ΤΟ ΕΣΧΑΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ (5)

Συνέχεια από: Παρασκευή, 5 Δεκεμβρίου 2014

ΤΟ ΕΣΧΑΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ.

Του Giovanni Reale

4 Η θεμελίωση και η εξέλιξη της νεοπλατωνικής σχολής της Αθήνας

Ένα τελευταίο σημείο που μένει να διευκρινισθεί για να κατανοήσουμε το υπέδαφος στο οποίο βασίζεται η φιλοσοφία του Πρόκλου, είναι το πρόβλημα της αναγεννήσεως της πλατωνικής Ακαδημίας της Αθήνας, μετά από τέσσερις και μισό αιώνες σιωπής. Διότι φαίνεται πως μόνον ανάμεσα στο τέλος του IV αιώνος και την αρχή του V αιώνος μ.Χ. αναγεννήθηκε στην Αθήνα μια πλατωνική σχολή οργανωμένη συστηματικά, με δικά της αποθέματα και με μία κανονική διαδοχή δασκάλων η οποία συνέχισε για περισσότερο από έναν αιώνα, δηλαδή μέχρι το 529, όταν ο αυτοκράτωρ Ιουστινιανός απαγόρευσε στους Εθνικούς την δημόσια διδασκαλία.

Με αυτή την νέα σχολή ο Εθνικός Νεοπλατωνισμός παρήγαγε τους τελευταίους του καρπούς, παρότι με έναν τρόπο περιορισμένο και απομονωμένο. Και στην συνέχεια κατετροπώθη από την Χριστιανική σκέψη, η οποία στο μεταξύ είχε καθορισθεί με πληρότητα από την θεωρητική άποψη και είχε διαδοθεί ευρύτατα στην Ανατολή και στην Δύση. Στην πόλη στην οποία είχε φθάσει τα μεγαλεία της, η αρχαία παγανιστική φιλοσοφία, προσπάθησε το τελευταίο της πέταγμα, για να ζήσει την τελευταία της σημαντική εποχή και να σβήσει για πάντα!

Οι λόγοι αυτής της επιστροφής στην Αθήνα της τελευταίας Εθνικής φιλοσοφίας έχουν ήδη διευκρινισθεί. Στην Κωνσταντινούπολη ο Χριστιανισμός κυριαρχούσε ανεμπόδιστος. Στην Αλεξάνδρεια η "κατηχητική σχολή" είχε ήδη προσφέρει θεωρητικά θεμέλια στο χριστιανικό μήνυμα, που αποτελούσαν ένα μη-αντιστρέψιμο κέρδος. Στον λατινικό κόσμο δε, η ελληνική φιλοσοφία δεν είχε πλέον καμμία δυνατότητα αναπτύξεως. Ενώ αντιθέτως στην Ελλάδα και ιδιαιτέρως στην Αθήνα, η νέα θρησκεία διαπερνώντας τις ψυχές δεν είχε απαγκιστρώσει τα πνεύματα από την λατρεία της αρχαιότητος: χριστιανοί και εθνικοί βρισκόντουσαν ενωμένοι σε ένα κοινό θαυμασμό της τέχνης και της Ελληνικής Επιστήμης. Ακόμη και οι πολιτικές περιπέτειες που ακολούθησαν την παγανιστική αντίδραση που προώθησε ο αυτοκράτωρ Ιουλιανός και οι χριστιανικές διώξεις μετά τον θάνατό του, στην Αθήνα είχαν μέτρια αποτελέσματα.

Κάτω από πολλές απόψεις όμως οι φιλόσοφοι της σχολής των Αθηνών, είναι στην κυριολεξία αληθινοί επιβιώσαντες, σε μια ζώνη απομονωμένη και με ελάχιστη επιρροή. Μια ημερομηνία παρουσιάζεται με ιδιαίτερη σημασία για να γίνει κατανοητό αυτό που λέμε. Το 430 πέθανε ο Αυγουστίνος. Ακριβώς δε γύρω από εκείνη την εποχή ο Πρόκλος, ο οποίος θα έδινε μεγαλύτερη συνοχή στην σχολή, έφτανε στην Αθήνα όπου συναντούσε τους ιδρυτές: τον Πλούταρχο γιο του Νεστόριου, ήδη γέρου, και τον μαθητή του και φίλο τον Συριανό, και με αυτούς προετοιμαζόταν να πραγματοποιήσει την τελευταία απελπισμένη προσπάθεια μα ξαναζωντανέψει ένα κόσμο ο οποίος άνηκε ήδη στο παρελθόν. 

