Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (8)

  Συνέχεια από: Δευτέρα 2 Σεπτεμβρίου 2024

Giovanni Reale 

ΠΛΑΤΩΝ

II

Η ΠΟΙΗΤΙΚΟ-ΜΙΜΗΤΙΚΗ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΥΛΩΝΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΜΕΤΩΠΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΜΕ ΑΥΤΗΝ

Η ποίηση στερείται γνωστικής αξίας και εκπαιδευτικής ικανότητας επειδή βασίζεται στη μίμηση στη σφαίρα της καθαρής γνώμης

Η Πολιτεία ως το προγραμματικό μανιφέστο ενός νέου και επαναστατικού τύπου πνευματικής εκπαίδευσης που πρότεινε ο Πλάτων στους Έλληνες

Η επισήμανση με την οποία ο Havelock ξεκινά τη πραγματεία του είναι η εξής: ο τίτλος “Πολιτεία” που έδωσε ο Πλάτων στο αριστούργημά του δεν αντικατοπτρίζει με ακρίβεια το περιεχόμενό του. Συμβαίνει όμως ο τίτλος ενός βιβλίου να ασκεί έναν πραγματικό «διανοητικό έλεγχο» στον αναγνώστη, ο οποίος περιμένει από το βιβλίο αυτό ακριβώς που υπόσχεται ο τίτλος. Όταν όμως το περιεχόμενο υπερβαίνει αυτό που υπόσχεται ο τίτλος, συμβαίνει ο αναγνώστης να επαναπορροφά, αναδιατυπώνοντας, εκείνα τα περιεχόμενα που δεν ανταποκρίνονται στον τίτλο, και κατά συνέπεια να μην κατανοεί σωστά το γραπτό. Και αυτό ακριβώς συμβαίνει με τη Πολιτεία του Πλάτωνα: αν δεν υπήρχε ο τίτλος, ο οποίος εξαρχής θέτει όρους στον αναγνώστη, θα έπρεπε να συνειδητοποιήσει κανείς ότι μόνο το ένα τρίτο περίπου του έργου ασχολείται με πολιτικά ζητήματα, ενώ τα δύο τρίτα περίπου με ζητήματα που αφορούν την «ανθρώπινη κατάσταση», θέτοντας υπό αμφισβήτηση μια ολόκληρη σειρά θεμάτων που σε μια σύγχρονη πραγματεία για την πολιτική δεν θα ταίριαζαν σε καμία περίπτωση και δεν θα περιλαμβάνονταν με κανέναν τρόπο.

Η Πολιτεία του Πλάτωνα, πολύ περισσότερο από την πολιτική, αφορά την εκπαίδευση και τα προβλήματα που συνδέονται με αυτή.

Ο Havelock γράφει: «Εδώ κατηγορείται η ελληνική παράδοση και το εκπαιδευτικό σύστημα της Ελλάδας. Οι κύριοι μάρτυρες που παρατίθενται προς υποστήριξη αυτού του είδους της ηθικής του λυκόφωτος είναι οι ποιητές. Ο Όμηρος και ο Ησίοδος αναφέρονται και παρατίθενται, μαζί με άλλους. Φαίνεται λοιπόν ότι η Πολιτεία αντιμετωπίζει ένα ζήτημα που δεν είναι φιλοσοφικό με την αυστηρή έννοια του όρου, αλλά μάλλον κοινωνικό και πολιτισμικό. Θέτει υπό αμφισβήτηση την ελληνική παράδοση ως τέτοια και τα θεμέλια πάνω στα οποία στηρίζεται. Ζωτικής σημασίας για αυτήν την παράδοση είναι η κατάσταση και η ποιότητα της ελληνικής παιδείας. Στην καρδιά του πλατωνικού προβλήματος βρίσκεται αυτή η διαδικασία, όποια κι αν είναι, με την οποία διαμορφώνονται ο νους και οι απόψεις των νέων. Και στο επίκεντρο αυτής της διαδικασίας βρίσκεται, με κάποιον τρόπο, η παρουσία των ποιητών. Είναι βασικοί για το πρόβλημα· ακόμη και εδώ, στην αρχή του έργου, παρουσιάζονται ως “ο εχθρός”, και αυτός είναι ο ρόλος που τους αποδίδεται στο δέκατο βιβλίο. Μόλις θεωρήσουμε την Πολιτεία ως επίθεση στο υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα της Ελλάδας, γίνεται σαφής η λογική της συνολικής οργάνωσής της. Και μόλις συνειδητοποιήσουμε ότι οι ποιητές είναι ουσιώδεις για το εκπαιδευτικό σύστημα, οι επακόλουθες κριτικές στην ποίηση αποκτούν το πραγματικό τους νόημα. Το μέρος της πλατωνικής επιχειρηματολογίας που ασχολείται άμεσα με την πολιτική θεωρία καταλαμβάνει μόνο περίπου το ένα τρίτο [...], και κάθε φορά που εμφανίζεται, λειτουργεί ως πρόφαση για επόμενες συζητήσεις πάνω στη θεωρία της εκπαίδευσης. Το πολιτικό πλαίσιο μπορεί να είναι ίσως ουτοπικό· σίγουρα όμως δεν είναι οι εκπαιδευτικές προτάσεις».

Αυτή η θέση είναι σίγουρα σωστή· αλλά ο Jaeger την είχε ήδη επισημάνει πολύ καλά, και για λόγους ιστορικής ακρίβειας, αυτό πρέπει να αναγνωριστεί, ειδικά επειδή ο Havelock το παραβλέπει.

