Συνέχεια από: Πέμπτη 27 Μαρτίου 2025
PAUL FRIEDLȀNDER
ΠΛΑΤΩΝ
ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ
ΤΑ ΠΛΑΤΩΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ –
ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΑΙ ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
ΤΡΙΤΗ ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: ΤΟ ΟΨΙΜΟ ΕΡΓΟ
ΠΡΩΤΗ ΟΜΑΔΑ ΔΙΑΛΟΓΩΝ : Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ
28. Φίληβος
Φίληβος
ΠΛΑΤΩΝ
ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ
ΤΑ ΠΛΑΤΩΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ –
ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΑΙ ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
ΤΡΙΤΗ ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: ΤΟ ΟΨΙΜΟ ΕΡΓΟ
ΠΡΩΤΗ ΟΜΑΔΑ ΔΙΑΛΟΓΩΝ : Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ
28. Φίληβος
(Ή περί ηδονής, Ηθικός)
44 D – 50 E. Η ανάλυση των τύπων των μικτών ηδονών ξεκινά με την εξέταση των περιπτώσεων όπου οι ηδονές είναι ισχυρότερες. Σε αυτές τις περιπτώσεις – όπως φαίνεται στον Πρώταρχος, που αντιπροσωπεύει τη συνηθισμένη άποψη – είναι ευκολότερο να διακρίνει κανείς την ουσία τους. Τότε δείχνεται ότι οι ηδονές είναι ισχυρότερες σε έναν άρρωστο άνθρωπο, για παράδειγμα σε κάποιον που έχει πυρετό, παρά σε κάποιον που είναι υγιής. Με άλλα λόγια, η ένταση της ηδονής εξαρτάται από την ένταση της επιθυμίας που την προκαλεί. Οι ηδονές, επομένως, είναι πιο έντονες στη ζωή του άλογου και αχαλίνωτου ανθρώπου απ’ ό,τι σε εκείνη του μετριοπαθούς ανθρώπου, ο οποίος αποφεύγει κάθε «υπερβολή». Με αυτόν τον τρόπο, η δύναμη της ηδονής και του πόνου εξαρτάται από μια «κακή» ή ελαττωματική κατάσταση της ψυχής και του σώματος. Αυτό το συμπέρασμα αφαιρεί αμέσως από τις ισχυρότερες ηδονές κάθε διεκδίκηση πρωτοκαθεδρίας.
Ωστόσο, το κύριο θέμα του διαλόγου δεν είναι το ζήτημα του καλού και του κακού – το οποίο έχει ήδη αγγιχθεί προηγουμένως (40 Ε και εξής) και που παραμένει γενικά στο παρασκήνιο του διαλόγου – αλλά το ζήτημα του αληθινού και του ψευδούς. Με αυτόν τον τρόπο εντοπίζεται μια άλλη χαρακτηριστική πλευρά αυτών των ακραίων περιπτώσεων ηδονής: στην περίπτωση, για παράδειγμα, της φαγούρας, όταν κάποιος ξύνεται, δεν βιώνει καθαρή ηδονή, αλλά μάλλον ένα μείγμα ηδονής και πόνου. Το πρόβλημα της ανάμιξης των παθημάτων, που έχει ήδη αναφερθεί προηγουμένως (35 ΒC), γίνεται τώρα αντικείμενο ρητής συζήτησης.
Μια αυστηρή διαίρεση εντοπίζει τρία πιθανά μείγματα:
1. Το μείγμα μεταξύ σωματικών ηδονών και πόνων,
2. Το μείγμα μεταξύ ψυχικών ηδονών και πόνων και
3. Το μείγμα μεταξύ σωματικών και ψυχικών ηδονών και πόνων.
Όσον αφορά την πρώτη περίπτωση, είναι δυνατό ο πόνος να υπερνικά την ηδονή (όπως στην περίπτωση της φαγούρας) ή η ηδονή να υπερνικά τον πόνο (όπως στην περίπτωση της σεξουαλικής πράξης). Η τρίτη ανάμιξη έχει ήδη αναλυθεί σε σχέση με το φαινόμενο της επιθυμίας (34 C και εξής). Έτσι, απομένει η δεύτερη ανάμιξη, την οποία βρίσκουμε στην καθημερινή ζωή, αλλά κυρίως στην τέχνη.
Ακολουθεί μια μακρά ενότητα (48 Α–50 Β) για αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε ψυχολογία της τέχνης, δικαιολογημένη από το γεγονός ότι το σχετικό θέμα είναι αρκετά σκοτεινό και η ανάλυση πρέπει να μας βοηθήσει να βρούμε τον δρόμο μας ανάμεσα σε ακόμη πιο πολύπλοκες περιπτώσεις. Μπορούμε όμως δικαίως να φανταστούμε ότι, κάνοντας αυτού του είδους τα σχόλια για την τραγωδία και την κωμωδία, ο Πλάτων – και ο ίδιος θεατρικός συγγραφέας – είχε κατά νου και τα δικά του έργα, τα οποία υπερβαίνουν και τις δύο κατηγορίες. Και είναι βέβαιο – εφόσον το δηλώνει ο ίδιος – ότι πέρα από κάθε ποιητικό σχήμα, αποβλέπει «σε όλη την τραγικωμωδία της ζωής» (50 Β).
Άρα είναι η ίδια η ζωή που είναι ένα μείγμα ηδονής και πόνου – «όσο κι αν κανείς τείνει προς την αντίθετη κατεύθυνση» (50 Β 6), όπως κάνει ο Φίληβος. Ας σημειωθεί και πάλι η ιδιαίτερη ακρίβεια με την οποία γίνονται αυτές οι διακρίσεις. Η άγνοια και η ανικανότητα εμφανίζονται σε τρεις τομείς (τριχῇ τέμνειν, 48 D 4), τους οποίους γνωρίζουμε από τον Αλκιβιάδη Α΄: στην κατοχή, στο σώμα και στην ψυχή. Οι αμαθείς, αντίθετα, κατατάσσονται σε δύο κατηγορίες (διαιρετέον δίχα, 49 Α 7): των αδύναμων και των ισχυρών, και επομένως η άγνοιά τους μπορεί να είναι επιβλαβής – και επομένως απεχθής – ή κωμική. Η ανάλυση δείχνει τώρα ότι γελάμε με τα ακίνδυνα ελαττώματα, δηλαδή βιώνουμε ηδονή και παρ’ όλα αυτά το γέλιο εκφράζει φθόνο (φθόνος), που είναι πηγή πόνου.
Για να ανακαλύψουμε αυτό που ο Σίλλερ ονόμαζε «τον λόγο για τον οποίο τα τραγικά θέματα είναι ευχάριστα» ή, για να το πούμε με τα λόγια του Πλάτωνα, να αναλύσουμε το μείγμα συναισθημάτων που βιώνει κανείς παρακολουθώντας μια τραγωδία, πρέπει να ξεκινήσουμε από την τύφλωση του ισχυρού ανθρώπου, η οποία είναι επιβλαβής και απεχθής. Όμως αυτή η ανάλυση δεν προχωρά περαιτέρω, ούτε εξετάζονται άλλα μικτά συναισθήματα.
Η συζήτηση στρέφεται αντ' αυτού στις καθαρές ηδονές. Κοιτώντας πίσω, ωστόσο, μπορεί να πει κανείς ότι ακόμη και μέσα στην κατηγορία των μικτών εμπειριών, οι διάφορες περιπτώσεις που αναφέρθηκαν δεν πρέπει να τεθούν στο ίδιο επίπεδο. Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην ηδονή που προέρχεται από το ξύσιμο λόγω φαγούρας, σε εκείνη που προκαλείται από μια καλλιτεχνική παράσταση, και τέλος σε εκείνη που πηγάζει από την παρατήρηση της τραγικωμωδίας της ζωής, είτε από απόσταση είτε μέσω ενεργού συμμετοχής στο θέαμα. Πρόκειται για μια ανοδική πορεία: από το επίπεδο της φυσιολογίας, στο αισθητικό, και τέλος στο επίπεδο της ανθρώπινης ύπαρξης.
50 E – 52 B. Από τις μικτές ηδονές περνάμε και πάλι στις καθαρές, μέσα σε ένα φυσιολογικό πλαίσιο. Όπου μια κατάσταση έλλειψης δεν είναι αισθητή και επώδυνη, αλλά η πλήρωσή της είναι αντιληπτή και ευχάριστη, έχουμε μια καθαρή ηδονή, όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση των απλών γεωμετρικών σχημάτων, των καθαρών μουσικών φθόγγων ή των ευχάριστων οσμών.
Αυτό που έχουν κοινό αυτά τα πράγματα, και αυτό που αντίθετα διαφοροποιεί έναν κύκλο ή μια σφαίρα από έναν οργανισμό ή έναν μεμονωμένο φθόγγο από μια μελωδία, είναι το εξής: πρόκειται για πράγματα που είναι όμορφα όχι σε σχέση με κάτι άλλο (πρὸς ἕτερον), αλλά στην ίδια τους την ουσία (αὐτὰς καθ’ αὐτάς). Αυτή η έκφραση δείχνει πόσο κοντά βρισκόμαστε εδώ σε αυτό που αλλού ο Πλάτων ονομάζει εἶδος (ιδέα).
