Cornelia de Vogel: ΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ (9)

Συνέχεια από Παρασκευή,6 Απριλίου 2012

IV) Η στάση των αρχαίων χριστιανών απέναντι στην ελληνική φιλοσοφία

5. Βοήθιος

Μερικούς αιώνες αργότερα, σχεδόν στο τέλος της Ελληνορωμαϊκής αρχαιότητος, συναντούμε ένα άλλο βιβλίο ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος, την Consolatio Philosophiae (Φιλοσοφική παρηγοριά), γραμμένο στην φυλακή από τον Χριστιανό Σεβερίνο Βοηθίο. Πρόκειται για ένα βιβλίο που πρέπει και αυτό να διαβαστεί σαν χριστιανικό κείμενο, στο οποίο υπάρχει μια μεγάλη διαπραγμάτευση για το κάλλος και την αρμονία του κόσμου, την πρόνοια και την σοφία του θεού που γνωρίζει τα πάντα και όλα τα βλέπει, συμπεριλαμβανομένων και των ανθρώπινων πράξεων. Το βιβλίο τελειώνει με μια έκκληση, πολύ σοβαρή, να ζήσουμε μια ολοκληρωμένη και ορθή ζωή. Ούτε μια κουβέντα, μια λέξη, για τον Χριστό. Στον Βοήθιο βρίσκουμε κάθε τόσο περίεργες περιπτώσεις συγκρητισμού με νεοπλατωνικές μορφές σκέψης. Βρίσκουμε επίσης και την τυπική ιδέα της ύστερης Ελληνορωμαϊκής εποχής της τύχης η οποία κυβερνά τον κόσμο. Παρ’ όλα αυτά, πρέπει να υπήρξε ένας χριστιανός ορθόδοξος. Η περίπτωσή του υπήρξε οπωσδήποτε διαφορετική από την περίπτωση του Minucio Felice. Παρ’ όλα αυτά, αυτές οι δύο τόσο διαφορετικές προσωπικότητες, έχουν μερικά βασικά πράγματα κοινά μεταξύ τους: και οι δύο βρίσκουν στο κάλλος και την αρμονία του κόσμου έναν επαρκή λόγο για να πιστέψουν στον θεό των χριστιανών. Μια τέτοια προοπτική μπορεί να μας φανεί ανεπαρκής και να μας αφήσει ανικανοποίητους. Παρ’ όλα αυτά μπορούμε να είμαστε σίγουροι πως υπάρχουν τέτοιοι Χριστιανοί στην Εκκλησία του θεού, και υπάρχουν ακόμη και σήμερα.

6. Συνέσιος ο Κυρηναίος

Ο Συνέσιος, επίσκοπος Κυρήνης, ανήκει σε αυτή την ομάδα; Το θέμα είναι πολύ σημαντικό για μας λόγω του γεγονότος πως ο Συνέσιος έγινε χριστιανός ενώ ήταν πλατωνιστής, και παρέμεινε πλατωνιστής παρότι χριστιανός. Μια αδύνατη κατάσταση κατά τον Heinrich Dörrie. Διότι σύμφωνα με την γνώμη του, ο χριστιανισμός και ο πλατωνισμός είναι δύο θρησκευτικές «ομολογίες» απολύτως καθορισμένες και ριζικώς αντίθετες η μία στην άλλη. Παρατηρεί λοιπόν ο Dörrie σχετικώς με τον Συνέσιο: «Ο Συνέσιος απέρριψε ολόκληρο το χριστιανικό δόγμα της Σωτηρίας, διότι είχε προτιμήσει τον Πλατωνισμό». Και σαν απόδειξη αυτού του γεγονότος παρουσιάζει την επιστολή n. 105, του Συνέσιου.

Πάνω σε ποιες βάσεις σχηματίζει αυτή την πρωτάκουστη κρίση, ο Dörrie;

Ας διαβάσουμε κατ’ αρχάς το γράμμα του Συνέσιου και θα δούμε στην συνέχεια την σημασία του.

Ο Συνέσιος, εκλεγμένος στον επισκοπικό θρόνο της Κυρήνης από τον λαό της περιοχής της Πτολεμαΐδος, έτρεφε σοβαρές αμφιβολίες στην δυνατότητα να αποδεχθεί την επιλογή του, διότι καταλαβαίνει πολύ βαθειά τις ηθικές εμπλοκές που έφερε μαζί της! Και αναρωτιέται: θα μου επιτραπεί να παραμείνω φιλόσοφος, ιδιωτικώς, ενώ δημοσίως θα παρουσιάζομαι σαν εραστής «μύθων» (τα μεν οίκοι φιλοσόφων, τα δ' έξω φιλομύθων; PG 66, 1188A)

Πάνω σε αυτές τις λέξεις στήριξε ο Dörrie την κρίση του, σύμφωνα με την οποία ο Συνέσιος θα είχε απορρίψει ολόκληρο το χριστιανικό δόγμα, θεωρώντας το μυθολογία. Πράγμα που σημαίνει πως πρέπει να υποθέσουμε ότι ο επίσκοπος Κυρήνης πίστευε πως η ενσάρκωση, η ζωή του Χριστού στην Γη, ο θάνατός του και η Ανάστασις, ήταν μύθος. Αυτό είναι άραγε το νόημα των λόγων του Συνέσιου;

Ο τρόπος με τον οποίο εξηγεί την θέση του είναι ο εξής: δεν θέλει να διδάξει στους άλλους τις ιδέες του, αλλά δεν είναι ούτε διατεθειμένος να τις εγκαταλείψει. Όσον αφορά την ψυχή, υπάρχουν επιχειρήματα επιστημονικά, που δεν μπορούν με ευκολία να αναιρεθούν. Παρ’ όλα αυτά δεν πρέπει να προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε αυτά τα πράγματα στα πρόσωπα που δεν είναι διανοητικά έτοιμα. Θα ήταν μοιραίο λάθος: θα μπορούσε να τους επιφέρει μοιραία ζημιά ακόμη-ακόμη. Η αλήθεια των θεϊκών πραγμάτων είναι ένα μυστήριο. Πρέπει να ενσωματωθούμε σε αυτή καθότι προέρχεται από τον θεό. Αλλά δεν μπορούσε να μιλήσουμε με τους ίδιους όρους σε όλα τα πρόσωπα.

Ο Συνέσιος αναφέρει τρία σημεία (1185 Β): «(1) Δεν θα πεισθώ ποτέ πως η καταγωγή της ψυχής είναι μεταγενέστερη του σώματος, (2) δεν μπορώ να βεβαιώσω πως ο κόσμος και τα μέρη του θα εξαφανισθούν μαζί, (3) θεωρώ το θέμα της αναστάσεως σαν ένα μυστήριο. Σε αυτό το θέμα απέχω πολύ από το να συμφωνώ με τις ιδέες των πολλών».

Τί σημαίνει το πρώτο σημείο; Η προτεραιότης της ψυχής σε σχέση με το σώμα ήταν μια βασική πεποίθηση όχι μόνον του όψιμου Νεοπλατωνισμού, αλλά και του ιδίου του Πλάτωνος και του Σωκράτη, ο οποίος αναφέρει πως είναι μία από τις θεμελιώδεις αρχές που υποστήριξε σε όλη του την ζωή και για την οποία είναι έτοιμος να πεθάνει (Πλάτων, Κρίτων, 46Β - 49Ε, Απολογία, 29D - 30A). Αυτή η αρχή δεν έχει απευθείας σχέση με την ψυχή του κόσμου, ούτε εμπλέκει αναγκαίως κάτι με την μετεμψύχωση των ψυχών των ανθρώπων, δύο δόγματα τα οποία δεν έγιναν ποτέ αποδεκτά από τους Χριστιανούς. Για τον Πλάτωνα, όπως και για τον Πλωτίνο, το επιχείρημα της προτεραιότητος της ψυχής σε σχέση με το σώμα, δεν σήμαινε ότι ήταν χρονικά προγενέστερη. Και για τους δυο, η προτεραιότης σήμαινε πως η ψυχή κρατά ενωμένο το σώμα και όχι αντιστρόφως, και πως η ψυχή έχει, μέσα στο ανθρώπινο σύνθετο, την ηγεμονική θέση. Θα μπορούσαμε έτσι να μιλήσουμε για οντολογική προτεραιότητα και αυτό το δόγμα υπήρξε και χριστιανικό από πάντοτε. Η απόδοση προτεραιότητος στο σώμα θα σήμαινε το αναποδογύρισμα όλων των πραγμάτων. [Όπως συμβαίνει σήμερα με το υποκείμενο και την ιστορία και τον διαφωτισμό].

