Συνεχίζεται από Πέμπτη, 19 Ιουνίου 2014
Στο φώς της διακρίσεως των τεσσάρων αιτίων, ας ερευνήσουμε τι πράγμα είναι τα φυσικά όντα. Και πρώτα απ’όλα τι σημαίνει το γεγονός ότι η ύλη είναι μία από τις αρχές του φυσικού όντος; Όπως έχω ήδη αναφέρει η αριστοτελική έννοια της ύλης, δεν έχει καμία σχέση με τον υλισμό που καθορίζεται σε αντίθεση από την ιδεαλιστική εννοιολόγηση της πραγματικότητος σαν άυλο πνεύμα. Για τον Αριστοτέλη, η ύλη, το υποκείμενον, είναι απλώς η έλλειψη κάθε προσδιορισμού. Αυτό είναι η ύλη: το απολύτως απροσδιόριστο, ακαθόριστο. Υπάρχει στην εμπειρία μας της Φύσεως κάτι που θα μπορούσε να υποβάλλει αυτή την έννοια της ύλης; Ίσως ναι, δηλαδή η νεκρή ύλη, ή ύλη χωρίς ζωή, φαινομενικώς χωρίς κίνηση.
ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ
IV. ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ.
Του Hans Georg Gadamer.
Στο φώς της διακρίσεως των τεσσάρων αιτίων, ας ερευνήσουμε τι πράγμα είναι τα φυσικά όντα. Και πρώτα απ’όλα τι σημαίνει το γεγονός ότι η ύλη είναι μία από τις αρχές του φυσικού όντος; Όπως έχω ήδη αναφέρει η αριστοτελική έννοια της ύλης, δεν έχει καμία σχέση με τον υλισμό που καθορίζεται σε αντίθεση από την ιδεαλιστική εννοιολόγηση της πραγματικότητος σαν άυλο πνεύμα. Για τον Αριστοτέλη, η ύλη, το υποκείμενον, είναι απλώς η έλλειψη κάθε προσδιορισμού. Αυτό είναι η ύλη: το απολύτως απροσδιόριστο, ακαθόριστο. Υπάρχει στην εμπειρία μας της Φύσεως κάτι που θα μπορούσε να υποβάλλει αυτή την έννοια της ύλης; Ίσως ναι, δηλαδή η νεκρή ύλη, ή ύλη χωρίς ζωή, φαινομενικώς χωρίς κίνηση.
Ύλη επομένως είναι μία οριακή έννοια, είναι η μείωση, η εκμηδένιση κάθε καθορισμού. Δεν μπορούμε να την ορίσουμε με άλλο τρόπο. Αυτό σημαίνει πώς η ύλη καθ’εαυτή δεν υπάρχει, δεν υπάρχει ένα όν-ύλη. Αλλά τότε, τι πράγμα υπάρχει; Η Απάντηση είναι : η μορφή (το είδος), και όχι η ακαθόριστη ύλη. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σύνολον, ο οποίος μεταφράζεται συνήθως σαν σύνθετον, κάτι που δεν αποδίδει όμως το νόημα της αριστοτελικής εκφράσεως. Διότι ύλη και μορφή δεν είναι δύο όντα ξεχωριστά τα οποία υφίστανται καθαυτά, τα οποία στην συνέχεια συντίθενται, και γι’αυτό ο μόνος σωστός όρος είναι σύνολον.
Στην Μεταφυσική ιδιαιτέρως στο βιβλίο Ζ βρίσκουμε έναν άλλο πολύ γνωστό ορισμό της ουσίας σαν μορφής (είδος) : Ο ορισμός είναι: «το τι ήν είναι» κάτι που μεταφράζεται συνήθως σαν «ουσιώδης ουσία». Ας εξετάσουμε πιο προσεκτικά αυτή την έκφραση. Βρίσκουμε κατ’αρχάς το «τι ήν», εκείνη την βασική ερώτηση δηλαδή η οποία είναι τυπική της φιλοσοφικής προόδου των Ελλήνων: τι πράγμα είναι αυτό για το οποίο συζητούμε, αυτό που είναι η πρόθεση μας; (στον δικό μας κοινό τρόπο ομιλίας λέμε: το υποκείμενο ή το αντικείμενο της συζητήσεως). Το «τι ήν», επομένως, είναι κάτι που υπάρχει ήδη στην αμοιβαία μας επικοινωνία, κάτι γύρω από το οποίο συμφωνούμε ήδη. Ξεκινώντας από αυτή την αβεβαιότητα, την προϋπόθεση, αναδύεται όλη η σημασία της εκφράσεως «τι ήν είναι». Και πράγματι, αυτό που αποτελεί την πρόθεσή μας στην προφορική επικοινωνία, στην συζήτηση, στο «τι ήν», είναι οπωσδήποτε το είδος, η μορφή, αλλά στον συγκεκριμένο της καθορισμό, σ’αυτό το όν, στο «τόδε τι», σ’αυτό που μπορώ να δείξω με το δάκτυλο. Αυτή η σημασία του «τι ήν είναι» δεν έχει συνειδητοποιηθεί γενικώς, από τις μελέτες πάνω στον Αριστοτέλη, αλλά για μένα είναι ξεκάθαρο πώς αυτός ο φαινομενικός διπλασιασμός ανάμεσα στο «τι ήν» και στο «όν» (είναι), σημαίνει πώς η πρόθεσή μας, σε κάθε διάλογο είναι το πραγματικό όν.
Τώρα είναι δυνατόν να βρούμε κάποια αντιστοιχία ανάμεσα στην οντολογική δομή η οποία κατά τον Αριστοτέλη μας επιτρέπει να σκεφθούμε τα Φυσικά όντα και την ανθρώπινη εμπειρία; Στις δικές μας παρατηρήσεις της πραγματικότητος βρίσκουμε κάτι που αντιστοιχεί στις έννοιες που περιγράφουν την οντολογική δομή του όντος; Η απάντηση είναι ξεκάθαρη: οι έννοιες της ύλης, μορφής, ποιητικού αιτίου (κινητικού) και τελικού αιτίου κατάγονται από τον κόσμο της τέχνης, της ποιήσεως της δημιουργικής παραγωγής. Ο βιοτέχνης πράγματι, προσλαμβάνει μία ύλη μόνον σαν κάτι λειτουργικό στην μορφή που θέλει να πραγματοποιήσει.
Δεν τον ενδιαφέρει να μάθει τι πράγμα είναι καθαυτή αυτή η ύλη, παρά μόνον για κείνες τις ποιότητες οι οποίες χρειάζονται για την πραγματοποίηση του προϊόντος. Είναι φανερό λοιπόν ότι η περιγραφή των τεσσάρων αιτίων προήλθε από την ποίηση, από την δραστηριότητα της παραγωγής. Ακόμη και ο ίδιος ο όρος δημιουργώ είναι καθαυτός πολύ εκφραστικός. Δημι-ουργώ, δηλαδή στον δήμο, έξω, στον λαό, κάνω έργο. Η ιδέα αυτή λοιπόν ανακαλεί ακριβώς αυτή την σημασία: φανερώνω σε όλους αυτό που είναι.
