Η αποθέωση της ρομαντικής βούλησης: Η εξέγερση ενάντια στον μύθο του ιδανικού κόσμουV
Ο Fichte προχώρησε ακόμη περισσότερο. Εμπνεόμενος από τον Kant και λιγότερο εμφανώς από τον Herder, θαυμαστής της Γαλλικής Επανάστασης, αλλά απογοητευμένος από την Τρομοκρατία, ταπεινωμένος από τις ατυχίες της Γερμανίας, υπεραμυνόμενος του Λόγου και της αρμονίας -λέξεις που χρησιμοποιούνταν από δω και στο εξής με όλο και περισσότερο εξασθενημένη και απροσδιόριστη σημασία-, o F(r)ichte είναι ο πραγματικός πατέρας του ρομαντισμού, κυρίως όταν εξυψώνει τη βούληση υπεράνω της γαλήνιας, θεωρητικής σκέψης. Ο άνθρωπος δεν αποκτά συνείδηση του τι είναι -του εαυτού του εν σχέσει προς τους άλλους ή προς τον εξωτερικό κόσμο- με τη σκέψη ή την καθαρή θεωρία, αφού όσο πιο καθαρή είναι, όσο περισσότερο η σκέψη του ανθρώπου ως τέτοια γίνεται αντικείμενο ενδιαφέροντος, τόσο λιγότερο θα έχει επίγνωση του εαυτού της ως υποκειμένου· η αυτεπίγνωση εκπηγάζει από τη συναντώμενη αντίσταση. Καθώς δέχομαι την επίδραση των όσων είναι εξωτερικά προς εμένα, γνωρίζω πως είμαι ό,τι είμαι, αποκτώ επίγνωση των στόχων μου, της φύσης μου, της ουσίας μου, σε αντίθεση με ό,τι δεν είναι δικό μου και εφόσον δεν είμαι μόνος στον κόσμο, αλλά συνδέομαι με μυριάδες νήματα, όπως μας δίδαξε ο Burke, με άλλους ανθρώπους, αυτή η επίδραση με οδηγεί να κατανοήσω τι ήταν και τι είναι η κουλτούρα μου, το έθνος μου, η γλώσσα μου, η ιστορική μου παράδοση, η πραγματική εστία μου. Αποσπώ από την εξωτερική φύση ό,τι χρειάζομαι, το αντιμετωπίζω βάσει των αναγκών μου, της ιδιοσυγκρασίας μου, των ερωτημάτων, των επιδιώξεών μου: «Δεν αποδέχομαι ό,τι προσφέρει η φύση επειδή έτσι πρέπει», διακηρύσσει ο Fichte. «Το πιστεύω επειδή έτσι θέλω».Ο Descartes και ο Locke προφανώς σφάλλουν – ο νους δεν είναι κέρινο καλούπι πάνω στο οποίο η φύση αποτυπώνει ό,τι της αρέσει, δεν είναι αντικείμενο, αλλά διηνεκής δραστηριότητα που διαμορφώνει τον κόσμο του σε αντιστοιχία με τις ηθικές απαιτήσεις του. Η ανάγκη για δράση γεννά τη συνείδηση του εξωτερικού κόσμου: «Γνωρίζουμε επειδή είμαστε υποχρεωμένοι να δρούμε, και όχι το αντίθετο». Μια αλλαγή στις αντιλήψεις μου για ό,τι πρέπει να γίνει θα αλλάξει τον κόσμο μου. Ο κόσμος του ποιητή (αυτή δεν είναι η γλώσσα του Fichte) διαφέρει από τον κόσμο του τραπεζίτη, ο κόσμος του πλούσιου δεν είναι ο κόσμος του φτωχού· ο κόσμος του φασίστα δεν είναι κόσμος του φιλελεύθερου, ο κόσμος όσων σκέπτονται και μιλούν γερμανικά δεν είναι ο κόσμος των Γάλλων. Ο Fichte δεν σταματά εδώ: αξίες, αρχές, ηθικοί και πολιτικοί στόχοι δεν είναι αντικειμενικά δεδομένα, και δεν επιβάλλονται στο υποκείμενο από τη φύση ή από κάποιον υπερβατικό θεό· «Δεν καθορίζομαι από τον στόχο μου: ο στόχος μου καθορίζεται από μένα». Η τροφή δεν δημιουργεί πείνα, αλλά η πείνα μου την κάνει τροφή. Αυτό είναι καινοφανές και επαναστατικό.