α) Ο αληθινός ιδρυτής της σχολής της Αθήνας λοιπόν υπήρξε ο Πλούταρχος γιος του Νεστόριου. Δεν γνωρίζουμε τους δασκάλους του, ούτε και τις θεωρίες του με κάποια ακρίβεια. Από τις μαρτυρίες όμως που έφτασαν σε μας, μπορούμε να αντλήσουμε τις γενικές κατευθύνσεις των πνευματικών του ενδιαφερόντων και του προβληματισμού του, τα οποία συμπίπτουν με τις δυναμικές γραμμές πάνω στις οποίες θα κινηθεί όλη η σχολή και ιδιαιτέρως ο Πρόκλος.

Στα μαθήματα του Πλουτάρχου γιου του Νεστόριου, τα κείμενα που αποτελούσαν τα κύρια σημεία αναφοράς ήταν του Αριστοτέλη και του Πλάτωνος. Όμως η φιλοσοφία του Αριστοτέλη ερμηνεύτηκε από τον Πλούταρχο τον γιο του Νεστόριου σαν προπαιδευτική σε εκείνη του Πλάτωνος, σαν ένα είδος προετοιμασίας και μυήσεως στα «μικρά μυστήρια», δηλαδή σαν μια απαραίτητη συνθήκη για την μύηση στα ανώτερα μυστήρια του Πλάτωνος (Μαρίνου, Zωή του Πρόκλου 13). Καλλιέργησε επίσης, με ένα αξιοζήλευτο πάθος, την θεουργική τέχνη, την οποία θεώρησε κατά πάσαν πιθανότητα σαν το αποκορύφωμα της φιλοσοφίας. Είχε παραλάβει από τον πατέρα του Νεστόριο τα μυστικά αυτής της τέχνης και τα είχε αποδώσει μόνον στην κόρη του, η οποία στην συνέχεια, τα απεκάλυψε στον Πρόκλο.

β) Και για τον Συριανό επίσης, ο οποίος διαδέχθηκε τον Πλούταρχο στην διεύθυνση της Σχολής, έχουμε ελάχιστες πληροφορίες. Έφτασαν στα χέρια μας κάποια σχόλια σε μερικά βιβλία της Μεταφυσικής του Αριστοτέλη και μερικές μαρτυρίες, οι οποίες μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μόνο μια συγκεχυμένη ιδέα της σκέψης του.

Στα σχόλια στην Μεταφυσική εδραιώνει εκείνη την ερμηνεία, που κατάγεται μάλλον από τον Πλούταρχο, η οποία βλέπει στην φιλοσοφία του Αριστοτέλη μια σύλληψη της πραγματικότητος η οποία καταλαμβάνει ένα κατώτερο επίπεδο αναφορικά με την φιλοσοφία του Πλάτωνος, και είναι προπαιδευτική ως προς αυτή.

Στο ανώτερο επίπεδο ανήκαν, εκτός των γραπτών του Πλάτωνος, εξίσου τα ποιήματα του Ομήρου (ερμηνευμένα φυσικά αλληγορικά), οι ωδές του Ορφέως και τα Χαλδαϊκά λόγια, τα οποία όπως έχουμε ήδη πει, ήταν τα «Ιερά κείμενα» των Εθνικών πριν το ιστορικό τους τέλος. Το πρόγραμμα του Συριανού, να προχωρήσει σε έναν σχολιασμό των λόγων αυτών, δεν πραγματοποιήθηκε από τον ίδιον, αλλά τελικώς από τον Πρόκλο.

