Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (5)

Συνέχεια από:  Τετάρτη 24 Ιουλίου 2024

Giovanni Reale 

ΠΛΑΤΩΝ

I

Ορισμένες εισαγωγικές παρατηρήσεις 

Μια επανάσταση κοσμοϊστορικής σημασίας για τον ελληνικό πολιτισμό

Ο Πλάτων στην τελική στιγμή της σύγκρουσης του νέου πολιτισμού της γραφής με τον παραδοσιακό πολιτισμό της προφορικότητας

Η πλατωνική κριτική στη γραφή που παραμελήθηκε εντελώς από τον Havelock.

Ο Havelock όχι μόνο υποστηρίζει ότι η γραφή είναι ακριβώς αυτή που κατέστησε δυνατό και μάλιστα αναγκαίο τον πλατωνισμό, αλλά ακόμη και ότι το σώμα των πλατωνικών συγγραμμάτων αποτελεί το σημείο καμπής της ελληνικής σκέψης και, με τον τρόπο του, στο είδος του, μια πρωτιά και μια πρωτοφανής στιγμή στην ιστορία της ανθρωπότητας. Σε ένα έργο που δημοσιεύθηκε μετά θάνατον, γράφει: "Το μεγάλο σημείο καμπής στην ιστορία της ελληνικής θεωρητικής σκέψης, είτε αυτή αφορούσε τη φύση, είτε τον άνθρωπο, δεν συμπίπτει με την περίοδο της σωκρατικής δραστηριότητας -κάτι τέτοιο θα ήταν ιστορικά μια παράλογη υπόθεση- αλλά με το πρώτο μισό του 4ου αιώνα π.Χ., όταν ένας άνθρωπος που καταγόταν από την Αθήνα, συνδυάζοντας την λογοτεχνική τέχνη που γεννήθηκε στην πόλη του -δηλαδή την δραματική τέχνη- με το πνευματικό εγχείρημα που ξεκίνησε στην Ιωνία και έγινε αποδεκτό από τον Σωκράτη, εισήγαγε στον ελληνικό κόσμο -καθώς και σε εκείνον των πολιτισμικών του κληρονόμων- ένα σημαντικό σώμα γραπτών συγγραμμάτων που προοριζόταν για αναγνώστες, το οποίο, με τον τρόπο του, ήταν το πρώτο στην ιστορία του είδους μας."

Αλλά τότε, πώς μπορεί ένας άνθρωπος που άλλαξε την ιστορία του ελληνικού πολιτισμού και των πολιτιστικών κληρονόμων του με τα συγγράμματά του, να υποβάλλει τα ίδια του τα γραπτά σε σκληρή κριτική; Στον Φαίδρο και στον επίλογο της Επιστολής VII, ο Πλάτωνας δηλώνει μάλιστα, όπως θα δούμε, ότι για ορισμένα πράγματα (για αυτά που είχαν τη μεγαλύτερη αξία γι' αυτόν, δηλαδή τα θεμέλια του συστήματός του) όχι μόνο δεν υπήρχε μέχρι τότε κανένα δικό του γραπτό, αλλά δεν θα υπήρχε ποτέ ούτε στο μέλλον.

Ο Havelock θα έπρεπε να είχε αναλύσει αυτά τα κείμενα με μεγάλη προσοχή και να τα είχε ερμηνεύσει σε σχέση με τη βασική του θέση· αντ' αυτού, τα παραμελεί εντελώς.