Όσον αφορά το δεύτερο σημείο, το γεγονός πως ο Συνέσιος πιστεύει πως ο πως ο κόσμος στο σύνολό του δεν θα καταστραφεί μαζί με τα μέρη του, δεν σημαίνει αναγκαίως πως πιστεύει στην ύπαρξη μιας κοσμικής ψυχής! Είναι μάλιστα πολύ πιθανόν να μην πιστεύει. Ο σύγχρονός του Νεμέσιος, που παρουσιάζει έναν ορισμό, τελείως πλατωνικό της ψυχής -σαν μια ουσία υπεραισθητηριακή, σε συνεχή κίνηση, και καθότι υπεραισθητηριακή, αιώνια- απωθεί το δόγμα της ψυχής του κόσμου, αλλά πιστεύει πως ο καλός Δημιουργός θα διατηρήσει το τόσο καλοφτιαγμένο του έργο και δεν θα το αφήσει να καταστραφεί. Είναι πολύ πιθανόν και ο Συνέσιος να ήταν της ίδιας απόψεως. Κάτω από αυτήν την άποψη ήταν και οι δυο τους καλοί Πλατωνιστές.

Όσον αφορά την Ανάσταση ακόμη και ο Dörrie παρατηρεί ότι ο Συνέσιος την πίστευε. Παρ’ όλα αυτά υπογραμμίζει πως δεν συμφωνεί με τις ιδέες της πλειοψηφίας των Χριστιανών γύρω από την εσχατολογία. Είναι πολύ πιθανόν να απωθούσε απλές και αγαθές φαντασίες, πολύ "σωματικές" που ήταν δημοφιλείς ανάμεσα στους πιστούς χριστιανούς γύρω από το τέλος του κόσμου και την Ανάσταση. Και αυτό εννοούσε κατά πάσα πιθανότητα όταν αναφερόταν σε "μύθους" οι οποίοι δεν γινόταν αποδεκτοί από τον φιλόσοφο, αλλά ήταν αναγκαίοι για τον λαό.

Εμείς μπορούμε να πούμε πως ο Συνέσιος έσφαλλε θεωρώντας πως η Ανάσταση είναι κάτι ιερό και απόρρητο. Αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι υιοθέτησε μια κάπως "υψηλή" στάση απέναντι στον "όχλο". Από αυτή την οπτική γωνία δε, χωρίς αμφιβολία, ο Συνέσιος φανέρωνε κάποιες στενές σχέσεις με την πλατωνική σχολή της Αλεξάνδρειας και με την φίλη του, απέναντι στην οποία έτρεφε μεγάλο σεβασμό, την Υπατία, η οποία εκείνη την περίοδο ήταν επικεφαλής της σχολής. Αυτή η σχολή εξέφραζε το πνεύμα της αριστοκρατικής διανόησης και ήταν καθαρά ενάντια στην απαιδευσία των μοναχών της Ανατολής.

Ο Συνέσιος προσέλαβε τον Δίωνα σαν μοντέλο του τρόπου ζωής των Ελλήνων, που μόνος του διάλεξε για τον εαυτό του. Μια ζωή που πολύς χρόνος αφιερωνόταν στην φιλοσοφία και στην σπουδή της λογοτεχνίας. Και ασκούσε κριτική ενάντια στους μοναχούς για την αντι-πολιτισμική τους στάση.

Εκείνη την περίοδο ο πλατωνισμός, στην Αλεξάνδρεια, συνιστούσε το τελευταίο φρούριο του Ελληνικού πολιτισμού, με μια τεχνητή μάλλον όψη, των ελληνικών θεών προσληφθέντων μάλλον αλληγορικά. Σε αυτό το περιβάλλον ο Συνέσιος, έδειξε την διανοητική ανεξαρτησία γινόμενος Χριστιανός ο ίδιος και συνάπτοντας γάμο με μία Χριστιανή. Και όταν εκλέχθηκε Επίσκοπος, έδωσε άλλη μία απόδειξη της ανεξαρτησίας του, ζητώτας να του επιτραπεί να διατηρήσει μερικούς προσωπικούς τρόπους ζωής: κατ’ αρχάς λοιπόν δεν ήταν διατεθειμένος να χωρίσει από την γυναίκα του, ή να εγκαταλείψει τα συζυγικά του καθήκοντα. Κατά δεύτερο λόγο, είχε πρόθεση να διατηρήσει την προσωπική του διανοητική θέση γύρω από τα τρία σημεία που αναφέραμε. Φαντάζει λοιπόν σαν σοβαρή παρεξήγηση να ισχυρισθούμε πως ο επίσκοπος Συνέσιος, με την επιλογή του υπέρ των μορφών της φιλοσοφικής σκέψης, απέρριψε ολόκληρο το χριστιανικό δόγμα της Σωτηρίας. Δεν υπάρχει καμιά απόδειξη για ένα τέτοιο συμπέρασμα. Εξάλλου όλη του την ζωή μαρτυρεί περί του αντιθέτου.