γ) Εάν ο Συριανός είχε σαν διάδοχό του, για σύντομο χρονικό διάστημα, τον Δομνινό, πριν από τον Πρόκλο, δεν είναι απολύτως ξεκαθαρισμένο. Πάντως ο Δομνινός υπήρξε ένας μορφωμένος άνθρωπος και ένας επιστήμων, παρά ένας μεταφυσικός, όπως φανερώνουν τα γραπτά που διασώθηκαν.

δ) Όπως και να έχει το πράγμα, η γραμμή του Συριανού, έφτασε στην ακμή της με τον Πρόκλο και μαζί του είπε την τελευταία της λέξη, όπως θα δούμε εκτενέστερα στην συνέχεια.

ε) Μετά τον θάνατο του Πρόκλου η διεύθυνση της Σχολής περνά στα χέρια του Μαρίνου της Νεάπολης, ενός Εβραίου που έγινε Εθνικός. Κατόρθωσε να κερδίσει αυτή την θέση λόγω της μεγάλης του ικανότητος για εργασία και για την επιμέλειά του. Από όσα μας λέει ο Δαμάσκιος μπορούμε εύκολα να κατανοήσουμε πόσο επιφανειακή ήταν η σκέψη του. Γνωρίζομε μάλιστα με βεβαιότητα ότι δεν κατόρθωσε να ακολουθήσει την ερμηνεία του Παρμενίδη του Πρόκλου, οπισθοδρομώντας και ερμηνεύοντάς το σαν ένα γραπτό γύρω από τις ιδέες παρά γύρω από τις υποστάσεις.

Υπάρχουν πληροφορίες για την διδασκαλία και τον βίο του, σε αποσπάσματα που περιέχονται στο έργο του Μ. Φωτίου (ΙΧ αιών) και στο Βυζαντινό λεξικό Σούδα του Χ αιώνος!

Φώτιος: κωδ. 242, 141: ο Δαμάσκιος λέει πως ο Μαρίνος, διάδοχος του Πρόκλου είχε καταγωγή από την Νεάπολη στην Παλαιστίνη, μια πόλη που βρισκόταν κοντά στο όρος Γαριζίμ. Ήταν Σαμαρερίτης.

κωδ. 144: Έτσι λοιπόν από τις συζητήσεις και τα έργα του, ο Μαρίνος, φαινόταν καθαρά, δεν συλλάμβανε τους καρπούς από τις βαθειές πτυχές των εμπνεύσεων του νου, από τις οποίες ανθίζουν τα βαθεία οράματα (θεωρίες) για την Φύση των όντων.

Σούδα: 199, ΙΙΙ 324, 16-35 Α. Ένα μέρος!

Είχε κοινοποιήσει με γράμμα στον Ισίδωρο την γνώμη του σχετικά με τις υποθέσεις του Παρμενίδη και την εξήγησή τους και του είχε αποστείλει, αφού τα είχε διατάξει με καθαρότητα, τα επιχειρήματα βάσει των οποίων ήταν πεπεισμένος ότι ο διάλογος δεν ήταν σχετικός με τους θεούς αλλά με τις ιδέες. Βάσει δε αυτού του κριτηρίου εξηγούσε τις διαλεκτικές υποθέσεις του Παρμενίδη. Ο Ισίδωρος απάντησε στην Επιστολή, υποστηρίζοντας με μία απειρία επιχειρημάτων ότι η «θεία» ερμηνεία του διαλόγου ήταν η πιο αντιπροσωπευτική της αλήθειας του. [Αφορούσε δηλαδή τις υποστάσεις όχι τις ιδέες].

ζ) Ούτε ο διάδοχος του Μαρίνου όμως, ο Ισίδωρος ήταν κάτι σπουδαίο. Έμεινε στην διεύθυνση της σχολής για μικρό χρονικό διάστημα και είχε μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την θεουργία παρά για την φιλοσοφία.