Μπορούμε να δώσουμε μια εξήγηση γι' αυτό χρησιμοποιώντας ορισμένα κριτήρια και κάποιες μεταφορές με γνωσιολογικό χαρακτήρα (επιστημολογικής φύσης). Η κριτική που ασκεί ο Πλάτωνας στη γραφή αποτελεί μια πραγματική "αντίφαση", ένα πραγματικό "αντί-γεγονός", που δεν εντάσσεται στο κατηγοριακό πλαίσιο του ερμηνευτικού παραδείγματος του Havelock. Για να ενταχθούν οι "αντιφάσεις" (τα "αντί-γεγονότα") σε ένα συγκεκριμένο κατηγοριακό πλαίσιο, δεν υπάρχει άλλη δυνατότητα από το να εξομαλυνθούν όσο χρειάζεται: τα γεγονότα, σε αυτήν την περίπτωση, "μετα-ποιούνται" και "ξανα-γίνονται" μέσω κατάλληλων και βολικών εννοιολογικών ανακατασκευών. Ο Havelock σε πολλές περιπτώσεις συμπεριφέρεται ακριβώς με αυτόν τον τρόπο, όπως θα δούμε, αλλά σε αυτήν την περίπτωση ο μελετητής έδρασε με ακραίο τρόπο: θα μπορούσαμε να πούμε ότι "αναίρεσε/αποκατέστησε", το γεγονός, δηλαδή το εξάλειψε δραστικά, θεωρώντας το ανύπαρκτο.

Αντίθετα, θα δούμε ότι ο Πλάτων, ακριβώς ως μεγάλος συγγραφέας, όχι μόνο γνώριζε ότι ήταν ο μεγαλύτερος από τους συγγραφείς της εποχής του και το απέδειξε με γεγονότα και θεωρία· αλλά, ακριβώς σε εκείνο το στάδιο της μετάβασης από τον έναν πολιτισμό στον άλλο, ανακάλυψε ότι το νέο μεγάλο μέσο της επικοινωνίας μέσω της γραφής, μαζί με τα πλεονεκτήματά του, συνεπαγόταν και μειονεκτήματα, καθώς εισήγαγε ορισμένα στοιχεία που θα μπορούσαν να καταστήσουν την επικοινωνία αναποτελεσματική ή και επιβλαβή. Συγκεκριμένα, συνειδητοποίησε με ποια έννοια και σε ποιο βαθμό η γραφή δεν είναι "αυτοδύναμη" με απόλυτους όρους, διότι χρειάζεται "βοήθεια" για την επαρκή και πλήρη πρόσληψη των μηνυμάτων της.

Αλλά γι' αυτό θα πρέπει να μιλήσουμε εκτενώς.

Ο Havelock δεν εξηγεί γιατί ο Πλάτωνας διαλύει την ποιητικο-μιμητική προφορικότητα και ταυτόχρονα υποστηρίζει ότι η προφορικότητα είναι αξιωματικά ανώτερη από τη γραφή.

Σε συνδυασμό με την κριτική της γραφής, ο Πλάτων παρουσιάζει μια συστηματική υπεράσπιση της προφορικότητας, την οποία θεωρεί απαραίτητη για την μετάδοση των φιλοσοφικών μηνυμάτων, για τους λόγους που θα δούμε. Επιπλέον, θεωρεί ότι η γραφή είναι μια μορφή «παιχνιδιού» που είναι αρκετά όμορφο, αλλά δεν παύει να είναι παιχνίδι, σε αντίθεση με τη «σοβαρότητα» που αντίθετα χαρακτηρίζει τη διαλεκτική προφορικότητα.

Περισσότερο από ποτέ, στο πλαίσιο του προβληματισμού του Havelock, απαιτείται η εξήγηση αυτού του γεγονότος σε συνδυασμό με μια επαρκή ερμηνεία της κριτικής της γραφής.

Στην πραγματικότητα, το πρόβλημα είναι αρκετά σύνθετο. Η λύση του δεν έχει αντιμετωπιστεί από μένα σε προηγούμενες εργασίες μου και την παρουσιάζω εδώ για πρώτη φορά.

Η προφορικότητα έχει διάφορες μορφές, οι οποίες δεν μπορούν να αναχθούν στο σύνολό τους, όπως κάνει ο Havelock, στην « ποιητικο-μιμητική », έστω και αν αυτή αποδεικνύεται η πιο διαδεδομένη. Στη σφαίρα της προφορικότητας, στην πραγματικότητα, πρέπει να διακρίνουμε: α) την ποιητικο-μιμητική προφορικότητα, η οποία είναι η παλαιότερη και επίσης η πιο διαδεδομένη μορφή· β) την προφορικότητα που θα ονομάζαμε διαλεκτική, η οποία προέκυψε και καθιερώθηκε με την άνοδο της φιλοσοφικής και επιστημονικής έρευνας· γ) τέλος, την προφορικότητα που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ρητορική, αφού την υπερασπίστηκαν και την επέβαλαν οι ρήτορες, δηλαδή οι δάσκαλοι της δημόσιας ευγλωττίας.