Η έννοια του εγώ στον Fichte δεν είναι απολύτως σαφής: δεν είναι το εμπειρικό εγώ, το οποίο υπόκειται στην αιτιώδη αναγκαιότητα του υλικού κόσμου, αλλά ένα αιώνιο, θεϊκό πνεύμα εκτός χρόνου και χώρου, για το οποίο τα εμπειρικά εγώ είναι εφήμερες απορροές· άλλοτε ο Fichte μοιάζει ν' αναφέρεται σ' αυτό χαρακτηρίζοντάς το ως υπερατομικό εγώ μέσα στο οποίο δεν είμαι παρά ένα στοιχείο -η Ομάδα-, μια κουλτούρα, ένα έθνος, μια εκκλησία. Αυτές είναι οι απαρχές του πολιτικού ανθρωπομορφισμού, ο μετασχηματισμός του κράτους, του έθνους, της προόδου, της ιστορίας σε υπεραισθητές οντότητες, με την απεριόριστη βούληση των οποίων πρέπει να εναρμονίσω τις δικές μου πεπερασμένες επιθυμίες αν θέλω να κατανοήσω τον εαυτό μου και τη σημασία μου, και να γίνω, στην καλύτερη περίπτωση, ό,τι μπορώ και πρέπει να γίνω. Αυτό το κατανοώ μέσω της δράσης: «Ο άνθρωπος πρέπει να είναι και να κάνει κάτι», «πρέπει να είμαστε δραστήρια πηγή ζωής, και όχι ηχώ της ή παράρτημα της». Η ουσία του ανθρώπου είναι ελευθερία και παρά το γεγονός ότι υπάρχει μεγάλη συζήτηση περί λόγου, αρμονίας, συμφιλίωσης των σκοπών του ενός ανθρώπου με τους σκοπούς των υπολοίπων σε μια ορθολογικά οργανωμένη κοινωνία, η ελευθερία δεν παύει να είναι ανυπέρβλητο αλλά επικίνδυνο χάρισμα: «Δεν είναι η φύση αλλά η ελευθερία που δημιουργεί τη μεγαλύτερη και τρομακτικότερη αξία στο είδος μας... ο άνθρωπος είναι ο χειρότερος εχθρός του ανθρώπου». Η ελευθερία είναι δίκοπο μαχαίρι· οι άγριοι επειδή είναι ελεύθεροι κατασπαράσσουν αλλήλους. Τα πολιτισμένα έθνη είναι ελεύθερα, ελεύθερα να ζουν ειρηνικά, αλλά και να συγκρούονται ή να πολεμούν· «ο πολιτισμός δεν είναι αποτρεπτικός παράγοντας της βίας αλλά όργανό της». Υπερασπίζεται την ειρήνη, όμως αν πρόκειται να υπάρξει επιλογή ανάμεσα στην ελευθερία, με το βίαιο δυναμικό της, και στην ειρήνη της υποταγής στις δυνάμεις της φύσης, ο ίδιος κατηγορηματικά προτιμά -και μάλιστα νομίζει ότι η ουσία του ανθρώπου το επιβάλλει- την ελευθερία. Η δημιουργία είναι η ουσία του ανθρώπου εξ ου και το δόγμα για την αξιοπρέπεια της εργασίας, του οποίου ο Fichte είναι εισηγητής -η εργασία είναι η αποτύπωση της δημιουργικής μου προσωπικότητας πάνω στην ύλη που γεννήθηκε από αυτήν την ανάγκη, είναι μέσον για την έκφραση του εσωτερικού εγώ μου- η κατάκτηση της φύσης και η πραγμάτωση της ελευθερίας για έθνη και πολιτισμούς είναι η αυτοπραγμάτωση της βούλησης: «Υπέροχη και ζώσα βούληση! Δεν κατονομάζεται με κανένα όνομα, δεν συλλαμβάνεται από καμία σκέψη!».