Αυτές είναι οι ακριβείς παρατηρήσεις που έκανε ο Jaeger: «Στην πραγματικότητα, αυτό, η ψυχή του ανθρώπου, είναι το αληθινό θέμα και το βασικό ενδιαφέρον του Πλάτωνα στην Πολιτεία. Αυτό που λέει ουσιαστικά για το κράτος και τη δομή του, αυτό που συνηθίζεται να ονομάζεται οργανική αντίληψη του κράτους, στην οποία πολλοί βλέπουν τον πυρήνα της πλατωνικής Πολιτείας, εισάγεται απλώς ως μια μεγεθυσμένη εικόνα της ψυχής και της δομής της. Μάλιστα: ακόμη και στο πρόβλημα της ψυχής, το κύριο ενδιαφέρον του Πλάτωνα δεν είναι θεωρητικό αλλά πρακτικό: είναι το ενδιαφέρον του διαμορφωτή των ψυχών. Η διαμόρφωση της ψυχής είναι ο μοχλός που χρησιμοποιεί ο Σωκράτης του για να ανυψώσει ολόκληρο τον όγκο της Πολιτείας. Το νόημα της Πολιτείας, όπως το αποκαλύπτει ο Πλάτωνας στο κεφαλαιώδες έργο του, δεν διαφέρει από αυτό που μας έκαναν να περιμένουμε οι προηγούμενοι διάλογοι, ο Πρωταγόρας και ο Γοργίας. Είναι η παιδεία, στο ουσιώδες και πιο υψηλό μέρος της φύσης της. [...] Ο Πλάτωνας διευκρινίζει, μέσα από τη φιλοσοφική του ανάλυση, πώς η πολιτική κοινότητα αποτελεί μία από τις μόνιμες συνθήκες για την παιδεία του Έλληνα ανθρώπου».

Ο Theodor Gomperz, στο διάσημο έργο του “Οι Έλληνες Στοχαστές”, επηρεασμένος από τη θετικιστική οπτική με την οποία προσέγγιζε την ανάγνωση της Πολιτείας, παραπονιόταν ακριβώς για το γεγονός ότι σε αυτήν γίνεται υπερβολικά πολύς λόγος για την παιδεία. Και η απάντηση που δίνει ο Jaeger είναι η εξής: «Αυτό θα ήταν σαν να λέμε ότι η Βίβλος είναι, ναι, ένα λαμπρό βιβλίο, αλλά ότι μιλάει υπερβολικά πολύ για τον Θεό».

Αυτή η παρεξήγηση του μηνύματος της Πολιτείας δεν είναι καθόλου σπάνια στη σύγχρονη εποχή, ξεκινώντας από τον 19ο αιώνα. Στην πραγματικότητα, ο Jaeger διευκρινίζει: «Αυτό το πρόβλημα της ανθρώπινης παιδείας, που ακόμη στην εποχή του Lessing και του Goethe είχε την ύψιστη σημασία, η επιστήμη δεν ήταν πλέον σε θέση να το δει στην αρχαία και πλατωνική του αξία ως το κέντρο της πνευματικής ζωής, από το οποίο η ανθρώπινη ύπαρξη αντλεί το βαθύτερο νόημά της. Πόσο πιο κοντά στην κατανόηση της Πολιτείας ήταν, έναν αιώνα νωρίτερα, ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, όταν είχε πει ότι αυτό το έργο δεν ήταν ένα βιβλίο για την επιστήμη του κράτους, όπως νομίζουν αυτοί που κρίνουν τα βιβλία μόνο από τον τίτλο, αλλά ήταν η πιο όμορφη πραγματεία για την παιδεία που γράφτηκε ποτέ».

Όπως είναι προφανές, η θέση του Havelock είχε ήδη διατυπωθεί καλά. Ωστόσο, ενώ ο Jaeger ήταν δέσμιος του λεγόμενου «τρίτου ανθρωπισμού», μιας θέσης που έχει προ πολλού ξεπεραστεί, η πραγματεία του Havelock, που διεξήχθη με τις πιο σύγχρονες μεθόδους της επιστήμης της επικοινωνίας, της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας, λέει πολύ περισσότερα για τον σημερινό άνθρωπο, αν και έχει της ίδιας σπουδαιότητας αλλά αντίθετους περιορισμούς από αυτούς που εκδηλώνει ο Jaeger.

Έτσι, η Πολιτεία ήταν στην εποχή της ένα εντελώς επαναστατικό βιβλίο: πρότεινε μια νέα μορφή παιδείας, τη φιλοσοφική, ως υποκατάστατο της παραδοσιακής που βασιζόταν στην ποίηση.

Οι καινοτομίες του Havelock βρίσκονται στο ότι α) εξήγησε τους ιστορικο-πολιτισμικούς λόγους για τους οποίους η ποίηση είχε μέχρι την εποχή του Πλάτωνα σχεδόν απόλυτο μονοπώλιο· β) ανέδειξε τα πολιτισμικά και ανθρωπολογικά θεμέλια που συνδέονται με την τεχνολογία της επικοινωνίας μέσω της προφορικότητας, πάνω στην οποία στηριζόταν αυτό το μονοπώλιο· γ) ανέλυσε τις επαναστατικές καινοτομίες που πρότεινε ο Πλάτωνας και τα θεμέλιά τους.

Ως εκ τούτου, η απόδειξη της «αναγκαιότητας του πλατωνισμού» επιβάλλεται ως ιστορική αλήθεια, και ακριβώς πάνω σε αυτό πρέπει να συζητήσουμε λεπτομερώς.