Ο Πλάτωνας πολεμούσε πολύ έντονα την πρώτη μορφή προφορικότητας, την « ποιητικο-μιμητική»· αλλά πήρε επίσης θέση εναντίον της τρίτης μορφής προφορικότητας που ανήκε στους ρήτορες, η οποία συνδεόταν με τη διδασκαλία των σοφιστών (Πρωταγόρας και Γοργίας), και στόχευε ρήτορες όπως ο Λυσίας και ο ίδιος ο Ισοκράτης.

Η προφορικότητα που ο Πλάτωνας θεωρούσε ικανή να μεταδώσει τα σπουδαιότερα μηνύματα, ιδίως τα φιλοσοφικά, ήταν η «διαλεκτική προφορικότητα», την οποία είχε αναδείξει ο Σωκράτης και την οποία υιοθέτησε ο ίδιος o Πλάτων, βασίζοντας τα δικά του γραπτά σε αυτή τη μέθοδο.

Επομένως, δεν μπορεί να ειπωθεί, όπως είπε ο Gentili, ότι ο Πλάτωνας «δεν αντιλαμβανόταν ότι ο πολιτισμός που αμφισβητούσε ήταν στενά συνδεδεμένος με την τεχνολογία της προφορικής επικοινωνίας. Το γεγονός ότι ο Πλάτων διακήρυξε ρητά την προτίμησή του στον προφορικό λόγο σημαίνει στην πραγματικότητα μόνο ότι δεν μπορούσε να αντιληφθεί τις πλήρεις ιστορικές συνέπειες των δύο διαφορετικών τεχνολογιών της προφορικής και της γραπτής επικοινωνίας σε μια εποχή που η μετάβαση από τη μία μορφή στην άλλη βρισκόταν σε εξέλιξη. Από εδώ προέρχεται η αντιφατική του θέση ως υπερασπιστή της προφορικότητας και πολέμιου της χρήσης της γραφής, στην οποία μάλιστα ανέθεσε τη μετάδοση της διαλεκτικής του σκέψης».

Στην πραγματικότητα, ο Πλάτων δεν βασίστηκε στην "ποιητικο-μιμητική προφορικότητα", αλλά στην "διαλεκτική προφορικότητα", και πίστευε ότι αυτή η μορφή προφορικότητας απέφευγε εντελώς τόσο τους κινδύνους της ποιητικο-μιμητικής (και της ρητορικής) προφορικότητας, όσο και τους κινδύνους της γραφής, που, λόγω των συγκεκριμένων χαρακτηριστικών της, θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμη και σε απόλυτη αποτυχία των μηνυμάτων της, ιδίως όταν επρόκειτο για τα έσχατα μηνύματα της φιλοσοφίας.

Εάν δεν γίνει σαφής αυτή η διάκριση μεταξύ των διάφορων μορφών προφορικότητας, ειδικά της "ποιητικο-μιμητικής" και της "διαλεκτικής", παρουσιάζεται μια μισή πραγματικότητα, με όλες τις συνέπειες που αυτό συνεπάγεται.

Θα αφιερώσω επομένως τα επόμενα δύο κεφάλαια σε αυτές τις μορφές προφορικότητας, για να δείξω πως η γέννηση και η εξέλιξη της φιλοσοφίας δεν εξηγούνται παρά μόνο σε σχέση με τη διαλεκτική προφορικότητα, που δεν ξεκίνησε από τη γραφή, αλλά ήρθε σε αυτήν.

 

Η ΓΡΑΦΗ ΚΑΤΗΡΓΗΣΕ ΤΗΝ ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΚΑΙ ΕΥΝΟΗΣΕ ΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΑΝ/ΚΩΝ ΔΑΣΚΑΛΩΝ.