πρέπει να ζήσει έτσι, και όχι αλλιώς, και γιατί τούτο είναι σωστό, και τούτο είναι λάθος, και την ηθική, ξεκινούν από το Είναι. Τον Αριστοτέλη θα πάρεις, τους Στωικούς θα πάρεις, τον Επίκουρο θα πάρεις. Ποιον να αφήσουμε έξω; Τον Ηράκλειτο; Ποτέ! Δηλαδή αυτό το πράγμα, το να θεωρείς ότι πάντων ημίν μέτρον άνθρωπος, ανήκει σε ποιον; Στον Πρωταγόρα. Που ήτανε ο μεγάλος εχθρός του Πλάτωνα. Και έλεγε ο Πλάτων: πάντων ημίν μέτρον Θεός. Τι σημαίνει αυτό; Καταλαβαίνετε τώρα τι φοβερό πράγμα είναι αυτό; Πόσο φοβερό είναι και πόσο σήμερα όλοι αυτοί που είναι απολύτως βέβαιοι, εν τη απεράντω αφελεία τους, εν τη αγνωσία τους, μεταξύ αυτών και μεγάλος εσμός θεολόγων, που εμπιστεύονται διακαώς τα μετά μετά μετά νεωτερικά, και νομίζουν ότι είναι ο χώρος της απολύτου γνώσεως του ανθρώπου. Ακριβώς δεν μπορούν να καταλάβουν. Αν είχαν τον Πλάτωνα απέναντι, ο Πλάτων θα τους καταδίκαζε εις θάνατον στην Πολιτεία του, την πλατωνική. Ναι, στην πλατωνική πολιτεία θα ήταν οι πρώτοι που θα εκτελούντο. Είναι και λίγο βάρβαρος ο Πλάτων. Στον Ξενοφώντα θα την γλύτωναν ευκολότερα, στον Πλάτωνα σε καμμιά περίπτωση. Δηλαδή το ερώτημα αυτό, το οποίο κατέληξε σήμερα, σ’ αυτό που λέει ο Charles Taylor, και αυτός ακατανόητος στην Ελλάδα (κάνει ένα μορφασμό ..), εντελώς! εντελώς!, εντελώς ακατανόητος! Δεν καταλαβαίνουν. Και είναι ένας γίγαντας όμως. Αυτό που γράφει self sufficient humanism, αυτάρκης ανθρωπισμός, αυτό είναι το κατάντημα της εποχής, αυτό περιγράφει στα ογκώδη εκείνα βιβλία του, τα οποία κυκλοφόρησαν και στα ελληνικά, αλλά δεν έχουμε ανθρώπους να τα διαβάσουν και να τα καταλάβουν. Σήμερα το ζήτημα είναι αν θα μας πουν μπράβο κάποιες εφημεριδούλες και κάποια περιοδικάκια που αποτελούνται από ανθρώπους, οι οποίοι δεν έχουνε καταλάβει την αλφάβητο ακόμα, του ανθρώπινου στοχασμού. Δεν ξέρουν τίποτα από αυτά που λέμε. Και δε θέλουν να μάθουν. Και το ζήτημα είναι ότι στη Δύση αυτός ο προβληματισμός είναι προχωρημένος. Έχουμε εκτός από τον Taylor και άλλους, σημαντικότατους, οι οποίοι έχουνε θέσει τέτοια θέματα, τα οποία είναι οριακά. Τον Norbert Elias, τον Ρεμί Μπραγ;, πππππ, θα αφήσω έξω άλλους για να πω αυτούς που είπα. Και Γερμανούς. Ιταλούς πολύ σημαντικούς επίσης. Οι οποίοι αντιλαμβάνονται αυτό το πράγμα. Ότι ο αυτάρκης ανθρωπισμός, τελικά, αυτό είναι το το το πιο απίστευτο απ’ όλα, γκρεμίζει τον ίδιο τον άνθρωπο, υποβαθμίζει τον ίδιο τον άνθρωπο. Αν η πηγή της ύπαρξης μου, έτσι, είναι τούτο δω το μηχάνημα, και επειδή έχω το μηχάνημα αυτό είμαι σπουδαίος. Ο Heidegger τι λέει; Αυτό είναι το πιο μεγάλο σου πάθημα. Χρησιμοποιεί τον όρο Gestell, enframing, εμπλαισίωση, περιχαράκωση, και λέει, αυτό που κάνεις εσύ, με το μηχάνημα αυτό, είναι να βάλεις τον εαυτό σου ως εξάρτημα του. Τα είχε πει και ο Marshal McLuhan παλιότερα. Αυτό είναι. Ουσιαστικά δεν μεγεθύνεις τον εαυτό σου, αλλά τον μικραίνεις. Γιατί; Αρνούμενος την πηγή, με Π κεφαλαίο, φτιάχνεις μικρές πηγές, και μετά λέει ο Φόι;, ο άνθρωπος είναι αυτό που τρώει. Το φαΐ. Και η αγελάδα χαίρεται που τρώει, και εσύ χαίρεσαι που τρως.

Η αγελάδα και οι διαστροφούλες

Και η αγελάδα χαίρεται όταν παράγεται;, και εσύ χαίρεσαι λίγο παραπάνω, γιατί έχεις και μερικές διαστροφούλες, ας πούμε που προσθέτεις εκεί, βοηθά και η πορνογραφία, και περνάς καλύτερα. Τι καλύτερα;! Επί καταστροφή της σχέσης σου, επί καταστροφή της ερωτικότητας σου, επί καταστροφή της προσωπικότητας σου. Ναι, γιατί εκεί φθάνει. Όταν ο έρως είναι πορνογραφία, ο άνθρωπος πλέον δεν είναι ολόκληρος εκεί μέσα, δεν κατοικεί, το ον δεν κατοικεί πλέον μέσα του. Δεν είναι έρως πια. Γιατί ο άνθρωπος μόνο ερωτεύεται. Τα ζώα δεν ερωτεύονται. Είσαι λοιπόν ένα διεστραμμένο ζωάκι, τίποτε άλλο. Λέω τώρα, παράδειγμα. Το ερώτημα είναι το εξής: δεν μπορούμε σήμερα να κατανοήσουμε ότι δεν μπορούμε να τα πετάξουμε στα σκουπίδια όλα αυτά. Και όλοι αυτοί που λένε για ελευθερία και ελευθερία… αυτή η ελευθερία θα χαρακτηρίσει αυτό που φοβάμαι πολύ, ελπίζω να μην βγω προφητικός, ονομάζω βελούδινο ολοκληρωτισμό. Δηλαδή μια κατακυριάρχηση μου από επιθυμίες, που γεμίζω ως τα αυτιά, ούτως ώστε είμαι γεμάτος και υπόλογος σε τέσσερα εκατομμύρια ανάγκες.

Οι Σουλιώτισσες, τα κριτήρια ύπαρξης και η ελευθερία

Και αυτός που τις έχει τις ανάγκες στα χέρια, με ποδηγετεί. Δεν έχω άλλα κριτήρια. Δεν έχω άλλα κριτήρια ύπαρξης. Οι Σουλιώτισσες, όταν φτάσαν στο Ζάλογγο είχαν κριτήρια ύπαρξης. Λένε, θα πέσω εδώ μέσα, γιατί δε θέλω εκείνο. Όταν οι Σουλιώτισσες αυτές το μόνο που κάνανε, ξέρω γω τι κάνανε στο Σούλι, θα λέγαν τι διαφέρε αυτό που κάνω στο Σούλι, με αυτό που θα κάνω στην αυλή του πασά. Και εκεί θα τρώω και καλύτερα. Αυτό το πράγμα λοιπόν είναι που λείπει. Και πάει να λείψει, πάει να εξαφανιστεί τελείως. Και επειδή είμαι και καθηγητής στο παιδαγωγικό τμήμα ενός πανεπιστημίου, ελληνικού όπως ξέρετε, των Ιωαννίνων, το λέω πολλές φορές αυτό στους φοιτητές. Βλέπετε ότι τα σημερινά παιδαγωγικά τμήματα είναι κτισμένα όλα σχεδόν πάνω στην άρνηση της κοσμοθεωρίας αυτής. Δηλαδή το παιδάκι το αντιμετωπίζουμε σαν ένα πανέξυπνο ζωάκι, που πρέπει να το κάνουμε εξυπνότερο. Και προσπαθώ να δείξω πως άλλο είναι η αρχαία έννοια της παιδείας, και άλλο της εκπαίδευσης. Εκπαίδευση κάνω και σε ένα σκυλάκι. Το εκπαιδεύω να κάνει μερικά πραγματάκια. Παίρνεις το παιδί, και πέφτει βάρος σε αυτό, έχουν τα ινία στα χέρια τους άνθρωποι παντελώς πνευματικά αστοιχείωτοι. Και βλέπετε ολόκληρα τμήματα παιδαγωγικά, και να μην έχεις σχεδόν κανένα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, κάποιον να διδάξει θρησκειολογία, κάποιον να διδάξει φιλοσοφία στο βάθος της!, ‘όχι εξωτερικά, επιστημολογία μόνο και τέτοια. Μόνο αυτό επιτρέπεται ουσιαστικά. Δηλαδή κοσμοθεωρία. Το παιδί όμως είναι ένα μεταφυσικό πλάσμα. Που έρχεται, έλεγα σε μερικούς, βρε σεις, έλεγα, τα παιδάκια, τα οκτάχρονα και τα εφτάχρονα και τα εξάχρονα, δεν τους κόφτει τι κάνει ο μπαμπάς και η μαμά το βράδυ, θα πέσει για ύπνο. Όσο τους κόφτει, πάρα πολύ, γιατί ο μπαμπάς και η μαμά δεν μπορούν να πουν καλημέρα μεταξύ τους. Και γιατί ο παππούς και η γιαγιά είναι τσακωμένοι με τη μαμά και τον μπαμπά…και γιατί στο σπίτι δεν μπορούν να φάνε γλυκό ψωμί ποτέ από το πρωί μέχρι το βράδυ. Αυτό τους κόφτει πάρα πολύ. Και έχουν να θέσουν σοβαρότατα ερωτήματα, τα οποία είναι ανθρώπινα ερωτήματα, με την αγνότητα…ε λοιπόν, ο δάσκαλος καλείται να είναι βουβός στα ερωτήματα αυτά, και να μην έχει να πει τίποτα, διότι έχει καταστραφεί ήδη και ο ίδιος, προτού τα θέσει καν για τον εαυτό του. Ερωτήματα. Και εγώ δεν λέω αυτή την στιγμή, δεν τον προσδιορίζω στον Χριστιανισμό αυτό. Όοοοχι. Μιλάμε για μια γενική μεταφυσική, νέκρωση. Πιάστον Ηράκλειτο, ας τον Χριστιανισμό. Και ακολούθα τον. Λέω τώρα. (Γελάει) Πιάστον Πλάτωνα. Πιάστον Heidegger που να πάρει! Πιάστον Wittgenstein να δεις. Τίποτα απ’ όλα αυτά. Και θεωρείται ότι το να μάθει να χειρίζεται το κομπιούτερ καλύτερα, και να το μάθω να λέω κοίταξε είσαι τώρα κοριτσάκι μπορεί να γίνεις αγοράκι μετά ελεφαντάκι, που το βοηθάω το παιδί που το μπερδεύω; Ή να του λέω, από τρυφερότατη ηλικία, να του λες, κοίταξε, και ο Βούδας και ο Μωάμεθ, τίποτα, όλα μαζί, σε ένα τσουβάλι τους βάζουν. Τι; Είναι τεράστια κοιτάγματα του κόσμου! Τεράστιοι πολιτισμοί, που πρέπει να τους σπουδάσει κανείς για να βρει μέσα τους νόημα ύπαρξης, για τον εαυτό του, για τη ζωή και για το θάνατο του! (16:20)

Συνεχίζεται