Το στρεβλό υλικό της ανθρωπότητας - Isaiah Berlin (2)

Συνέχεια από: Τρίτη 6 Μαΐου 2025

Η αποθέωση της ρομαντικής βούλησης: Η εξέγερση ενάντια στον μύθο του ιδανικού κόσμου
ΙΙ
Παρά τον σχεδόν αδικαιολόγητο βαθμό απλούστευσης και γενίκευσης, θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι ο κεντρικός πυρήνας της πνευματικής παράδοσης στη Δύση εδράζεται, μετά τον Πλάτωνα (ή ενδεχομένως τον Πυθαγόρα), σε τρία αδιαμφισβήτητα δόγματα:

α. Ότι για κάθε αυθεντικό ερώτημα υπάρχει μία και μόνο αληθινή απάντηση, όλες οι υπόλοιπες αποκλίνουν από την αλήθεια και, άρα, είναι ψευδείς· και τούτο ισχύει για ζητήματα συμπεριφοράς και αισθημάτων, δηλαδή για την πράξη, καθώς και για ζητήματα θεωρίας ή εποπτείας, δηλαδή τόσο για αξιολογικά όσο και για πραγματολογικά ζητήματα.

β. Ότι οι αληθινές απαντήσεις σε τέτοια ερωτήματα είναι δυνατόν, κατ' αρχήν, να γίνουν γνωστές·

γ. Ότι αυτές οι αληθινές απαντήσεις δεν αλληλοσυγκρούονται, γιατί μια αληθής πρόταση δεν είναι ασυμβίβαστη με κάποιαν άλλη ότι αυτές οι απαντήσεις από κοινού πρέπει να σχηματίζουν αρμονική ολότητα: σύμφωνα με ορισμένους διαμορφώνουν λογικό σύστημα, κάθε συστατικό του οποίου λογικά συνεπάγεται τα υπόλοιπα στοιχεία και έπεται αυτών· σύμφωνα με κάποιους άλλους, η σχέση είναι εκείνη του μέρους προς το όλο ή, εν πάση περιπτώσει, της πλήρους συμβατότητας κάθε στοιχείου με όλα τα υπόλοιπα.

Υπήρξαν, ασφαλώς, μεγάλες διαφωνίες όσον αφορά την ορθή πορεία που οδηγεί σ' αυτές, τις συχνά κρυμμένες αλήθειες. Μερικοί πίστευαν (και πιστεύουν) ότι θα τις ανακαλύψουν στα ιερά κείμενα, ή στην ερμηνεία τους από αρμόδιους ειδήμονες – από τα ιερατεία, τους εμπνευσμένους προφήτες και οραματιστές, το δόγμα και την παράδοση κάποιας εκκλησίας. Κάποιοι εναπόθεταν την πίστη τους σε άλλα είδη ειδημόνων, σε φιλοσόφους, επιστήμονες, προνομιούχους παρατηρητές του τάδε ή του δείνα τύπου, σε ανθρώπους οι οποίοι, ενδεχομένως, πέρασαν από ειδική πνευματική εκπαίδευση, ή κατ' εναλλαγή σε απλούς ανθρώπους, απαλλαγμένους από τη διαφθορά και την εκζήτηση των πόλεων - τους χωρικούς, τα παιδιά, τον «λαό», τα πλάσματα με αγνή ψυχή. Άλλοι, πάλι, δίδασκαν ότι αυτές οι αλήθειες είναι ευπρόσιτες σε όλους τους ανθρώπους εφόσον δεν αποναρκώνονται από δοκησίσοφους ή απατεώνες. Ούτε έχει υπάρξει συμφωνία γύρω από την ορθή διαδρομή προς την αλήθεια. Μερικοί επικαλούνταν τη φύση, άλλοι την αποκάλυψη. Κάποιοι τον Λόγο, άλλοι την πίστη, την ενόραση, την παρατήρηση ή τις παραγωγικές και επαγωγικές μεθόδους, υποθέσεις και πειράματα.

Ακόμη και οι πιο διαβόητοι σκεπτικιστές αποδέχονταν εν μέρει αυτή την άποψη. Οι έλληνες σοφιστές διαχώριζαν τη φύση από την κουλτούρα και πίστευαν ότι διαφορές καταστάσεων, περιβάλλοντος και ιδιοσυγκρασίας ευθύνονταν για την ποικιλία νόμων και εθίμων. Ωστόσο, ακόμη κι αυτοί πί στευαν ότι οι θεμελιώδεις ανθρώπινοι σκοποί ήταν σε μεγάλο βαθμό ίδιοι οπουδήποτε, γιατί όλοι οι άνθρωποι επιδιώκουν να ικανοποιήσουν φυσικές ανάγκες, επιθυμούν ασφάλεια, ειρήνη, ευτυχία και δικαιοσύνη. Ούτε ο Montesquieu και ο Hume, παρά τον σχετικισμό τους, απέρριπταν κάτι τέτοιο η πίστη του πρώτου σε απόλυτες αρχές, όπως ελευθερία και δικαιοσύνη, και η πίστη του δεύτερου στη φύση και στα έθιμα, τους οδήγησαν σε ανάλογα συμπεράσματα. Ηθικολόγοι, ανθρωπολόγοι, σχετικιστές, ωφελιμιστές, μαρξιστές θεωρούσαν ως δεδομένο την κοινή εμπειρία και τους κοινούς στόχους ένεκα των οποίων τα ανθρώπινα όντα ήταν ανθρώπινα – η έντονη απόκλιση από τέτοια κριτήρια φανέρωνε διαστροφή, διανοητική ασθένεια ή τρέλα.
Εξάλλου, οι γνώμες διίσταντο γύρω από τις προϋποθέσεις που απαιτούνταν για να ανακαλυφτούν αυτές οι αλήθειες. Μερικοί πίστευαν ότι οι άνθρωποι, λόγω του προπατορικού αμαρτήματος, ή της έμφυτης ανικανότητας, ή των φυσικών εμποδίων, ποτέ δεν θα γνώριζαν τις απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα, ή σε κάποια απ' αυτά στην εντέλεια. Κάποιοι πίστευαν ότι υπήρχε τέλεια γνώση πριν από το προπατορικό αμάρτημα, ή πριν από τον Κατακλυσμό ή κάποια άλλη καταστροφή που είχαν προκαλέσει άνθρωποι - πριν από την οικοδόμηση του πύργου της Βαβέλ, την πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου και τον ταξικό πόλεμο που προήλθε απ' αυτήν, ή κάποιαν άλλη ρωγμή στην αρχική αρμονία· άλλοι πίστευαν στην πρόοδο – ότι η Χρυσή Εποχή δεν βρίσκεται στο παρελθόν αλλά στο μέλλον· άλλοι πάλι πίστευαν ότι οι άνθρωποι ήταν πεπερασμένοι, καταδικασμένοι να έχουν ατέλειες και να κάνουν σφάλματα επί της γης, όμως θα γνωρίσουν την αλήθεια στη μετά θάνατον ζωή· ή αλλιώς ότι μόνο οι άγγελοι τη γνωρίζουν· ή μόνον ο ίδιος ο Θεός. Αυτές οι διαφορές οδήγησαν σε βαθύτατες διαφωνίες και καταστροφικούς πολέμους, αφού εκεί πάνω ακριβώς παιζόταν το ζήτημα της αιώνιας σωτηρίας. Ωστόσο, κανένα από τα αντίπαλα μέρη δεν αρνιόταν ότι αυτά τα θεμελιώδη ερωτήματα είχαν, κατ' αρχήν, απαντήσεις· και ότι μια ζωή διαμορφωμένη σύμφωνα με τις αληθινές απαντήσεις θα συνιστούσε την ιδεώδη κοινωνία, τη Χρυσή Εποχή, αφού η ιδέα της ανθρώπινης ατέλειας ήταν αντιληπτή μόνον ως έκπτωτη μορφή της τέλειας ζωής. Ακόμη και αν δεν γνωρίζουμε, στην αμαρτωλή μας κατάσταση, σε τι συνίσταται η τέλεια ζωή, γνωρίζουμε ότι αν τα θραύσματα της αλήθειας από τα οποία αποζούμε συνταιριαστούν σαν κομμάτια ενός γρίφου, το σύνολο που προκύπτει, μεταφρασμένο σε πράξη, θα συγκροτεί την τέλεια ζωή. Δεν θα είχαν έτσι τα πράγματα αν τα ερωτήματα αποδεικνύονταν κατ' αρχήν αναπάντητα, ή αν περισσότερες από μία απαντήσεις στο ίδιο ερώτημα ήταν εξίσου αληθείς, ή ακόμη χειρότερα, αν κάποια από τις αληθινές απαντήσεις αποδεικνυόταν ασυμβίβαστη με κάποιαν άλλη, αν οι αξίες συγκρούονταν και δεν ήταν δυνατόν, έστω κατ' αρχήν, να συμφιλιωθούν. Όμως, αυτό θα συνεπαγόταν ότι το σύμπαν ήταν σε τελική ανάλυση ανορθολογικού χαρακτήρα – συμπέρασμα που ο Λόγος, και όποιος επιθυμούσε να ζει σύμφωνα με τον Λόγο, δεν μπορούσε παρά να απορρίψει.

Όλες οι γνωστές σ' εμάς ουτοπίες βασίζονται στη δυνατότητα ν' ανακαλυφθούν και να εναρμονιστούν αντικειμενικά αληθινοί σκοποί, αληθινοί για όλους τους ανθρώστους, ανεξαρτήτως χρόνου και τόπου. Αυτό ισχύει για κάθε ιδεώδη πολιτεία, από την Πολιτεία και τους Νόμους του Πλάτωνα, την αναρχική παγκόσμια κοινότητα του Ζήνωνα, και την Πόλη του Ηλίου του Ιάμβουλου, μέχρι τις ουτοπίες του Τhomas More και του Campanella, του Bacon, του Harrington και του Fénelon. Οι κομμουνιστικές κοινωνίες του Mably και του Morelly, ο κρατικός καπιταλισμός του Saint-Simon, τα φαλανστήρια (σοσιαλιστικές αποικίες) του Fourier, οι διάφοροι συνδυασμοί αναρχισμού και κολεκτιβισμού του Owen και του Godwin, του Cahet, του William Morris και του Τσερνιτσέφσκι, του Bellamy, του Hertzka κ.ά. (δεν απολείπουν τέτοιοι ουτοπιστές κατά τον 19ο αιώνα) στηρίζονταν στους τρεις στύλους της κοινωνικής αισιοδοξίας στη Δύση για τους οποίους έκανα λόγο, δηλαδή στο γεγονός ότι τα θεμελιώδη προβλήματα -τα massimi problemi- των ανθρώπων είναι, σε τελική ανάλυση, τα ίδια καθ' όλη τη διάρκεια της ιστορίας στο γεγονός ότι κατ' αρχήν είναι επιλύσιμα και στο γεγονός ότι οι λύσεις σχηματίζουν αρμονικό όλο. Ο άνθρωπος έχει διαρκή συμφέροντα, η φύση των οποίων μπορεί να αποδειχτεί με τη σωστή μέθοδο. Αυτά τα συμφέροντα μπορεί να διαφέρουν από τους σκοπούς που οι άνθρωποι επιδιώκουν στην πράξη, ή νομίζουν ότι επιδιώκουν, πράγμα το οποίο μάλλον οφείλεται σε πνευματική ή διανοητική τύφλωση ή νωθρότητα, ή στις αδίστακτες ραδιουργίες συμφεροντολόγων απατεώνων -βασιλέων, παπάδων, τυχοδιωκτών, εξουσιομανών κάθε είδους-, οι οποίοι ρίχνουν στάχτη στα μάτια των ανόητων και, τελικά, στα δικά τους. Τέτοιες πλάνες μπορεί, επίσης, να οφείλονται στην καταστροφική επήρεια των κοινωνικών διευθετήσεων -παραδοσιακές ιεραρχίες, καταμερισμός εργασίας, καπιταλιστικό σύστημα- ή σε απρόσωπους παράγοντες, όπως η φύση ή οι ακούσιες συνέπειες της ανθρώπινης φύσης, στους οποίους είναι δυνατόν να αντισταθούμε και να τους ανατρέψουμε. Από τη στιγμή που τα αληθινά συμφέροντα των ανθρώπων διασαφηνιστούν, οι αξιώσεις που ενσωματώνουν είναι δυνατόν να ικανοποιηθούν διαμέσου κοινωνικών διευθετήσεων που στηρίζονται σε σωστές ηθικές κατευθύνσεις οι διευθετήσεις αυτές κάνουν χρήση της τεχνολογικής προόδου ή, εναλλακτικά, την απορρίπτουν προκειμένου να επιστρέψουμε στην ειδυλλιακή απλοϊκότητα των πρώιμων εποχών της ανθρωπότητας, στον παράδεισο που εγκατέλειψαν οι άνθρωποι, ή σε μια προσδοκώμενη χρυσή εποχή. Στοχαστές από τον Bacon μέχρι τις μέρες μας εμπνέονται από τη βεβαιότητα ότι πρέπει να υπάρχει συνολική λύση: ότι όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου, είτε με τη βούληση του Θεού είτε με την ανθρώπινη προσπάθεια, η κυριαρχία του παραλογισμού, της αδικίας και της δυστυχίας θα λάβουν τέλος· ο άνθρωπος θα απελευθερωθεί και δεν θα είναι πλέον άθυρμα ανεξέλεγκτων δυνάμεων – της άγριας φύσης ή των συνεπειών της δικής του άγνοιας, μωρίας ή φαυλότητας· ότι αυτή η άνοιξη στις ανθρώπινες υποθέσεις θα προκύψει μόλις υπερνικηθούν φυσικά και ανθρώπινα εμπόδια, και τότε επιτέλους οι άνθρωποι θα σταματήσουν να πολεμούν μεταξύ τους, θα συνενώσουν τις δυνάμεις τους και θα συνεργαστούν για να προσαρμόσουν τη φύση στις ανάγκες τους (όπως υποστήριζαν οι μεγάλοι υλιστές στοχαστές από τον Επίκουρο μέχρι τον Marx) ή τις ανάγκες τους στη φύση (όπως προτείνουν οι στωικοί και οι σύγχρονοι περιβαλλοντιστές). Αυτός είναι ο κοινός παρονομαστής στις αναρίθμητες ποικιλίες επαναστατικού και μεταρρυθμιστικού οπτιμισμού, από τον Bacon μέχρι τον Condorcet, από το Κομμουνιστικό Μανιφέστο μέχρι τους σύγχρονους τεχνοκράτες, κομμουνιστές, αναρχικούς και όσους αναζητούν εναλλακτικές κοινωνίες.

Αυτός ο μεγάλος μύθος -με τη σορελική έννοια της λέξης- έγινε στόχος επίθεσης προς το τέλος του 18ου αιώνα από ένα κίνημα που έγινε γνωστό αρχικά στη Γερμανία ως Sturm und Drang, και στη συνέχεια ως ρομαντισμός, εθνικισμός, εξπρεσιονισμός, συναισθηματισμός, βολονταρισμός, καθώς και από τις ποικίλες σύγχρονες μορφές ανορθολογισμού της δεξιάς και της αριστεράς που είναι οικείες στον καθένα σήμερα. Οι προφήτες του 19ου αιώνα προέβλεψαν πολλά πράγματα -την κυριαρχία διεθνών καρτέλ, κολεκτιβιστικών καθεστώτων, σοσιαλιστικών και καπιταλιστικών, στρατιωτικο-βιομηχανικών συγκροτημάτων, επιστημονικών ελίτ, μια κυριαρχία της οποίας προηγήθηκαν Kriege, Katastrophen, πόλεμοι και ολοκαυτώματα, όμως κανείς, απ' όσο ξέρω, δεν προέβλεψε ότι στο τελευταίο τρίτο του 20ού αιώνα θα δέσποζε σε παγκόσμια κλίμακα ο εθνικισμός, ο θρίαμβος της βούλησης των ατόμων ή των τάξεων και η απόρριψη του Λόγου και της τάξης με το σκεπτικό ότι αποτελούν φυλακή του πνεύματος. Πώς ξεκίνησαν όλα αυτά;