Ακόμα και μέσα στην κατηγορία των καθαρών ηδονών υπάρχουν διαβαθμίσεις. Οι οσμές είναι λιγότερο «θείες», φαινομενικά επειδή δεν είναι τόσο καθαρά «ορισμένες» όσο άλλες εμπειρίες. Παρ’ όλα αυτά, οι ηδονές της γνώσης (τὰς περὶ τὰ μαθήματα ἡδονάς, 51 E) προστίθενται στον κατάλογο — και αυτή η προσθήκη δείχνει ότι και αυτή η σειρά θεωρείται κλιμακούμενη προς τα άνω.
Οι ηδονές της γνώσης είναι επίσης απαλλαγμένες από το αίσθημα του πόνου. Αυτό που μπορεί να φαίνεται ως πόνος — είτε στο προηγούμενο στάδιο της άγνοιας είτε στο μεταγενέστερο της λήθης — δεν είναι άμεση εμπειρία (οὐ φύσει), αλλά προκύπτει από τον στοχασμό και επομένως δεν λαμβάνεται υπόψη. Οι ηδονές της γνώσης ανήκουν μόνο σε ελάχιστους (τῶν σφόδρα ὀλίγων), και μόνο αυτό αρκεί για να φανεί ότι βρίσκονται στο άκρο της κλίμακας, ιδίως αν ανατρέξουμε στην αρχή του διαλόγου (11 B), όπου η ηδονή αξιώνει την εγκυρότητά της για όλα τα έμβια όντα.
Τρεις σύντομες ενότητες συνοψίζουν τώρα το συμπέρασμα που μπορεί να εξαχθεί από αυτή την ανάλυση των ηδονών. Με τον χαρακτηριστικό τρόπο του ύστερου πλατωνικού ύφους, αυτά τα συμπεράσματα ακολουθούν το ένα το άλλο άμεσα· και στον αναγνώστη επαφίεται να αναγνωρίσει τη μεταξύ τους σύνδεση.
Ακολουθεί μια μακρά ενότητα (48 Α–50 Β) για αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε ψυχολογία της τέχνης, δικαιολογημένη από το γεγονός ότι το σχετικό θέμα είναι αρκετά σκοτεινό και η ανάλυση πρέπει να μας βοηθήσει να βρούμε τον δρόμο μας ανάμεσα σε ακόμη πιο πολύπλοκες περιπτώσεις. Μπορούμε όμως δικαίως να φανταστούμε ότι, κάνοντας αυτού του είδους τα σχόλια για την τραγωδία και την κωμωδία, ο Πλάτων – και ο ίδιος θεατρικός συγγραφέας – είχε κατά νου και τα δικά του έργα, τα οποία υπερβαίνουν και τις δύο κατηγορίες. Και είναι βέβαιο – εφόσον το δηλώνει ο ίδιος – ότι πέρα από κάθε ποιητικό σχήμα, αποβλέπει «σε όλη την τραγικωμωδία της ζωής» (50 Β).
Άρα είναι η ίδια η ζωή που είναι ένα μείγμα ηδονής και πόνου – «όσο κι αν κανείς τείνει προς την αντίθετη κατεύθυνση» (50 Β 6), όπως κάνει ο Φίληβος. Ας σημειωθεί και πάλι η ιδιαίτερη ακρίβεια με την οποία γίνονται αυτές οι διακρίσεις. Η άγνοια και η ανικανότητα εμφανίζονται σε τρεις τομείς (τριχῇ τέμνειν, 48 D 4), τους οποίους γνωρίζουμε από τον Αλκιβιάδη Α΄: στην κατοχή, στο σώμα και στην ψυχή. Οι αμαθείς, αντίθετα, κατατάσσονται σε δύο κατηγορίες (διαιρετέον δίχα, 49 Α 7): των αδύναμων και των ισχυρών, και επομένως η άγνοιά τους μπορεί να είναι επιβλαβής – και επομένως απεχθής – ή κωμική. Η ανάλυση δείχνει τώρα ότι γελάμε με τα ακίνδυνα ελαττώματα, δηλαδή βιώνουμε ηδονή και παρ’ όλα αυτά το γέλιο εκφράζει φθόνο (φθόνος), που είναι πηγή πόνου.
Για να ανακαλύψουμε αυτό που ο Σίλλερ ονόμαζε «τον λόγο για τον οποίο τα τραγικά θέματα είναι ευχάριστα» ή, για να το πούμε με τα λόγια του Πλάτωνα, να αναλύσουμε το μείγμα συναισθημάτων που βιώνει κανείς παρακολουθώντας μια τραγωδία, πρέπει να ξεκινήσουμε από την τύφλωση του ισχυρού ανθρώπου, η οποία είναι επιβλαβής και απεχθής. Όμως αυτή η ανάλυση δεν προχωρά περαιτέρω, ούτε εξετάζονται άλλα μικτά συναισθήματα.
Η συζήτηση στρέφεται αντ' αυτού στις καθαρές ηδονές. Κοιτώντας πίσω, ωστόσο, μπορεί να πει κανείς ότι ακόμη και μέσα στην κατηγορία των μικτών εμπειριών, οι διάφορες περιπτώσεις που αναφέρθηκαν δεν πρέπει να τεθούν στο ίδιο επίπεδο. Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην ηδονή που προέρχεται από το ξύσιμο λόγω φαγούρας, σε εκείνη που προκαλείται από μια καλλιτεχνική παράσταση, και τέλος σε εκείνη που πηγάζει από την παρατήρηση της τραγικωμωδίας της ζωής, είτε από απόσταση είτε μέσω ενεργού συμμετοχής στο θέαμα. Πρόκειται για μια ανοδική πορεία: από το επίπεδο της φυσιολογίας, στο αισθητικό, και τέλος στο επίπεδο της ανθρώπινης ύπαρξης.
50 E – 52 B. Από τις μικτές ηδονές περνάμε και πάλι στις καθαρές, μέσα σε ένα φυσιολογικό πλαίσιο. Όπου μια κατάσταση έλλειψης δεν είναι αισθητή και επώδυνη, αλλά η πλήρωσή της είναι αντιληπτή και ευχάριστη, έχουμε μια καθαρή ηδονή, όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση των απλών γεωμετρικών σχημάτων, των καθαρών μουσικών φθόγγων ή των ευχάριστων οσμών.
Αυτό που έχουν κοινό αυτά τα πράγματα, και αυτό που αντίθετα διαφοροποιεί έναν κύκλο ή μια σφαίρα από έναν οργανισμό ή έναν μεμονωμένο φθόγγο από μια μελωδία, είναι το εξής: πρόκειται για πράγματα που είναι όμορφα όχι σε σχέση με κάτι άλλο (πρὸς ἕτερον), αλλά στην ίδια τους την ουσία (αὐτὰς καθ’ αὐτάς). Αυτή η έκφραση δείχνει πόσο κοντά βρισκόμαστε εδώ σε αυτό που αλλού ο Πλάτων ονομάζει εἶδος (ιδέα).
Ακόμα και μέσα στην κατηγορία των καθαρών ηδονών υπάρχουν διαβαθμίσεις. Οι οσμές είναι λιγότερο «θείες», φαινομενικά επειδή δεν είναι τόσο καθαρά «ορισμένες» όσο άλλες εμπειρίες. Παρ’ όλα αυτά, οι ηδονές της γνώσης (τὰς περὶ τὰ μαθήματα ἡδονάς, 51 E) προστίθενται στον κατάλογο — και αυτή η προσθήκη δείχνει ότι και αυτή η σειρά θεωρείται κλιμακούμενη προς τα άνω.
Οι ηδονές της γνώσης είναι επίσης απαλλαγμένες από το αίσθημα του πόνου. Αυτό που μπορεί να φαίνεται ως πόνος — είτε στο προηγούμενο στάδιο της άγνοιας είτε στο μεταγενέστερο της λήθης — δεν είναι άμεση εμπειρία (οὐ φύσει), αλλά προκύπτει από τον στοχασμό και επομένως δεν λαμβάνεται υπόψη. Οι ηδονές της γνώσης ανήκουν μόνο σε ελάχιστους (τῶν σφόδρα ὀλίγων), και μόνο αυτό αρκεί για να φανεί ότι βρίσκονται στο άκρο της κλίμακας, ιδίως αν ανατρέξουμε στην αρχή του διαλόγου (11 B), όπου η ηδονή αξιώνει την εγκυρότητά της για όλα τα έμβια όντα.
Τρεις σύντομες ενότητες συνοψίζουν τώρα το συμπέρασμα που μπορεί να εξαχθεί από αυτή την ανάλυση των ηδονών. Με τον χαρακτηριστικό τρόπο του ύστερου πλατωνικού ύφους, αυτά τα συμπεράσματα ακολουθούν το ένα το άλλο άμεσα· και στον αναγνώστη επαφίεται να αναγνωρίσει τη μεταξύ τους σύνδεση.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου