Το άγνωστο Ελληνικό πνεύμα! ή Περί Ευτυχίας!

Ομιλίες για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία στο Ληξούρι τον Αύγουστο του 2019.

Βασικοί προσκεκλημένοι ομιλητές ήταν ο καθηγητής Φιλοσοφίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κ.Βασίλης Κάλφας με θέμα την επικαιρότητα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και ο συνεργάτης του Αμέθυστου κ. Σταύρος Νικολαΐδης με θέμα "Το άγνωστο Ελληνικό πνεύμα ή Περί Ευτυχίας".

Ακολουθεί  η απομαγνητοφώνηση της ομιλίας του κ. Νικολαΐδη. 

Το άγνωστο Ελληνικό πνεύμα! 

     ή Περί Ευτυχίας! 

          Ανεπίκαιρος ισχυρισμός σε μια χώρα η οποία νομίζει ότι το γνωρίζει, το γνώρισε και ήδη το ξεπέρασε! Τουριστικά. Και όμως το πνεύμα τών προγόνων μας παραμένει άγνωστο, δεν συμμετέχει στην ζωή μας και στον τρόπο τής ζωής μας, αναπαύεται κυρίως στις βιβλιοθήκες μας. Αυτό είναι ίσως και το μεγαλύτερό μας πρόβλημα, η αιτία τής ιστορικής μας κρίσης που οδηγεί στον αφανισμό μας. Διότι χωρίς τούς ένδοξους προγόνους μας, η ψυχή μας δεν μπορεί να γευτεί την αξιοπρέπειά της, καθώς είναι φτιαγμένη για τα μέγιστα, για την δόξα της, και μένει ορφανή και ταπεινωμένη, υποδουλωμένη στο σώμα που της δόθηκε για να πραγματοποιήσει τα πεπρωμένα της! 

          Γνωρίζουμε τις αποδείξεις υπάρξεως του πολιτισμού που γέννησε αυτό το ανεπανάληπτο πνεύμα. Το οποίο ταυτίζεται με την ουσία τού ανθρώπου! Τα μεγαλειώδη ερείπια, τα μνημεία του, τους ήρωές του, την μυθολογία του, την τελειότητα της γλώσσας του, αλλά όπως και με τις αποδείξεις υπάρξεως του Θεού, δεν γνωρίζουμε τις αρχές που γέννησαν αυτόν τον μοναδικό πολιτισμό. Τον πολιτισμό ο οποίος επέβαλε την παιδεία σαν τον μόνο ταιριαστό στην φύση τού ανθρώπου τρόπο ωριμάνσεως, ολοκληρώσεως και αποκτήσεως της ευδαιμονίας, της ευτυχίας. Την έρευνα της αλήθειας! Σ’ αυτό το σημείο, στην αναζήτηση ενός αιωνίου στοιχείου το οποίο θα μπορεί να ισχύει και για το παρόν, πάσχει η κοινωνία μας και δεν παράγει πλέον πολιτισμό. 

          Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν σαν σκοπό τους την απόκτηση της αυτογνωσίας, η οποία τούς προσέφερε σοφία και μακαριότητα, ευτυχία, πέραν τής τρικυμίας τών συμβάντων τής ζωής. Δεν εντόπισαν σαν το κέντρο και τον σκοπό τής ζωής τους την σημερινή αυτοσυνειδησία, η οποία στηρίζεται στην ταυτότητα του Εγώ. Την απέρριψαν μάλιστα μαζί με τον μύθο τού Νάρκισσου, τον οποίον ενσάρκωσε ο Πλάτων στον ιστορικό Αλκιβιάδη. Απολύτως κατανοητό σε έναν λαό που ζητούσε σοφία και γνώση. Διότι ο Νάρκισσος, απορροφημένος από την εικόνα του, προσλαμβάνει την ηχώ τών λόγων. Τις τελευταίες λέξεις, χωρίς το νόημά τους. Και οικοδόμησαν σιγά-σιγά έναν πολιτισμό μαθηματικό, μάθησης και διδασκαλίας, αποφεύγοντας την φθοροποιό γνώμη η οποία επιδιώκει να επιβληθεί, εκπαιδευόμενη στην σοφιστική, πάνω στις γνώμες τών άλλων. Αυτός ο πολιτισμός έλαμψε για λίγο στην Αθήνα τού Περικλέους αλλά χάθηκε γρήγορα μέσα στην αντιζηλία και τον φθόνο, το ιστορικό πάθος τού Ελληνισμού! Θαυμαστά όμως αυτό το φως παρέμεινε ενεργό στις ψυχές τών φιλοσόφων, οι οποίοι θαυμαστά ξανά το μετέφεραν σε Ανατολή και Δύση! Προκαλώντας δυστυχώς και προς τις δυό κατευθύνσεις τα ίδια αποτελέσματα! Έτσι η Δύση υποσχέθηκε να νικήσει τούς Έλληνες και η Ανατολή να τους κατακτήσει. Να τους υποτάξει! Όπως και έγινε! Παραδόξως η Δύση διατήρησε τον πόθο τής Νίκης και στήριξε το οικοδόμημα του πολιτισμού της αντιπαλεύοντας τα επιτεύγματα των Ελλήνων. Contra Gentiles, είναι το αγαπημένο τους έργο. Με τελευταίο μάστορα του είδους τονΧάιντεγκερ. 

          Γιατί αναφερόμαστε στη μοίρα τού Ελληνικού πολιτισμού; Διότι εμείς σήμερα σαν Ελληνικό, προσλαμβάνουμε τα έργα τής Δύσεως τα οποία πέτυχαν με κάποιον τρόπο τη νίκη της στο Ελληνικό πνεύμα, παρουσιάζοντας υποκατάστατα ζωής και ευτυχίας! Αυτή τους τη νίκη εμείς σήμερα οικειοποιούμεθα σαν τη συνέχεια του Ελληνικού πνεύματος και τραγικά προσπαθούμε και εμείς να νοηματοδοτήσουμε την ζωή μας! Τραγικά διότι τραγωδία σημαίνει πάντοτε τραγικό τέλος. Δεν γνωρίζει τον από μηχανής Θεό, που θα ξαναδώσει το μέτρο και θα θεραπεύσει την ύβρι τής υπερβολής! 

          Με δυό λόγια γνωρίζουμε μέσω τής Δύσεως τα έργα τού πολιτισμού μας, αλλά δεν γνωρίζουμε το νόημα που έδιναν οι ίδιοι οι Έλληνες στα έργα τού Πνεύματός τους! Τον λόγο για τον οποίο δημιουργήθηκαν αλλά δεν δημιουργούνται πλέον, τον λόγο για τον οποίο τα έργα αυτού τού πολιτισμού γεννούν ακόμη τον πόθο για την κατάκτησή τους στους λαούς τής οικουμένης, και τον λόγο βεβαίως για τον οποίο δεν κατορθώνουν να κατακτήσουν την σοφία τους και χρησιμοποιούν και εκμεταλλεύονται μόνον τον πλούτο τους. 

          Οι αρχαίοι μας πρόγονοι γέννησαν έναν πολιτισμό αυτογνωσίας. Και όχι αυτοσυνειδησίας, έκφρασης του Εγώ. Κατανόησαν με τον Ευριπίδη ότι η τραγωδία τής ανθρώπινης ζωής μπορεί να λυθεί μόνον με τον από μηχανής Θεό, κάτι ανέφικτο στην ζωή τής κοινωνίας τους, διότι οι Θεοί τους χρησιμοποιούσαν τον άνθρωπο για να ικανοποιήσουν τα πάθη τους και να ασκήσουν την δύναμή τους. Και κατόρθωσαν να κατακτήσουν την ολότητά τους, την πληρότητά τους δημιουργώντας μοναδικά συστήματα αρχών ήθους και ηθικής, τα οποία στόχευαν στην ευδαιμονία, στο άριστο τέλος! Βασισμένα στις αρχές τού μέτρου και της μεσαίας οδού, η οποία αποφεύγει τα άκρα τής κάθε υπερβολής! Και κατά έναν μυστηριώδη τρόπο είχαν την ευτυχία να γνωρίσουν και να αποδεχθούν τον «από μηχανής Θεό», τον ενανθρωπήσαντα Χριστό,ο οποίος απάντησε στην σοφία τους, ότι ο άνθρωπος από μόνος του δεν μπορεί να έχει στην ζωή του αίσιο τέλος, αλλά πορεύεται προς τον θάνατο! 

          Οι Έλληνες, έγραψε ο Μπούρκχαρντ, έφτασαν κάθε τι το πνευματικό σ’ ένα τέτοιο ύψος, κάτω από το οποίο δεν επιτρέπεται να υστερήσει πλέον, τουλάχιστον ως προς την αναγνώριση και την αφομοίωση, η ανθρωπότητα, ακόμη κι αν δεν φτάνει πια τους Έλληνες ως προς τα επιτεύγματά τους. Οι άνθρωποι είχαν χρόνο και πνεύμα για το ύψιστο και το πιο λεπτό, γιατί δεν υπέκυπταν στο πνεύμα τού κέρδους και της δήθεν αξιοπρέπειας. Ήταν ικανοί για το υπέροχο και για τους λεπτούς υπαινιγμούς, αλλά και για το αναιδές και θρασύ αστείο. 

          Αυτό το ύψιστο, πέραν τού οποίου δεν υφίσταται τίποτε πλέον για τον άνθρωπο, το ονόμασαν αγαθό, δηλαδή αύταρκες, χωρίς καμία έλλειψη! Αυτή δε την αυτάρκεια την ονόμασαν ευδαιμονία, που σήμερα μεταφράζεται σαν ευτυχία, και έθεσαν σαν σκοπό τους την επίτευξη αυτής τής ευδαιμονίας και μακαριότητος! Ανακαλύπτοντας δε πολύ γρήγορα ότι χωρίς την κοινωνία τών ανθρώπων, την άσκηση που απαιτεί η συνύπαρξη, αυτό το αγαθό δεν μπορεί να αντιπροσωπεύσει το όλον, την ολότητα, τον κόσμο! Το κόσμημα της αρμονίας, το οποίο αντανακλάται από το σύμπαν! 

          Η αυτογνωσία λοιπόν τού αρχαίου, στηρίζεται στην γνώση, σε μία γνώση όμως η οποία δεν φιλοδοξεί να γνωρίσει όλα τα πράγματα, κάθε ξεχωριστή πραγματικότητα, αλλά σε μία γνώση η οποία στοχεύει να γνωρίσει το «καθόλου», την καθολικότητα, στην οποία υπεισέρχονται όλα τα ξεχωριστά πράγματα και αποκτούν νόημα! Και το καθόλου αυτό είναι μία ΑΡΧΗ (ή αρχές) υπέρτατη και άναρχη, ίση πάντοτε με τον εαυτό της, αυτή που ενώνει την πολλαπλότητα! Η αρχή αυτή περιέχει στον εαυτό της όλα τα πράγματα και σε όλα είναι οδηγός και είναι το Θείο…. Και είναι αθάνατη και άφθαρτη! Και το έργο της περιγράφεται από την αυγή ακόμη τής φιλοσοφίας από τον Ηράκλειτο! Συνδέσεις όλα και ουχ όλα, ομόνοια-διχόνοια, συμφωνία-διαφωνία, το Ένα γεννιέται απ’ όλα και από το Ένα όλα! Είναι σοφό να αναγνωρίσουμε πώς το πάν είναι Ένα! 