η) Άλλο όμως ήταν το μέγεθος του Δαμάσκιου, ο οποίος σπούδασε κατ’ αρχάς στην Αλεξάνδρεια και στην συνέχεια διεύθυνε την Σχολή της Αθήνας. Ο Δαμάσκιος παρουσιάζει χαρακτηριστικά ανάλογα εκείνων που είναι τυπικά του Πρόκλου. Παρόλα αυτά όμως, παρότι είχε απίστευτη διαλεκτική ικανότητα, δεν μπόρεσε να προχωρήσει πέραν του Πρόκλου. Και πράγματι με τον Πρόκλο ο Νεοπλατωνισμός γίνεται ένας ολοκληρωμένος κήπος. Και έτσι λοιπόν η επανεξέταση, εκ μέρους του Δαμάσκιου, ενός συστήματος που είχε ήδη ακουμπήσει τα όρια των δυνατοτήτων του, έφερε μία μείωση, παρά μια αύξηση.

Για κείνο το Ένα, που είναι η αληθινή καρδιά του συστήματος του Πρόκλου, ο Δαμάσκιος γράφει: «Δεν πρέπει να το ονομάσουμε Αρχή ούτε αιτιώδες, ούτε πρώτο, ούτε ότι προηγείται του όλου, ούτε ότι είναι πέραν του όλου, και δεν πρέπει οπωσδήποτε να το ονομάσουμε Όλον. Δεν είναι δυνατόν να του δώσουμε κάποιο όνομα και δεν είναι δυνατόν να το συλλάβουμε ούτε να το νοήσουμε» Περί των Πρώτων Αρχών 2.

Είναι φανερό πως από μια τέτοια Αρχή, απολύτως άρρητη, δεν μπορεί να προκύψει παρά μόνον και μία πρόοδος αναλογικώς άρρητη. Έφτασε να κενώσει σχεδόν ολοκληρωτικώς το θεμέλιο του συστήματος του Πρόκλου. Αντιθέτως έπνιξε κυριολεκτικά το ίδιο το σύστημα κάτω από ένα σωρό μεταφυσικές υποστάσεις οι οποίες πολλαπλασιάζοντο περαιτέρω, οι οποίες όμως, από την στιγμή που χάθηκε η πρώτη Αρχή, κατέληξαν να χάσουν μια οποιαδήποτε συγκεκριμένη σημασία και έγιναν ακριβώς ένας σωρός από μεταφυσικές στάχτες.

θ) Το τελευταίο όνομα που συνδέεται με την Σχολή της Αθήνας είναι του Σιμπλίκιου, ο οποίος όμως συγκέντρωσε τα ενδιαφέροντά του στον σχολιασμό των έργων του Αριστοτέλη, ακολουθώντας τα ίχνη των Αλεξανδρινών.

Ο Πρόκλος λοιπόν είναι ο στοχαστής που αύξησε στον μέγιστο βαθμό τον Νεοπλατωνισμό, αλλά όχι στην γενική μεταφυσική του σημασία, διότι αυτός είναι ο Νεοπλατωνισμός του Πλωτίνου, αλλά με την σημασία που του προσέδωσε ο Ιάμβλιχος, προσθέτοντας πολύ σημαντικά στοιχεία, τα οποία θα δούμε στην συνέχεια.  

 Συνεχίζεται

Αμέθυστος 

Σχόλιο: Ο Φλωρόφσκι κήρυξε τήν επιστροφή στούς Ελληνες Πατέρες καί απέτυχε. Ακόμη καί τού ιδίου η επιστροφή. Διότι ξεκίνησε τήν επιστροφή από τόν Γερμανικό Ιδεαλισμό, ο οποίος κυριαρχείται από τόν μυστικισμό τής Καμπάλα, δηλ. τόν Εβραικό Μεσσιανισμό καί τήν ταύτιση τής  ανθρώπινης φύσεως μέ τήν φύση. Φυσιολογικά λοιπόν έφτασε στόν Αυγουστίνο καί τόν Ακινάτη πού γέννησαν τήν Δυτική κακοδοξία. Σήμερα τό σύνολο τής ορθοδόξου θεολογίας από τόν Τρεμπέλα έως τόν Γιανναρά καί τόν Ζηζιούλα είναι διαλογισμοί στίς προτάσεις τού Ακινάτη.
Αμέθυστος