[Ο ΙΔΙΟΣ Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΜΕ ΤΗΝ ΒΟΥΛΗΣΗ ΤΟΥ Ο ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΜΗΔΕΝ ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΥΙΟ ΤΟΥ (ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ)]
Η βούληση του Fichte είναι δυναμικός λόγος, λόγος εν δράσει. Παρά ταύτα, δεν ήταν ο λόγος που διέγειρε τη φαντασία των ακροατών του στις αίθουσες διαλέξεων της Ιένας και του Βερολίνου, αλλά ο δυναμισμός, η αυτεπιβολή· ο άνθρωπος έχει ιερή υποχρέωση να μετασχηματίσει τον εαυτό του και τον κόσμο διαμέσου της αδάμαστης βούλησής του. Αυτό είναι κάτι καινοτόμο και τολμηρό: οι σκοποί δεν είναι, όπως νόμιζαν πάνω από δύο χιλιετίες, αντικειμενικές αξίες, οι οποίες μπορούν ανακαλυφθούν στο εσωτερικό του ανθρώπου ή σε κάποια υπερβατική σφαίρα από μια ειδική ικανότητα. Οι σκοποί δεν ανακαλύπτονται εν γένει, αλλά κατασκευάζονται, δεν ανευρίσκονται αλλά δημιουργούνται. Ένας ρώσος συγγραφέας αναρωτιόταν, κατά τον 19ο αιώνα: «Πού είναι ο χορός προτού τον χορέψω;». Που είναι ο πίνακας προτού τον ζωγραφίσω; Πού είναι πράγματι; O Joshua Reynolds πίστευε ότι ενδημούσε σε κάποιον υπεραισθητό ουρανό αιώνιων πλατωνικών μορφών που ο εμπνευσμένος καλλιτέχνης πρέπει να τον αντιλαμβάνεται ευκρινώς και να μοχθεί για την ενσωμάτωσή του όσο το δυνατόν καλύτερα στο μέσον με το οποίο εργάζεται – καμβάς, μάρμαρο, ορείχαλκος. Ωστόσο, η απάντηση του Ρώσου υπονοεί ότι το έργο τέχνης προτού δημιουργηθεί δεν βρίσκεται πουθενά, ότι η δημιουργία είναι δημιουργία εκ του μηδενός – μια αισθητική της καθαρής δημιουργίας που ο Fichte εφαρμόζει στη σφαίρα της ηθικής, της δράσης εν γένει. Ο άνθρωπος δεν συνθέτει απλώς προϋπάρχοντα στοιχεία· η φαντασία δεν είναι μνήμη· δημιουργεί κυριολεκτικά, όπως ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο. Δεν υπάρχουν αντικειμενικοί κανόνες, παρά μόνον ό,τι εμείς δημιουργούμε.
Η τέχνη δεν είναι καθρέφτης που αντανακλά τη φύση, η δημιουργία κάποιου αντικειμένου σύμφωνα με τους κανόνες της αρμονίας ή της προοπτικής, για να δίνει ευχαρίστηση. Είναι, όπως δίδασκε ο Herder, μέσον επικοινωνίας, αυτοέκφρασης του ατομικού πνεύματος. Ό,τι έχει σημασία είναι η ποιότητα αυτής της ενέργειας, η αυθεντικότητά της. Εφόσον εγώ, ο δημιουργός, δεν ελέγχω τις πρακτικές συνέπειες των όσων κάνω, δεν αποτελούν μέρος μου, δεν αποτελούν μέρος του αληθινού κόσμου μου. Ελέγχω μόνο τα δικά μου κίνητρα, τους στόχους μου, τη συμπεριφορά μου σε ανθρώπους και πράγματα. Αν κάποιος με βλάψει, θα νιώσω ίσως φυσικό πόνο, αλλά όχι θλίψη, εκτός κι αν τον σέβομαι, κι αυτό είναι κάτι που βρίσκεται υπό τον έλεγχό μου. «Ο άνθρωπος είναι ο κάτοικος δύο κόσμων», τον έναν εκ των οποίων, τον φυσικό, είμαι σε θέση να αγνοώ· ο δεύτερος, ο πνευματικός, βρίσκεται υπό την εξουσία μου. Να γιατί η εγκόσμια αποτυχία είναι άνευ σημασίας, γιατί τα εγκόσμια αγαθά -πλούτη, ασφάλεια, επιτυχία, φήμη- είναι ασήμαντα σε αντίθεση με ό,τι πρέπει αποκλειστικάνα λογαριάζεται, τον αυτοσεβασμό μου ως ελεύθερου όντος, τις ηθικές αρχές μου, τους καλλιτεχνικούς ή ανθρώπινους στόχους μου· το να παραιτηθώ από τα τελευταία χάριν των πρώτων σημαίνει ότι διακυβεύω την τιμή και την ανεξαρτησία μου, την αυθεντική ζωή μου, χάριν κάποιου πράγματος έξω απ' αυτήν, για ένα μέρος του εμπειρικού-αιτιώδους μαγγανοπήγαδου, και έτσι νοθεύω ό,τι γνωρίζω πως είναι αλήθεια, εκπορνεύομαι, ξεπουλιέμαι - κάτι που για τον Fichte και τους οπαδούς του αποτελεί το μεγαλύτερο αμάρτημα.
Απ' αυτό το σημείο δεν απέχει πολύ ο κόσμος των ζοφερών ηρώων του Byron -σατανικοί απόβλητοι, αλαζόνες, άκαμπτοι, καταχθόνιοι -ο Μάνφρεντ, ο Μπέπο, ο Κόνραντ, ο Λάρα, ο Κάιν-, οι οποίοι αψηφούν την κοινωνία, υποφέρουν και καταστρέφονται. Μπορεί κανείς, με βάση τα εγκόσμια κριτήρια, να τους θεωρήσει εγκληματίες, εχθρούς της ανθρωπότητας, καταραμένες ψυχές: όμως, είναι ελεύθεροι· δεν υποτάχτηκαν στον Οίκο του Rimmon· διατήρησαν την ακεραιότητά τους εισπράττοντας φρικτές οδύνες και τεράστιο μίσος. Ο βυρωνισμός που σάρωσε την Ευρώπη, όπως η λατρεία για τον Βέρθερο του Goethe μισό αιώνα πριν, ήταν μια μορφή διαμαρτυρίας ενάντια στην πραγματική ή φανταστική αποπνικτική ατμόσφαιρα ενός μικρόψυχου, παραδόπιστου και υποκριτικού περιβάλλοντος, παραδομένου στην απληστία, τη διαφθορά και την ηλιθιότητα. Η αυθεντικότητα είναι το παν: «το σπουδαιότερο πράγμα στη ζωή είναι το αίσθημα», είπε κάποτε ο Byron – «να αισθανόμαστε ότι υπάρχουμε – έστω κι αν αυτό μας προξενεί πόνο». Οι ήρωές του είναι, όπως συμβαίνει και με την αυτοδραματοποίηση του Fichte, μοναχικοί στοχαστές: «Υπήρχε σ' αυτόν περιφρόνηση των πάντων. Στεκόταν σαν ξένος σ' αυτόν τον ζωντανό κόσμο». Η επίθεση σε ό,τι περισφίγγει και περιορίζει, σε ό,τι μας πείθει πως είμαστε μέρος κάποιου πελώριου μηχανισμού από τον οποίο είναι αδύνατον να ξεφύγουμε, αφού είναι σκέτη ψευδαίσθηση να πιστεύουμε ότι μπορούμε να δραπετεύσουμε – ιδού το κοινό σημείο της ρομαντικής εξέγερσης. Όταν ο Blake λέει: «Ένας κοκκινολαίμης στριμωγμένος στο κλουβί / ξεσηκώνει την οργή των ουρανών», το κλουβί είναι το νευτώνειο σύστημα. Ο Locke και ο Νεύτων είναι δαίμονες· «η Λογική» είναι «μυστική Δολοφονία»· «η Τέχνη είναι το Δέντρο της Ζωής... η Επιστήμη το Δέντρο του Θανάτου». «Το Δέντρο της Γνώσης μάς έχει στερήσει το Δέντρο της Ζωής», έλεγε ο Hamann μια γενιά πριν, κι αυτό επαναλαμβάνεται κατά γράμμα από τον Byron. Η ελευθερία συνεπάγεται ανατροπή κανόνων, ενδεχομένως και διάπραξη εγκλημάτων. Αυτή η παρατήρηση είχε γίνει προηγουμένως από τον Diderot (και ίσως από τον Milton όταν συνελάμβανε τη μορφή του Σατανά, καθώς και στον Τρωίλο του Shakespeare)· ο Diderot αντιλαμβανόταν τον άνθρωπο ως το θέατρο ενός ακατάπαυστου εμφύλιου πολέμου ανάμεσα σ' ένα εσωτερικό είναι, τον φυσικό άνθρωπο, ο οποίος μάχεται να ξεφύγει από τον εξωτερικό άνθρωπο, το προϊόν του πολιτισμού και των συμβάσεων. Ο Diderot συνέκρινε τον εγκληματία με τον μεγαλοφυή. Και οι δύο είναι απομονωμένα και άγρια όντα, που ανατρέπουν κανόνες, αψηφούν συμβάσεις και εκτίθενται σε τρομακτικούς κινδύνους, αντίθετα με τους hommes d'esprit οι οποίοι σπαταλούν την ευφυΐα τους με κομψό και ευχάριστο τρόπο, αλλά είναι πράοι και τους λείπει η ιερή φλόγα. «Δράση, η δράση είναι η ψυχή του κόσμου, και όχι η απόλαυση... Δίχως δράση όλο το αίσθημα και όλη η γνώση δεν είναι τίποτε άλλο παρά αργός θάνατος». Και πάλι: «Ο Θεός επώασε το κενό και αναδύθηκε ένας κόσμος»· «Καθαρίστε τον χώρο! Καταστρέψτε! Κάτι θα εμφανιστεί! Ω θεοφόρο συναίσθημα!». Είναι λόγοι του Lenz, του αυθεντικότερου εκφραστή του Sturm und Drang, μισό αιώνα πριν από τον Byron: σημασία έχει η ένταση της δημιουργικής εξόρμησης, το φυσικό βάθος απ' όπου εκπηγάζει, η ειλικρίνεια των πεποιθήσεων, η προθυμία να ζήσει και να πεθάνει κανείς για μια αρχή, γιατί έχει μεγαλύτερη αξία απ' ό,τι η εγκυρότητα των πεποιθήσεων ή των ίδιων των αρχών.
Ο Βολταίρος και ο Carlyle έγραψαν και οι δύο για τον Μωάμεθ. Το έργο του Βολταίρου είναι απλώς επίθεση στον σκοταδισμό, στην αδιαλλαξία, στον θρησκευτικό φανατισμό όταν αναφέρεται στον Μωάμεθ, χαρακτηρίζοντάς τον τυφλό και καταστροφικό βάρβαρο, εννοεί, όπως αντιλαμβάνονται όλοι, τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, η οποία κατά τη γνώμη του ήταν το μεγαλύτερο εμπόδιο για τη δικαιοσύνη, την ευτυχία, την ελευθερία και τον Λόγο – οικουμενικοί στόχοι που ικανοποιούν τις βαθύτερες ανάγκες όλων των ανθρώπων ανεξαρτήτως εποχής. Όταν, έναν αιώνα αργότερα, ο Carlyle πραγματεύεται το ίδιο θέμα, δεν ενδιαφέρεται παρά για τον χαρακτήρα του Μωάμεθ, για το υλικό από το οποίο είναι φτιαγμένος, και όχι για τα δόγματά του ή τις συνέπειές τους, τον αποκαλεί «πυρωμένη μάζα ζωής που ξεχύνεται από τον μεγάλο κόλπο της ίδιας της φύσης», και διακατέχεται από «βαθιά, μεγάλη, γνήσια ειλικρίνεια», «Καρδιά! Θέρμη! Αίμα! Ανθρωπιά! Ζωή!». Αυτά είναι τα λόγια του Herder. H επίθεση στον Βολταίρο και στη ρηχή συζήτηση των Γάλλων κορυφώθηκε στη Γερμανία κατά το τελευταίο τρίτο του 18ου αιώνα. Μισό αιώνα αργότερα, ο στόχος της έλλογης ευτυχίας, ιδιαίτερα στην εκδοχή του Bentham, απορρίπτεται με περιφρόνηση από τη νέα, ρομαντική γενιά της ηπειρωτικής Ευρώπης, για την οποία η απόλαυση δεν είναι παρά «χλιαρό νερό στη γλώσσα»· η έκφραση ανήκει στον Hölderlin, αλλά κάλλιστα θα μπορούσε να έχει ειπωθεί από τον Musset ή τον Λέρμοντοφ. Ο Goethe, o Wordsworth, o Coleridge και ο Schiller συμφιλιώθηκαν με την καθεστηκυία τάξη. Το ίδιο, με τον καιρό, έκαμαν ο Schelling και ο Tieck, ο Friedrich Schlegel και Armin, και πολλοί άλλοι ριζοσπάστες. Ωστόσο, στα πρωιμότερα χρόνια τους αυτοί οι άνθρωποι εξυμνούσαν τη θέληση για ελευθερία, για δημιουργική αυτοέκφραση, με μοιραίες συνέπειες για την ιστορία και τη νοοτροπία των χρόνων που ακολούθησαν. Μία μορφή αυτών των ιδεών ήταν η νέα εξεικόνιση του καλλιτέχνη, ο οποίος εξυψωνόταν πάνω από τους υπόλοιπους ανθρώπους όχι μόνο λόγω της μεγαλοφυΐας του, αλλά και λόγω της ηρωικής προθυμίας του να ζήσει και να πεθάνει για το ιερό όραμά του. Το ίδιο ακριβώς ιδεώδες εμψύχωσε και σχημάτισε την ιδέα περί εθνών, τάξεων, μειονοτήτων στους αγώνες τους για ελευθερία με οποιοδήποτε τίμημα. Πήρε πιο έντονη μορφή στη λατρεία του ηγέτη, του δημιουργού μιας νέας κοινωνικής τάξης εν είδει έργου τέχνης, ο οποίος πλάθει ανθρώπους όπως ο συνθέτης πλάθει ήχους και ο ζωγράφος χρώματα – ανθρώπους πολύ αδύναμους για να εξεγερθούν με τη δική τους βούληση. Ένα εκλεκτό ον, ο ήρωας και συγχρόνως μεγαλοφυΐα στον οποίο αποτίνουν φόρο τιμής ο Carlyle και ο Fichte, είναι σε θέση να εξυψώσει τους υπόλοιπους σ' ένα επίπεδο όπου θα ήταν αδύνατον να φτάσουν με δικές τους προσπάθειες, έστω κι αν αυτό επιτυγχάνεται με τίμημα την αφόρητη οδύνη ή τον θάνατο μεγάλων μαζών.
Δημιουργικότης και Ασκητισμός. Μεγαλοφυΐα και Αγιότης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου