Η αναίρεση του «δόγματος της αναλογίας του όντος» με βάση τα συγγράμματα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (11)

 Συνέχεια από : Σάββατο 24 Μαίου 2025                                                          

                                                                         ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ: ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

π. Χρίστος Μαλάης

Η αναίρεση του «δόγματος της αναλογίας του όντος» με βάση τα συγγράμματα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ

Η αναλογία στο Διονύσιο Αρεοπαγίτη και στους βυζαντινούς λογίους Βαρλαάμ και Γρηγορά

1.3.1 Η αναλογία στα έργα Διονυσίου του Αρεοπαγίτη1

Η θέση της αναλογίας στη θεολογική σκέψη του Διονυσίου Αρεοπαγίτη είναι πολύ σημαντική. Όπως θα δείξουμε, ο ρόλος της αναλογίας είναι συστατικός για τη δημιουργία του κόσμου, αφού με βάση αυτήν καθορίζεται η τάξη και η ιεραρχία των όντων τόσο μέσα στο νοητό όσο και μέσα στο αισθητό σύμπαν. Σύμφωνα με την αναλογία επίσης, προσδιορίζεται ο τρόπος αναγωγής των όντων προς το Θεό και καθορίζεται ο τρόπος ανάβασης της ατομικής ψυχής κατά την πορεία της για ένωση με το Θεό. Γι’ αυτό και χαρακτηρίζεται ως «ιερή», «οικεία», «αναγωγική», «ανυψωτική», «ιεροπρεπής» και «θεαρχική».

1.3.1.1 Η αναλογία και τα θεία ονόματα

Σύμφωνα με το Διονύσιο Αρεοπαγίτη, τα ονόματα που δίνουμε εμείς οι άνθρωποι για να εκφράσουμε τις θείες αλήθειες, ακόμη κι όταν δηλώνονται με τη μεγαλύτερη ακρίβεια από ανάλογες δικές μας σημασίες, είναι οπωσδήποτε κατώτερα από την πραγματική τους αλήθεια2. Η αιτία για την οποία προβάλλονται με τύπους όσα δε χωρούν σε τύπους, όπως επίσης ο λόγος για τον οποίο παρουσιάζονται με σχήματα εκείνα τα οποία είναι παντελώς ασχημάτιστα είναι: α) η αναλογία των «οἰκίων καὶ συμφυῶν ἀναγωγιῶν», β) το γεγονός ότι στα μυστικά λόγια προσιδιάζει να αποκρύπτουν τα απόρρητα, για να προστατεύουν την ιερή αλήθεια από τους πολλούς3. Τόσο η καταφατική όσο και η αποφατική απόδοση των θείων ονομάτων, οφείλεται στο γεγονός ότι αυτό που μπορεί να δει ο άνθρωπος δεν είναι η κρυφιότητα του Θεού, αλλά κάποιες θεοφάνειες μέσα από ιερές οράσεις που είναι ανάλογες προς αυτόν4. Όταν τα θεία φανερώνονται στο νου, σύμφωνα με το Διονύσιο, εποπτεύονται από αυτόν σύμφωνα με το μέτρο που του αναλογεί5. Διότι το αγαθό δεν είναι ολότελα ακοινώνητο, αλλά φανερώνεται με τους ανάλογους φωτισμούς σε καθένα από τα όντα6. Εμείς ωστόσο χρησιμοποιούμε οικεία προς εμάς σύμβολα για τα θεία, κι από αυτά πάλι ανυψωνόμαστε κατ’ αναλογία στην απλή και ενιαία αλήθεια των νοητών θεαμάτων7.

1.3.1.2 Οι αναλογίες των όντων

Όπως ο φυσικός ήλιος με το είναι του φωτίζει όλα όσα μπορούν να κοινωνούν στο φως του κατά την αναλογία τους, όμοια και το αγαθό σκορπά με την ύπαρξή του σε όλα τα όντα ανάλογα τις ακτίνες της αγαθότητάς του8. Από το αγαθό έτσι, προέρχεται κάθε ύπαρξη και κάθε ζωή του νου, καθώς και οι αναλογίες των όντων και στο αγαθό πάλι γυρίζουν9. Αυτό σημαίνει πως κάθε ον λέγεται αγαθό ανάλογα με το μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό που πλησιάζει το αγαθό10. Για το Διονύσιο, η αναλογία εκάστου όντος αποτελεί το μέτρο της μετοχής του στη ζωή και στην ύπαρξη του αγαθού11. Αυτό συμβαίνει διότι, αν δεν ήταν το αγαθό παρόν αναλόγως σε κάθε ον, τότε θα βρίσκονταν στην τελευταία θέση όσα είναι πρώτα και θεϊκότερα των άλλων12. Η αιτία της αναλογίας εκάστου όντος προς το αγαθό οφείλεται, σύμφωνα με τον Διονύσιο Αρεοπαγίτη, στη δικαιοσύνη του Θεού, η οποία«πᾶσαν ἀνισότητα καὶ ἀλλοτριοπραγίαν ἐκ τῶν ὅλων ἐξορίζουσαν καὶ τὰς ἀναλογίας ἑκάστου συνιστάνουσαν ἀμεταπτώτους εἰς τὰ ἐναντία καὶ ἀμεταχωρήτους»13.

1.3.1.3 Η αναλογία και οι λόγοι των όντων

Μέσα στο αγαθό προϋπάρχουν τα παραδείγματα των όντων, τα οποία είναι οι λόγοι που δίνουν ουσία στα όντα14. Διαμέσου των παραδειγμάτων μπορούμε να αναχθούμε αναλογικά στη γνώση της αιτίας των όλων, με το να αναφέρουμε τα όντα σ’ αυτήν ενωμένα με μία ένωση που υπερβαίνει τα πάντα15. Ενώ το Θεό δεν τον γνωρίζουμε από τη φύση του, τον γνωρίζουμε ωστόσο από τη διάταξη όλων των όντων, η οποία έχει κάποιες απεικονίσεις και ομοιώματα των θεϊκών προτύπων16. Η βασικότερη ίσως διαφορά ανάμεσα στην έννοια της αναλογίας στους νεοπλατωνικούς και στο Διονύσιο Αρεοπαγίτη, είναι ότι στο Διονύσιο άμεση πηγή της αναλογίας είναι ο ίδιος ο Θεός, στον οποίο προϋπάρχουν τα πάντα όχι ως ουσίες-παραδείγματα, αλλά ως λόγοι-παραδείγματα, ως θείες δυνάμεις και θελήματα δηλαδή και όχι ως ουσίες. Σύμφωνα μ’ αυτό, όλα τα όντα υμνούν το Θεό κατά την αναλογία του το καθένα, αφού αυτός είναι ο αίτιος τους17.

1.3.1.4 Η «ανυψωτική» αναλογία

Με το φως του ο Θεός διώχνει κάθε άγνοια και πλάνη από τις ψυχές, και πάντοτε τις υψώνει προς τα άνω ανάλογα με την τάση τους για ανύψωση18. Όσους θέλουν να οδηγηθούν στο Θεό, η θεία αγαθότητα τους ανυψώνει ανάλογα με τη δύναμή τους και τους ενοποιεί σύμφωνα με την απλοποιητική της ένωση19. Δεν είναι δυνατό, υποστηρίζει ο Διονύσιος, να υψωθεί ο ανθρώπινος νους προς την άυλη μίμηση και θεωρία των ουρανίων ιεραρχιών, αν δε χρησιμοποιήσει την ανάλογη σ’ αυτόν υλική χειραγώγηση. Σ’ αυτό ακριβώς συνίσταται η σωτηριολογική διάσταση της αναλογίας, στο ότι ο άνθρωπος μπορεί να σκεφτεί τα ορατά κάλλη ως απεικονίσματα της αόρατης ωραιότητας, τα υλικά φώτα ως εικόνα της άυλης φωτοδοσίας και τη μετάληψη της θείας ευχαριστίας ως εικόνα της μετουσίας του Ιησού20.

1.3.1.5 Αναλογία και ιεραρχία

Για την επίτευξη της αναλογικής θεώσεως, η φιλάνθρωπη τελεταρχία μας δείχνει τις ουράνιες ιεραρχίες και μας καθιστά συλλειτουργούς τους, σύμφωνα με την ανάλογη προς τις δυνάμεις μας αφομοίωση της θεοειδούς ιερωσύνης τους21. Η ιεραρχία γενικά, αποτελεί μία ιερή τάξη, επιστήμη και ενέργεια που θέλει να αφομοιωθεί προς τη θεομορφία ανεβαίνοντας στη μίμηση του θείου ανάλογα με τους φωτισμούς που της δίνονται από το Θεό22. Η τελείωση για τον καθένα που έχει κλήρο στην ιεραρχία είναι να υψωθεί στη μίμηση του θείου κατά την αναλογία του23.

Η πρώτη διακόσμηση των γύρω από το Θεό νόων μυσταγωγείται άμεσα από τον θείο φωτισμό, από αυτήν πάλι μυσταγωγείται κατ’ αναλογία η δεύτερη διακόσμηση, κι από αυτήν η τρίτη24. Η πρώτη τάξη μεταδίδει στην έπειτα από αυτή το θείο φως που της έχει δωρηθεί, με την ανάλογη πρόνοια25. Από την τρίτη ιεραρχία μυσταγωγούμαστε εμείς οι άνθρωποι, με θεία αρμονία και αναλογία26. Η αγγελική τάξη υποδέχεται τους θεαρχικούς φωτισμούς ιεραρχικά μέσω των αρχαγγέλων, και κατόπιν τους φανερώνει σε εμάς, ανάλογα με την ικανότητα που έχει προς τα ιερά, καθένας που φωτίζεται από τα θεία27.

1.3.1.6 Η «αναγωγική» αναλογία

«Αἱ μὲν ὑπερβεβηκυῖαι διακοσμήσεις περισσῶς ἔχουσι καὶ τὰς τῶν ὑφειμένων ἱερὰς ἰδιότητας, αἱ δὲ τελευταῖαι τὰς τῶν πρεσβυτέρων ὑπερκειμένας ὁλότητας οὐκ ἔχουσι μερικῶς εἰς αὐτὰς τῶν πρωτοφανῶν ἐλλάμψεων διὰ τῶν πρώτων ἀναλόγως αὐταῖς διαπορθμευομένων»28. Κάθε νοερή ύπαρξη διαιρεί και πολλαπλασιάζει με προνοητική δύναμη το ενικό νόημα που της δωρίζει η θειοτέρα ύπαρξη, σύμφωνα με την αναγωγική αναλογία της κατώτερης29. Για παράδειγμα, η θερμότητα της φωτιάς διαδίδεται καλύτερα στα δεκτικότερα σώματα τα οποία οδηγούνται εύκολα στην ομοίωση μ’ αυτήν. Όσα δεν είναι δεκτικά τα θερμαίνει ανάλογα, διαμέσου άλλων που συγγενεύουν σ’ αυτήν30. Κατά τον ίδιο λόγο της φυσικής τάξης σχηματίζεται και η αναλογία κάθε νοερής ταξιαρχίας31. Για όλα όσα φωτίζονται, αρχή του φωτισμού τους είναι ο Θεός φύσει, επειδή Αυτός είναι η ουσία του φωτός32.

Η κατά μέρος υπερκείμενη ουσία είναι αρχή για κάθε μία ουσία έπειτα από αυτήν, θέσει και κατά μίμηση Θεού, επειδή διοχετεύονται από αυτήν τα θεία φώτα σε εκείνην33. Όλες οι θεαρχικές ενέργειες ακτινοβολούνται έτσι από τις πρώτες ουσίες και διαδίδονται σε όλες τις άλλες, κατά την αναλογία της καθεμιάς προς θεία μετουσία34.

1.3.1.7 Αναλογία, ιεραρχία και συμμετρία

Σύμφωνα με το Διονύσιο Αρεοπαγίτη, κάθε αληθινός ιεράρχης πρέπει να μυηθεί στα θεία ανάλογα με την εκκλησιαστική τάξη στην οποία βρίσκεται, και να μεταδώσει την ιερή θέωση στους υποδεέστερούς του35. Το θείο φως που απλώνεται στους νοερούς οφθαλμούς του, τον καθιστά ικανό να απλώνει σε όλους με αφθονία το φωτισμό της ένθεης διδασκαλίας, με βάση την ιεραρχία της ευκοσμίας και σύμφωνα με την αναλογία της συμμετρίας που έχει ο καθένας προς τα ιερά36. Η θεόμορφη ιεραρχία απονέμει στον καθένα σύμφωνα με την αξία του την μέθεξη των θείων που του αναλογεί. Η μέθεξη των θείων δωρίζεται με τρόπο ιερό στον κατάλληλο καιρό, με βάση τη συμμετρία και την αναλογία37. Σύμφωνα με το Διονύσιο, η καθολική ευκοσμία και θεία τάξη είναι η εξής: Όπως οι ηλιακές ακτίνες διαπερνούν πρώτα τις λεπτότερες και διαφανέστερες ουσίες κι όλο το φως που ξεχειλίζει απ’ αυτές μετοχετεύεται «ηλιοειδώς» στις έπειτα από αυτές ουσίες, με ανάλογο τρόπο και σε ό,τι έχει σχέση με το Θεό, δεν πρέπει να τολμά να γίνεται οδηγός σε άλλους όποιος δεν έχει γίνει ολόκληρος θεοειδής στον υπέρτατο βαθμό38.

Το «ηλιοειδώς μετεχόμενο» συμβολίζει τα ιερά αινίγματα, διαμέσου των οποίων οι κόσμιες τάξεις των κατωτέρων ανάγονται προς τα ανώτερα, σύμφωνα με την ιερή αναλογία τους39. Για παράδειγμα, η σύνθεση του μύρου κατά την τελετή του χρίσματος αποτελεί μία συλλογή από ουσίες που ευωδιάζουν, με τις οποίες όσοι χρίονται γεμίζουν από ευωδία ανάλογα με το βαθμό μετοχής τους σ’ αυτό40. Η συμβολική σύνθεση του μύρου ιχνογραφεί τον ίδιο τον Ιησού, που μεταδίδει σύμφωνα με θεαρχικές αναλογίες τις θεϊκές ευωδίες, στα πιο θεοειδή νοερά όντα41. Αυτά τότε, από αγαθότητα και κατά αναλογία, διαπορθμεύουν στις κατώτερες ιερές τάξεις τις θεουργικές τους γνώσεις42. Κάθε μία από τις τρεις διαιρέσεις της ανθρώπινης ιεραρχίας, παίρνει κατά τη δύναμη πρώτη, μεσαία και τελευταία θέση, προνοώντας για την ιερή αναλογία και τη μεταξύ τους αρμονική και συνδετική κοινωνία43. Σύμφωνα με το Διονύσιο, η αρχή και η θεμελίωση κάθε αόρατης και ορατής ευκοσμίας, παραχωρεί να περάσουν οι θεουργικές ακτίνες στους πρώτους και πιο θεόμορφους και διαμέσου τους φωτίζει και επιφαίνεται στους κατώτερους κατά την αναλογία τους44. Η πρώτη ιεραρχική τάξη είναι γεμάτη από δύναμη τελειοποιητική η οποία μυεί στις επιστήμες των ιερών, διδάσκοντας τις ανάλογές τους έξεις και δυνάμεις45. Η μετάληψη των θεαρχικών μυστηρίων είναι το επιστέγασμα κάθε ιερατικής μέθεξης, στην οποία μετέχουν όλες οι ιερές τάξεις, κατά την αναλογία τους κάθε μία, για την ανύψωση και τελείωση της θέωσής τους46.

Συμπερασματικά, η έννοια της αναλογίας στο Διονύσιο Αρεοπαγίτη συνδέεται αρχικά με τους λόγους-δημιουργικές δυνάμεις του Θεού και συνιστά τον ιδιαίτερο τρόπο δομής και λειτουργίας τόσο του νοερού και αισθητού σύμπαντος, όσο και των καθ’ έκαστα όντων που υπάρχουν μέσα σ’ αυτόν. Ενώ η φύση του Θεού παραμένει παντελώς άγνωστη, οι δυνάμεις του μπορούν να γίνουν γνωστές διαμέσου των θείων παραδειγμάτων, τα οποία υπάρχουν αναλογικά μέσα στα κτιστά όντα. Με βάση την αναλογία, τα καθ’ έκαστα όντα κοσμούν το σύμπαν αποτελώντας απεικονίσεις και ομοιώματα των θεϊκών προτύπων. Η αναλογία, σύμφωνα με το Διονύσιο Αρεοπαγίτη, καθορίζει επίσης το μέτρο μετοχής των όντων στη θεία αγαθότητα, τοποθετώντας τα στη θέση που τους αρμόζει μέσα στην κοσμική ιεραρχία, σύμφωνα με την αξία που τους προσδίδει η θεία δικαιοσύνη. Με βάση την αναλογία που τους ταιριάζει στην κλίμακα της ιεραρχίας τους, τα νοερά όντα γίνονται μέτοχα της θείας φωτοδοσίας και σύμφωνα με τη θέση που τους αναλογεί αναλαμβάνουν το καθένα το δικό του ρόλο στη μετάδοση του θείου φωτός από τα ανώτερα επίπεδα στα κατώτερα. Από τα κατώτερα επίπεδα των νοερών δυνάμεων, οι θείες φωτοδοσίες μετοχετεύονται στις ανώτερες εκκλησιαστικές τάξεις και από αυτές πάλιν στις κατώτερες τάξεις, ανάλογα προς την ιερή συμμετρία και τη δεκτικότητα τους. Τέλος, οι άνθρωποι μπορούν εάν το θέλουν να επιστρέψουν στο Θεό και να ενωθούν μαζί του, ανάλογα προς την κάθαρση και το φωτισμό που θα πετύχουν στη ζωή τους, διαμέσου των τριών τάξεων της εκκλησιαστικής ιεραρχίας.

(Συνεχίζεται)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Διαβάστε περισσότερα »