          Ο σοφός λοιπόν πρέπει να κατέχει τον λόγο όλου τού υπαρκτού. Ο εραστής τής επιστήμης τής ολότητος τού Είναι (Πολιτεία VI, 485 Α) πρέπει νά ’χει έναν ΝΟΥ, ο οποίος πρέπει να τρέχει πάντοτε πίσω από το όλον και από το ΠΑΝ του Θεϊκού και του ανθρώπινου! 

          Ο δρόμος τού σοφού λοιπόν προς την ολότητα, προς το ΕΝΑ, η κατοχή τού οποίου σημαίνει την ευτυχία, είναι περισσότερο αρνητικός, αποφατικός, παρά θετικός. Είναι σπαρμένος με πνευματικές κατακτήσεις οι οποίες απαιτούν παραιτήσεις, θυσίες, μιαν ασκητική τής αρετής, μιαν απελευθέρωση από τα πάθη τής ψυχής, μια πορεία από την α-ταραξία, στην α-πάθεια, στην α-πονία! 

          Το βασικό ερώτημα των ανθρώπων ήταν: πώς θά ’πρεπε να ζήσω; Ή πώς θα ’πρεπε να είναι η ζωή μου; (Πολιτεία 352 D). Με ποιόν τρόπο χρή ζείν; Με τον λόγο! Ο οποίος καθορίζει και ρυθμίζει τις πράξεις σύμφωνα με τον λόγο και την συμπεριφορά τού ανθρώπου σύμφωνα με ένα προκαθορισμένο σχέδιο! Υπάρχει δε και μία άλλη δύναμις, η οποία κατανοεί το προτεινόμενο από τον λόγο σχέδιο και συμμορφώνεται προς αυτό! Και το έργο τού ανθρώπου προσδιορίσθηκε λοιπόν σαν ψυχής ενέργεια κατά λόγον! 

          Αυτή η ενέργεια όμως μπορεί να εκδηλωθεί ή να πραγματοποιηθεί με διάφορους βαθμούς τελειότητος! Έτσι η ευδαιμονία είναι ψυχής ενέργεια κατ’αρετήν, όταν δηλαδή ο άνθρωπος τα δίνει όλα για να αποδώσει το έργο για το οποίο είναι προορισμένος. Δεν υπολογίσθηκε ποτέ η αρετή σαν ευδαιμονία, αλλά αρετή ήταν η ενεργητικότης εκείνη προς την οποία τείνει η ψυχή, προς τον λόγο σύμφωνα με τον οποίο χρή ζείν! 

          Οι αρετές λοιπόν για τους αρχαίους είναι άξιες επαίνου και αποκτώνται δια της έξεως, δια της ικανότητος που αποκτούμε να εκτελούμε μιαν εργασία, δια της επανειλημμένης και επίμονης προσπάθειας! 

          Η αρετή δεν είναι λοιπόν μια φυσική προδιάθεσις, αλλά αποκτάται με την επίμονη και πρακτική ενεργητικότητα! Είναι έξις η οποία προέρχεται από την ελεύθερη προαίρεσή μας και ασκείται με σταθερότητα! Και είναι ανάλογος με εμάς! Μας διαμορφώνει! Μια αναλογία η οποία καθορίζεται με μέτρο διά της φρονήσεως του ορθού λόγου. Είναι το ορθόν μέτρον που βρίσκεται μεταξύ δύο αντιθέτων ακροτήτων. Το μέσον μεταξύ ελλείψεως και υπερβολής! Μ’ αυτή την έννοια παρουσιάζονται τέσσερις ομάδες αρετών, μεσότητες δηλαδή ανάμεσα σε ακρότητες της ψυχής. Όπως ανάμεσα στον φόβο και την ευψυχία, υπάρχει το θάρρος. Όπως παρομοίως υπάρχουν η ανδρεία, η σωφροσύνη, η πραότης! Μια δεύτερη ομάδα διαθέτει τέσσερις αρετές, ανάμεσα στην χρήση τών αγαθών και την διαχείριση της δυνάμεως, όπως την ελευθεριότητα, την μεγαλοπρέπεια, την μεγαλοψυχία και την αρετή που υφίσταται ανάμεσα στην φιλοδοξία και την αποστροφή προς τις τιμές! Η τρίτη ομάδα αναφέρεται στις κοινωνικές σχέσεις και περιλαμβάνει την αλήθεια, την χαρά και την φιλία! Τέλος δύο αρετές αφορούν στην συναισθηματική στάση τού ανθρώπου απέναντι στις καταστάσεις τών συνανθρώπων του, δηλαδή η αιδώς και η νέμεσις, δηλαδή η δίκαιη αγανάκτηση! 

          Αυτές οι μεσότητες, οι αρετές τού μέτρου, δεν είναι μετριότητες, διότι ως προς την ουσία και τον ορισμό τους, δηλαδή την οντότητά τους, λέγονται μεσότητες, αλλά από την άποψη της αριστείας και της τελειότητος είναι ακρότητες! Είναι απόλυτες, διότι δεν δέχονται καμία άλλη υπερβολή! 

          Η ηθική λοιπόν αφορά μόνον στα άτομα τα οποία αναρωτιούνται: είμαι ικανοποιημένος από την ζωή μου; Εάν την υπολογίσω στην ολότητά της, με τον τρόπο με τον οποίο διέτρεξε και ξεδίπλωσε μέχρι τώρα και με τον οποίο δηλώνει ότι θα συνεχίσει; 

          Ο ηθικός στοχασμός δεν ξεκινά μέχρις ότου οι άνθρωποι συνεχίζουν να σκέπτονται για ιδιαίτερους σκοπούς και να πράττουν εν όψει αυτών τών σκοπών. Απαιτεί τον λογικό αναστοχασμό. Τις διανοητικές ενέργειες της ψυχής, οι οποίες είναι εκδηλώσεις τού λόγου, ο οποίος καθοδηγεί το άλογον μέρος τής ψυχής! Έτσι οι ανώτερες αρετές, οι οποίες προκύπτουν από την θεωρία, την αναζήτηση της αλήθειας, είναι η σοφία και η φρόνηση. Οι ενέργειες του ΝΟΥ! Λόγω δε ακριβώς αυτών τών ενεργειών τού Νου, το μικρό παιδί δεν μπορεί να έχει ευδαίμονα βίο, διότι δεν είναι ανεπτυγμένες οι πνευματικές του δυνάμεις! Το παιδί μπορεί να μάθει τα μαθηματικά με την διδασκαλία, δεν μπορεί όμως να διδαχθεί με την ίδια επιτυχία και την ηθική, διότι τού λείπει η εμπειρία γύρω από τον βίο και τις πράξεις! Δεν μπορεί να παρουσιάσει το πρώτο χαρακτηριστικό τής αρετής, το προαιρετικόν, δηλαδή ότι έχει την αρχή της στην ελεύθερη προαίρεση! 

          Οι πρόγονοί μας λοιπόν κατόρθωσαν να αποκτήσουν όλη αυτή την γνώση περί τής εκούσιας ζωής, της έλλογης, και κατόρθωσαν στην συνέχεια το ακατόρθωτο! Να ενσαρκώσουν αυτή τους την γνώση, δημιουργώντας το αιώνιο απόκτημα του ανθρώπου. ΤΗΝ ΠΟΛΗ! Η πολιτεία τους δεν ήταν αυτοσκοπός, αλλά ένα μέσον προορισμένο να καταστήσει εφικτή την τέλεια ζωή, την ζωή τής ολότητος, το ΕΥ ΖΗΝ, την απόκτηση δηλαδή αρετής και σοφίας! Και όπως ακριβώς δια της ασκήσεως των αρετών δημιούργησαν τον πολίτη, έτσι και η πόλη τους προήλθε μέσα από μεγάλες και οδυνηρές θυσίες! 

          Διότι οι Έλληνες, ζώντας μέχρι τότε σε διάσπαρτους οικισμούς, χωριά, κώμες ή δήμους, αποφάσισαν χωρίς να προηγηθεί η οποιαδήποτε σταδιακή εξέλιξη, μόνο με το ψυχικό τους και πνευματικό τους δυναμικό, να προχωρήσουν σε μια συγκατοίκηση, σ’ έναν κοινό αναμεταξύ τους βίο, χωρίς τον οποίο δεν θα μπορούσε να υπάρξει ούτε ο μεγαλειώδης ελληνικός πολιτισμός ούτε το πρωτοφανές και ασύγκριτο ως προς οποιονδήποτε άλλο λαό τής γης ελληνικό πνεύμα! 

          Πολλοί υποχρεώθηκαν ακόμα και δια της βίας να συμμετάσχουν σ’ αυτό το εγχείρημα, εγκαταλείποντας «αρχαίες συνήθειες», ακόμη και τους τάφους τών προγόνων τους, με τους οποίους σχεδόν συγκατοικούσαν ή βρίσκονταν πάντως μέσα στο πεδίο τού βλέμματός τους! 

          Η δημιουργία μιας πόλης υπήρξε το ύψιστο και αποφασιστικό γεγονός για ολόκληρη την ύπαρξη του ελληνικού πληθυσμού! Μέχρι τότε ήταν αγρότες, τώρα που όλοι κατοικούσαν μαζί ήταν πολίτες. Η δε καθαυτό σημασία τού γεγονότος αντανακλάται στους σχετικούς με την ίδρυση της πόλης θρύλους και στους σοβαρούς κινδύνους στους οποίους η πόλη ήταν εκτεθειμένη! Υπήρχε όμως η συνείδηση μιας προέλευσης και μιας ανάπτυξης της πόλης, στεφανωμένων από θεϊκά σημάδια, και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο η συνείδηση της ανάγκης να εδραιωθεί η πόλις επί ενός απολύτου δικαιώματος, από το οποίο εξαρτιόταν το μέλλον της! Στις περισσότερες πόλεις υπήρχε στην αγορά, στην επιγραφή κάποιου ναού ή σε κάποιο άλλο εμφανές σημείο, το μνήμα ενός άνδρα που στους αρχαίους χρόνους, την μυθική εποχή, είχε θυσιάσει την ζωή του για την ίδρυση ή την διατήρηση της πόλης, με ή χωρίς την θέλησή του, και υπό την καθοδήγησή συνήθως κάποιου χρησμού! 

          Ο πρώτος που εγκαθιδρύει πόλη, συνοικίζοντας τους σκόρπιους οικισμούς τής Αττικής, είναι ο Θησέας! Ο οποίος στον δρόμο προς την Αθήνα εξοντώνει τα φοβερά τέρατα που την κρατούσαν σε βάρβαρη κατάσταση! Τον Προκρούστη, ο οποίος μετράει με τον κανόνα του τους περαστικούς. Μεταμορφώνοντας τον σιγά-σιγά σε Μέτρο! Την σχιζοφρένεια, η οποία χώριζε στα δυό τούς ανθρώπους καταστρέφοντας κάθε ιδέα ενότητος, και την οποία επέβαλε ο Σίνης, και τέλος τον Σκίρωνα, την υποταγή στην τερατώδη εξουσία! 

          Η πόλη είναι το όλον που προϋπάρχει τού μέρους, ένα προϊόν ανώτερο της φύσης! Γι’ αυτό και αξιώθηκαν εκείνοι οι Έλληνες, θυσιαζόμενοι στον βωμό τής πόλης να δημιουργήσουν για όλη την ανθρωπότητα τα αθάνατα και μοναδικά δημιουργήματά τους: την δημοκρατία, την ποιητική τραγωδία και το ύψιστο όλων: την φιλοσοφία! 

          Τί μάς θυμίζει το πλήθος αυτών τών θυσιών που απαιτήθηκαν για να δημιουργηθούν οι Ελληνικές πόλεις; Λίγους αιώνες αργότερα θ’ αρχίσουν να συνάσσονται οι Χριστιανοί σε μία κοινή τράπεζα, πουλώντας ή φέρνοντας τα υπάρχοντά τους στα πόδια τών Αποστόλων και μοιράζοντάς τα ανάλογα με ό,τι είχε ο καθένας χρεία, στις πρώτες εκείνες εκκλησίες ή ενορίες, θυσιαζόμενοι κι αυτοί μπροστά στην Μεγάλη Θυσία! Και συνεχίζουν να ζουν με τον θυσιαστικό ελληνικό τρόπο στα Μοναστήρια ακόμη και σήμερα! 

          Η γενέτειρα πόλη δεν είναι μόνον η πατρίδα, εκεί που ο καθένας αισθάνεται οικείος και ο τόπος που γεννά νοσταλγία, ούτε η πόλη που τον κάνει περήφανο παρά τις ατέλειες της, αλλά μία ανώτερη ύπαρξη, προικισμένη με θεία δύναμη, για την οποία οφείλει να πεθάνει στην μάχη, ανταποδίδοντας το χρήμα με το οποίο τον ανέθρεψε! Όπως ακριβώς το μαρτυρεί ο Αισχύλος στο έργο του Επτά επί Θήβας. Και στο δικό του επιτάφιο επίγραμμα, δεν αναφέρεται στην ποίησή του αλλά στο θάρρος του: «Το περίφημο δάσος τού Μαραθώνα και ο Μήδος με τα μακριά μαλλιά θα πουν ότι υπήρξε γενναίος: γιατί το είδαν!» 

          Δυστυχώς, για να μιλήσουμε για την σημασία της Ελληνικής φιλοσοφίας, του μέγιστου δημιουργήματος των προγόνων μας, πρέπει να προσπαθήσουμε να σκεφθούμε με τρόπο ερμηνευτικό (Γκάνταμερ). Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε τις προϋποθέσεις που φέρουμε μαζί μας, ακόμη και ψελλίζοντας μιαν ερώτηση! Αυτό που μας αντιδιαστέλλει από τα 1500 χρόνια τής ελληνο-χριστιανικής παραδόσεως της κουλτούρας μας είναι το γεγονός πως εμείς δεν θεωρούμαστε πλέον οι φορείς και οι φύλακες αυτής τής κληρονομιάς, αλλά τοποθετούμεθα σε μια συνειδητή σχέση προς αυτή. Αυτό που μας χωρίζει από το άμεσο βίωμα μέσα στην παράδοση και μας εμποδίζει να την αναπτύξουμε λέγεται κοινώς ιστορική συνείδηση! Αυτή μάς υποχρεώνει, ξεκινώντας από τον Ρομαντισμό, να δούμε το σύνολο του παρελθόντος και της παραδόσεως με μάτια ξένα! Έχουμε συνείδηση, όταν θέλουμε να το κατανοήσουμε, ότι έχουμε να κάνουμε με κάτι τόσο ξένο, που μόνο η αυτοεξαφάνιση και η πλήρης μεταφορά σ’ αυτή την αποξένωση, στον χώρο και στον χρόνο, θα μπορούσε να μας δώσει την ελπίδα κάποιας κατανοήσεως! Κανένας μας δεν έχει την ψευδαίσθηση ότι μπορεί να διαβάσει Πλάτωνα χωρίς να ακούσει την μυστική φωνή τού Αυγουστίνου! 

          Συνοψίζοντας, αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε πολιτισμό είναι η πραγματικότητα της ανθρώπινης ζωής ανάμεσα στην πολιτική και την θρησκεία! Πολιτισμό ονομάζουμε το σύνολο εκείνων τών εξελίξεων του πνεύματος που συμβαίνουν αυθόρμητα και δεν απαιτούν καμία καθολική ή υποχρεωτική ισχύ. Η δική μας σήμερα ζωή είναι μια ασχολία, η τότε ζωή ήταν κυρίως το να παρευρίσκεσαι και να υπάρχεις! Οι Έλληνες είναι γνήσιοι, αυθόρμητοι και συνειδητοί, όταν σε άλλους λαούς φαίνεται να κυριαρχεί ακόμη ένα πνιγηρό πρέπει! Οι Θεοί είναι για τους Έλληνες κατά κάποιο τρόπο κοντινοί και παρόντες, έτσι όπως δεν μπορεί καν να το φανταστεί ο σύγχρονος άνθρωπος! Και μπροστά στο δικό μας σημερινό εγχείρημα να εξιχνιάσουμε ψυχολογικά τον άνθρωπο, ένας Έλληνας θα αισθανόταν μιαν ασέβεια απέναντι στην φύση και μιαν έλλειψη ντροπής, αιδούς και αισχύνης! Εμείς σήμερα ξαφνιαζόμαστε όταν ακούμε την λέξη γνώση. Όπου υπάρχει μια γνώση πρέπει να ακολουθεί και μια πράξη. Το ότι μπορεί και οφείλει κατά τούς Έλληνες να είναι ευδαιμονία και μακαριότητα η γνώση και η αρετή, αυτό ηχεί ξένο και αναξιόπιστο στ’ αυτιά μας! 

          Ας ολοκληρώσουμε με μια μικρή αναφορά στους δυό πυλώνες τού Ελληνικού Πνεύματος, οι οποίοι στήριξαν τον αρχαίο, ανεπανάληπτο πολιτισμό και οι οποίοι δεν ενεργούν πλέον σήμερα στον νεοέλληνα, εγκαταλειμμένοι στην λήθη! Τον ΝΟΥ και τον ΛΟΓΟ! 

          Ο Νους μεταφράζεται συνήθως σήμερα σαν νόηση, διάνοια ή σκέψη. Και αντικατοπτρίζει ένα πεδίο κυρίως γνωσιολογικό και ψυχολογικό! Ο Νους στους προσωκρατικούς δείχνει την Θεία νόηση, η οποία κυβερνά τον κόσμο. Με τον Πλάτωνα όμως η σημασία του εμπλουτίζει με τον δεύτερο πλου! Ο Νους είναι πλέον το Θείο μάτι τής ψυχής, από το οποίο εξαρτώνται η γνώση τών ιδεών και του αγαθού, επομένως η αρετή, η ηθική και η πολιτική! Με τον Αριστοτέλη ο Νους είναι μια υπερβατική πραγματικότητα, αθάνατη, Θεία, απαθής, η οποία προέρχεται θύραθεν, απ’ έξω. Το Θείο στοιχείο τής ψυχής, η καρδιά τής πατερικής γραμματείας, το μυστικό τής ανθρώπινης φύσης, το οποίο ονόμασε ο Ηράκλειτος: Φύσις κρύπτεσθαι φιλεί! 

          Ο Λόγος με τους στωικούς φιλοσόφους αποκτά την ύψιστη σημασία του! Είναι το δημιουργικό Πυρ, ο σπερματικός λόγος όλων τών πραγμάτων, η δύναμις η οποία κυβερνά το πάν, είναι ο Θεός, επομένως η Ειμαρμένη και η Πρόνοια! Είναι η λογική δύναμις της ψυχής, σύμφωνα με την οποία συστήνεται όλος ο φυσικός κόσμος! Στην Εκκλησία και στον Χριστιανισμό Εν Αρχή ήν ο Λόγος και ο Λόγος ην προς τον Θεόν και Θεός ην ο Λόγος.