Παρ’όλα αυτά το γίγνεσθαι του φυσικού όντος και η τεχνικο-δημιουργική δραστηριότης βαδίζουν παράλληλα μέχρις ενός σημείου. Υπάρχει μία αποφασιστικής σημασίας διαφορά ανάμεσα στο Φυσικό όν και το έργον, το τεχνολογικό προϊόν. Αυτό το τελευταίο σημαδεύει το τέλος, το χάσιμο, την απώλεια της προόδου, που το γέννησε. Εγώ δεν γνωρίζω, ούτε είμαι υποχρεωμένος να γνωρίζω την πρόοδο της επεξεργασίας μέσω της οποία παρήχθη το αντικείμενο που χρησιμοποιώ. Για μένα είναι μόνον κάτι που χρησιμοποιώ, ο σκοπός του είναι η χρήση του, χρηστικός. Το φυσικό όν όμως δεν είναι καθαυτό σκοπός, δεν είναι μόνον το αποτέλεσμα μίας προόδου στην οποία και εξαντλείται, αλλά είναι και η αρχή της αναπαραγωγής του προϊόντος. Να πούμε λοιπόν ότι ο καρπός είναι το τέλος του φυτού, είναι σωστό ίσως από την ανθρώπινη άποψη και πιο συγκεκριμένα από την άποψη της αγροτικής παραγωγής, αλλά δεν είναι αλήθεια από την άποψη της φύσεως. Για την Φύση ο καρπός είναι και σπόρος, είναι η αρχή της παραγωγής τού είδους, οπότε δεν είναι το τελικό σημείο της προόδου. Και γι’αυτό στην Φυσική (193 b 13), ο Αριστοτέλης, που είναι πάντοτε τόσο θαυμαστά ακριβής, δηλώνει πώς η Φύσις «οδός εστίν είς Φύσιν». Είναι ένας δρόμος προς την Φύση, μία πορεία προς την Φύση. Συμπερασματικά λοιπόν, ανάμεσα στο Φυσικό όν και το τεχνολογικό παραμένει μία θεμελιώδης διάκριση και η εννοιολόγική δομή η οποία αποκτήθηκε από την τεχνολογική παραγωγική πρόοδο εφαρμόζεται στο Φυσικό όν μόνον με την αναλογική σημασία! Ας αναζητήσουμε τώρα όμως τα κριτικά σημεία αναφοράς του Αριστοτέλη όταν επεξεργαζόταν την θεωρία των τεσσάρων αιτίων. Ένα τέτοιο σημείο το συναντήσαμε ήδη και είναι ο Πλάτων, το άλλο είναι ο Δημόκριτος. Γνωρίζετε ίσως ότι ο Δημόκριτος δεν αναφέρεται ποτέ στα γραπτά του Πλάτωνος. Από εδώ γεννήθηκε εκείνο που πιστεύω πώς είναι ένα από τα μεγαλύτερα λάθη της ιστορίας των ιδεών, η αντίληψη δηλαδή πώς ο Δημόκριτος υπήρξε ένας πρόδρομος της μοντέρνας επιστήμης, ο οποίος ανεκαλύφθη ξανά μόνον μετά από αιώνες λήθης και απόρριψης. Είναι αλήθεια λοιπόν ότι το όνομα του Δημόκριτου δεν υπάρχει στα πλατωνικά κείμενα, αλλά όμως υπάρχει στα έργα του Αριστοτέλη σαν κριτικό σημείο αναφοράς. Η θεωρία των τεσσάρων αιτίων είναι και μία κριτική επίσης τής φιλοσοφίας του Δημόκριτου. Πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψιν μας πώς δεν μπορούμε να εφαρμόσουμε στον Δημόκριτο την δική μας έννοια της ύλης.
Ο Δημόκριτος ξανακατασκεύαζε τα φαινόμενα, τα πράγματα όπως είναι στην εμπειρία, προικισμένα δηλαδή με συγκεκριμένους καθορισμούς: υπάρχουν άτομα μ’αυτή την μορφή και άτομα με αυτή την άλλη μορφή: ενώ ο μοντέρνος ατομισμός είναι μαθηματικού τύπου. Αφηρημένος. Και στην συνέχεια ο Δημόκριτος έθετε το ερώτημα γύρω από τον τρόπο με τον οποίο είχε σχηματιστεί το σύμπαν ξεκινώντας από αυτά τα βασικά στοιχεία. Φαίνεται ότι η απάντηση ήταν η εξής : από μόνο του και στα Ελληνικά, αυτόματον. Χρειάζεται βεβαίως προσοχή στις διαβεβαιώσεις αυτές, διότι δεν διαθέτουμε τα κείμενα. Διότι το έργο του Δημόκριτου, τα εκατό βιβλία που έγραψε και τα οποία φυλασσόταν στην βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας χάθηκαν. Και είμαι επιπλέον σίγουρος, πώς εάν θα μπορούσαμε ποτέ να αποκτήσουμε το έργο του Δημόκριτου, θα έπρεπε να προχωρήσουμε σε μία νέα ερμηνεία της ιστορίας της Ελληνικής φιλοσοφίας !
Συνεχίζεται
Αμέθυστος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου