ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (42).

Συνέχεια από Κυριακή, 31 Αυγούστου 2014

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Του Enrico Berti

Βιβλία Λ,Μ,Ν -  XII (C.C.6-10),XIII,XIV.

Στο τελευταίο βιβλίο, το βιβλίο Νί, ο Αριστοτέλης υποβάλλει σε άμεση κριτική όχι τους αριθμούς πλέον ή τις ιδέες, αλλά τις αρχές απο τις οποίες σύμφωνα με τους Ακαδημαϊκούς προέρχονται οι ιδέες και οι αριθμοί, δηλαδή το Ένα και την αόριστη Δυάδα. Η ουσία της κριτικής είναι αυτή: ο Αριστοτέλης λέει πώς οι Πλατωνικοί έθεσαν αυτές τις δύο αρχές διότι, όπως έκαναν πάντοτε οι φιλόσοφοι, πίστευαν πώς οι αρχές θα έπρεπε να είναι μεταξύ τους αντίθετες. (1087 b 29-31).

          Αυτός ειναι ένας αρχαίος οραματισμός του κόσμου, που υπάρχει επίσης και σε πολλές θρησκείες. Υπάρχει στην Ιρανική θρησκεία, για παράδειγμα, με τις δύο αρχές, το καλό και το κακό. Υπάρχει στην αιγυπτιακή θρησκεία, με την Ίσιδα και τον Όσιρι. Υπάρχει επίσης και στην Ελληνική μυθολογία. Στο βάθος οι δύο αρχές είναι ο ήλιος και η σελήνη, η αρσενική Θεότης και η θηλυκή. Η ιδέα ότι ο κόσμος προέρχεται απο δύο αρχές είναι δεμένη στην βιομορφική θεωρία. Επειδή όλα τα όντα που γνωρίζουμε έχουν γεννηθεί όλα απο δύο γονείς αντιθέτου φύλου, είναι φυσικό να σκεφθούμε πώς και το σύμπαν ολόκληρο εξαρτάται απο δύο θεότητες αντιθέτου φύλου. Μάλιστα δέ, ήδη στους πίνακες των αντιθέτων οι αρχαίοι πυθαγόρειοι έθεταν το Ένα απο το μέρος του καλού, του φωτός, αυτού που είναι σωστό και του αρσενικού. Και την αντίθετη αρχή, την πολλαπλότητα, απο το μέρος των σκιών, του κακού, αυτού που είναι λανθασμένου και του θηλυκού. Οι Έλληνες ήταν ανδροπρεπείς. Η ιδέα λοιπόν πώς οι αρχές πρέπει να είναι αντίθετες μεταξύ τους ήταν διαδεδομένη σε πολλές θρησκείες και φιλοσοφίες.          

          Η κριτική που ασκεί ο Αριστοτέλης είναι αυτή: δέν αρκούν τα αντίθετα για να εξηγήσουν την πραγματικότητα, χρειάζεται και ένα υπόστρωμα, κάτι δηλαδή που περνά απο το ένα αντίθετο στο άλλο (1087 b 1-4). Επομένως το λάθος των Πλατωνικών υπήρξε η πίστη τους ότι αρκούσε να γίνουν αποδεκτές δύο αρχές αντίθετες, χωρίς να υποπτευθούν ότι ήταν απαραίτητο ένα υπόστρωμα, μία ουσία. Αυτή η ουσία λοιπόν είναι αναγκαία για να εξηγήσει το γίγνεσθαι, για να εξηγήσει την πραγματικότητα. Γι'αυτό ο Αριστοτέλης λέει πώς αυτοί έθεσαν το ερώτημα μ'έναν αρχαϊκό τρόπο (1089 α 2). Ο Αριστοτέλης ας σημειώσουμε υπολόγιζε σαν αρχαίους ακόμη και τους σύγχρονους του καί λόγω ακριβώς της ουσίας, θεωρούσε τον εαυτό του μοντέρνο, διότι είχε πάει πέρα απο την αντίληψη των δύο αντιθέτων αρχών.

          Στην συνέχεια ο Αριστοτέλης λέει πώς αυτές οι αρχές πρέπει να είναι πολλές, διαφορετικές δηλαδή για κάθε πράγμα. Γι'αυτόν το Ένα και η Δυάς είναι η προαγγελία των εννοιών της ύλης και της μορφής: το Ένα είναι η μορφή, η Δυάς είναι η ύλη: το Ένα είναι η αρχή που καθορίζει, είναι το νοητό,  Δυάς είναι αυτό που καθορίζεται, παθητική αρχή, αρχή των πολλών. Αλλ'όμως -παρατηρεί  ο Αριστοτέλης- ναί, οι Πλατωνικοί διέγνωσαν μέσω αυτών των δύο αρχών, την ύλη και την μορφή, έκαναν όμως λάθος πιστεύοντας πώς αυτές είναι ίδιες για όλα τα πράγματα, ενώ κάθε πράγμα, όπως έχουμε ήδη δεί πολλές φορές, έχει την ύλη του, την μορφή του, την κινητική του αιτία και την τελική του αιτία (1092 b 23-25). Για παράδειγμα το τελος για τα φυτά είναι η τροφή, η αύξηση, η άνθιση και η αναπαραγωγή. Για τα ζώα υπάρχει επιπλέον η κίνηση επομένως το τέλος είναι η αύξηση, η ωριμότης, η αναπαραγωγή, και η εξασφάλιση μέσω της αναπαραγωγής εκείνης της αιωνιότητος του είδους που τα ξεχωριστά άτομα δέν μπορούν να εξασφαλίσουν, αλλά την οποία μπορεί να εξασφαλίσει ολόκληρο το είδος. Στην περίπτωση του ανθρώπου σε όλους αυτούς τους σκοπούς προστίθεται η Ευτυχία, η οποία συνίσταται, όπως εξηγεί ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια, στην θεωρητική ζωή, στην ζωή την αφιερωμένη στις διανοητικές αξίες. Όλες αυτές οι αρχές όμως είναι πολλές και είναι ταυτόσημες μόνον λόγω αναλογίας, δηλαδή κάθε πράγμα έχει τις αρχές του αλλά ή σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις αρχές και το πράγμα, του οποίου είναι αρχές, είναι πάντοτε ίδια. Και επομένως δίνει χώρα σε μία κατάσταση αναλογίας.

          Όλο αυτό δέν διαψεύδει στο ελάχιστο την θεωρία του κινητού ακινήτου, η οποία διατυπώθηκε στο Λάμδα, διότι εκείνο είναι η μοναδική αρχή που είναι τέτοια χωρίς καμμία αναλογία, όχι λόγω αναλογίας, αλλά σαν αρχή του παντός, καθότι είναι, πρέπει να πούμε, ένα άτομο. Το κινητό ακίητο είναι ένα άτομο, παρότι δέν είναι εξατομίκευση ενός είδους, διότι αυτό είναι το ίδιο του το είδος, είναι άτομο και είδος ταυτόχρονα, αλλά είναι μία ατομική αρχή, και είναι το ίδιο για όλα όχι λόγω αναλογίας, αλλά σαν ένα στον αριθμό.

                   Όλο αυτό το μέρος, το οποίο συνήθως δέν εξετάζεται, έχει επιπλέον και ένα ιστορικό ενδιαφέρον, διότι μαρτυρεί πώς εμφανίζοντο τα άγραφα δόγματα του Πλάτωνος, ο Σπεύσιππος και ο Ξενοκράτης. Μαρτυρεί με ποιά επιχειρήματα ο Αριστοτέλης πίστευε ότι έπρεπε να αποσπαστεί απο εκείνα τα δόγματα και να προτείνει μία δική του, πρωτότυπη και διαφορετική μεταφυσική, αλλά μας δείχνει επίσης πώς, μέχρι το τέλος ο Αριστοτέλης δέν εγκατέλειψε το σχέδιο του, να ερευνήσει δηλαδή τις πρώτες αιτίες σε όλα τα γένη των αιτιών, επομένως υλική αιτία, ουσιαστική αιτία (μορφής), ποιητική αιτία, και τελική αιτία. Αυτό είναι και το σχέδιο που εμψυχώνει ολόκληρη την Μεταφυσική.      

          Το θέμα αυτών των διαλέξεων ήταν Δομή και σημασία της Μεταφυσικής του Αριστοτέλη. Η δομή είναι αυτή που είδαμε. Σε γενικές γραμμές η Μεταφυσική διαθέτει ενότητα παρότι περιέχει και μερικά αιρετικά, ξένα πρός το σύνολο, βιβλία όπως το βιβλίο Δέλτα, ή το βιβλίο Κάππα, το οποίο μάλιστα δέν ανήκει στον Αριστοτέλη ή οι δύο εισαγωγές στα δύο βιβλία Άλφα, ή το Λάμδα το οποίο είναι αρκετά ανεξάρτητο. Παρ'όλα αυτά η ενότης τής δομής της εξασφαλίζεται απο την ιδέα ότι πρέπει να αναζητηθούν οι πρώτες αιτίες στο εσωτερικό των τεσσάρων γενών. Αυτή η ιδέα παραμένει απο την αρχή μέχρι το τέλος. Αυτή η σημασία, το νόημα τής Μεταφυσικής, είναι μία "αιτιολογία", όπως λέει μερικές φορές ο Ρεάλε. Η λέξη δέν είναι τόσο επιτυχής ίσως, θα προτιμούσα να πώ πρωτολογία, μία αναζήτηση των πρώτων πραγματικοτήτων, των πρώτων αιτιών, με την συναίσθηση ότι οι πρώτες αυτές αιτίες δέν συμπεριλαμβάνονται όλες στο πρώτο κινητό ακίνητο.

          Το πρώτο κινητό ακίνητο είναι η πρώτη απο τις ποιητικές αιτίες. Δίπλα σ'αυτό είναι απαραίτητο να αναγνωρίσουμε την ύπαρξη μίας υλικής αιτίας, στην οποία μερικές φορές ο Αριστοτέλης ονομάζει πρώτη ύλη, προσδιορίζοντας όμως πάντοτε πώς δέν υπάρχει απο μόνη της, δέν υπάρχει ξεχωριστά, όπως η Δυάδα για την οποία μιλούσαν οι Πλατωνικοί, αλλά υπάρχει πάντοτε μαζί με μία μορφή, και η διαμόρφωση της η στοιχειώδης είναι εκείνη η οποία βρίσκεται στα τέσσερα στοιχεία των γήϊνων σωμάτων, δηλαδή νερό, αέρας. γή και φωτιά, και στο άφθαρτο στοιχείο με το οποίο, κατά τον Αριστοτέλη, ήταν κατασκευασμένα τα ουράνια σώματα, δηλαδή ο αιθήρ. Αυτά είναι τα πρώτα υλικά αίτια: νερό, αήρ, γή, φωτιά και αιθήρ. Έπειτα υπάρχουν τα ουσιαστικά πρώτα αίτια, και είναι η μορφή κάθε ουσίας, όπως για παράδειγμα για τον άνθρωπο είναι η νοερή ψυχή. Το τελικό αίτιο είναι το τέλος, ο σκοπός κάθε πραγματικότητος! Το είδαμε για τα φυτά, για τα ζώα και για τους ανθρώπους. Καθε πραγματικότης έχει το τέλος της, το οποίο είναι το καλό της, το αγαθό της, το οποίο στον άνθρωπο είναι η ευτυχία, η ευτυχία του. Τέλος υπάρχει το ποιητικό αίτιο, που είναι το πρώτο κινητό ακίνητο, το οποίο είναι λοιπόν ένα απο τα πρώτα αίτια.

          Γι'αυτό και δέν μπορούμε να πούμε κατά την γνώμη μου, πώς ολόκληρη η  Μεταφυσική του Αριστοτέλη είναι μία Θεολογία αλλά πρέπει να πούμε, με τον Αριστοτέλη, πώς είναι μία επιστήμη, η οποία είναι και Θεολογια διότι περιέχει και την έρευνα γύρω απο τον Θεό, αλλά δέν εξαντλείται μόνον στην έρευνα για τον Θεό. Αυτό μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα όριο, και πολλοί λένε πώς τότε ο Θεός του Αριστοτέλη δέν είναι αληθινό αίτιο του Όλου, διότι συνυπάρχει με άλλα αίτια και είναι αλήθεια, δέν είναι το αίτιο του παντός διότι δέν είναι το μοναδικό αίτιο, όπως θα είναι αντιθέτως η έννοια ενός δημιουργού Θεού, ο οποίος δέν έχει ανάγκη απο υλικά αίτια, ουσιαστικά....έχει ήδη το πάν, και είναι και τελικό αίτιο επίσης.

          Βεβαίως και είναι ο Θεός το τελικό αίτιο του Παντός, διότι αυτός είναι η πηγή του παντός, τα πάντα έρχονται απο αυτόν, αυτός δέν μπορεί να δημιουργήσει παρά μόνον έχοντας σαν τέλος τον εαυτό του. Αλλά αυτός είναι ένας λόγος που βρίσκουμε στις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες, δέν είναι ο λόγος του Αριστοτέλη. Στον Αριστοτέλη δέν υπάρχει δημιουργός και γι'αυτό δέν έχει νόημα, όπως ακούγεται συχνά, να πούμε πώς στον Αριστοτέλη το πρώτο κινητό ακίνητο είναι ο σκοπός του παντός. Κατά την γνώμη μου δέν είναι το τέλος ούτε και του ουρανού, αλλά είναι ένα θέμα στο οποίο υπάρχουν πολλές διαφωνίες. Αλλά πώς θα μπορούσε να είναι τέλος των φυτών και των ζώων; Τί νόημα θα είχε να πούμε πώς τα φυτά ανθίζουν λόγω του κινητού ακίνητου ή πώς τα ζώα ζευγαρώνουν λόγω του κινητού ακίνητου; Το κάνουν για να πραγματοποιήσουν τον σκοπό τους.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.