Αυτό που συναντούμε στο έργο του Συνέσιου είναι μια μορφή, δυνατή μάλιστα, συγκρητισμού. Οι ύμνοι του στην Τριάδα μας θυμίζουν εκείνους του Ιάμβλιχου. Παρ’ όλα αυτά οι ύμνοι V και VI, στο θείο βρέφος της Παρθένου, δεν αφήνουν καμία αμφιβολία στην χριστιανική τους έμπνευση. Ο ύμνος IX, η «κάθοδος του Χριστού στον Άδη», περιγράφει ένα άρθρο της χριστιανικής πίστης αλλά χρησιμοποιεί προς αυτό ένα φανταστικό μυθολογικό πλαίσιο.

Έτσι λοιπόν συμπερασματικά ας πούμε ότι παρότι επιθυμούσε να είναι ένας φιλόσοφος, δεν είναι παρά ταύτα ένας μελετητής του τύπου του Βοηθίου. Ούτε διαθέτει εκείνο το μέτρο της αστόχαστης απλότητος που βρίσκουμε στο Octavius του Minucio Felice. Επιπλέον ήταν επίσκοπος και το γράμμα 105, δείχνει με πόση σοβαρότητα ανέλαβε το βάρος ενός τέτοιου υπουργήματος. Υπάκουος στο κάλεσμα, δέχθηκε να θυσιάσει εκείνο το είδος της ζωής που τόσο αγαπούσε: μια ζωή μεγάλης προσωπικής ελευθερίας, αφιερωμένης στο διάβασμα αλλά και στην διασκέδαση (παιδία), στα όπλα του, στα άλογά του και στα σκυλιά του. Ο Συνέσιος έκανε αυτή τη θυσία και αφιερώθηκε ολοκληρωτικά στα καθήκοντα αυτής της καινούριας αξιοπρέπειας, όχι με μια στάση εξωτερική, αλλά με τρόπο βαθύ, σαν ένα κάλεσμα προς την αγιότητα. Αλλά διεκδίκησε το δικαίωμα να σκέφτεται αυτό που θεωρούσε αληθινό. Διότι αυτό είναι ένα μέρος της υπηρεσία στον θεό. Και αυτό είναι που ονομάζει φιλοσοφείν.

7. Το αρεοπαγιτικό Σώμα

Εδώ βρίσκουμε μια χριστιανοποιημένη μορφή του Νεοπλατωνισμού του Πρόκλου. Υπάρχουν τροποποιημένα το σύμπαν και η μεταφυσική του Πρόκλου. Ο συγγραφεύς εισάγει έναν νεωτερισμό όταν μιλά για τον θεό σαν την «Αιτία όλων των πραγμάτων», σαν θεία Αγάπη που «βγαίνει από τον εαυτό της» για να πορευθεί στην ανεύρεση του άλλου. Αυτό δεν είναι ούτε Πρόκλος, ούτε Πλωτίνος. Είναι η χριστιανική αγάπη του θεού. Ο συγγραφεύς των αρεοπαγιτικών κειμένων διαθέτει σε αυτό το θέμα μια κεντρική θέση στην θεολογία του. Μια μορφή Χριστιανοποιημένου Νεοπλατωνισμού συνίσταται στην ταύτιση της πρώτης Αρχής με το Είναι και την Απόλυτη Σκέψη, η ομιλία σε προσωπική μορφή πάντοτε, και η θεώρηση του «Αιτία» με την σημασία μιας ενέργειας συνειδητής της Δημιουργίας.

8. Συμπέρασμα

Στο τέλος αυτής της σύντομης επισκοπήσεως μπορούμε να συμπεράνουμε πως στο σύνολο, οι χριστιανοί διανοούμενοι δεν υιοθέτησαν μια εχθρική στάση απέναντι στην ελληνική φιλοσοφία: οι περισσότεροι υπήρξαν θετικώς ενδιαφερόμενοι σε αυτή, παρότι εξέφρασαν και πολλές κριτικές αμφιβολίες.

(Συνεχίζεται)

 Αμέθυστος