Σε μια εποχή αυξημένου ιδεολογικού φονταμενταλισμού και έλλειψης ανεκτικότητας, η φωνή του Μπερλίν θα πρέπει να ακούγεται με περισσότερη προσοχή. Η απολαυστική γραφή και το ιδιαίτερο ύφος κάνουν το βιβλίο ένα έξοχο ανάγνωσμα.
"Το μεγαλύτερο ταλέντο του Berlin είναι η ικανότητά του να "διεισδύει" στο μυαλό των στοχαστών που επέφεραν τις θεμελιώδεις αλλαγές στη Δυτική σκέψη. Κατόρθωσε να αποκαταστήσει την ιστορία των ιδεών ως εργαλείο για τη γνώση του παρελθόντος και την ερμηνεία του παρόντος." (Raymond Carr)
«Αρχικά ο μεγάλος στοχαστής αναδεικνύει την επικινδυνότητα εκείνου του «μύθου» που θεωρεί ότι υπάρχουν ενιαίες λύσεις για όλα τα ανθρώπινα προβλήματα. Πίσω απ' αυτή τη θέση κρύβεται η ιδέα του ιδανικού κράτους και της ιδανικής κοινωνίας και πίσω και απ' αυτή την ιδέα ελλοχεύει ο κίνδυνος του ολοκληρωτισμού. Και ο ολοκληρωτισμός είναι ο μεγαλύτερος εχθρός του ανθρώπου». (Γιώργος Σιακαντάρης, bookpress.gr, 07/09/2015)
Η αποθέωση της ρομαντικής βούλησης: Η εξέγερση ενάντια στον μύθο του ιδανικού κόσμου
I
Η ιστορία των ιδεών είναι σχετικά νέο πεδίο γνώσης και αντιμετωπίζεται ακόμη με κάποια καχυποψία από πολλούς ακαδημαϊκούς κύκλους. Παρά ταύτα έφερε στην επιφάνεια ενδιαφέροντα γεγονότα. Ανάμεσα στα πιο αξιοπρόσεκτα είναι η χρονολόγηση μερικών από τις πιο οικείες έννοιες και κατηγορίες, τουλάχιστον στον Δυτικό κόσμο. Ανακαλύψαμε με έκπληξη πόσο πρόσφατα εμφανίστηκαν κάποιες απ' αυτές, πόσο παράδοξες θα φαίνονταν στους προγόνους μας κάποιες από τις φαινομενικά βαθιά ριζωμένες συμπεριφορές μας. Μ' αυτό δεν εννοώ κάποιες ιδέες βασιζόμενες σε ειδικές επιστημονικές και τεχνολογικές ανακαλύψεις και επινοήσεις άγνωστες σε αυτούς, ή την ιστορία κοινωνιών απομακρυσμένων στον χρόνο και στον χώρο, ή νέες υποθέσεις γύρω από τη φύση της ύλης, ή την εξέλιξη του υλικού σύμπαντος, ή τις βαθύτερες αιτίες της συμπεριφοράς μας και τον ρόλο που παίζουν σ' αυτήν ανεπαρκώς μελετημένοι ασυνείδητοι και ανορθολογικοί παράγοντες. Εννοώ κάτι συνάμα πιο διάχυτο και λιγότερο εύκολα αναγώγιμο σε συγκεκριμένες αιτίες: αλλαγές σε ευρέως αποδεκτές, συνειδητά υιοθετημένες, εγκόσμιες αξίες, ιδεώδη, σκοπούς, τουλάχιστον στον Δυτικό πολιτισμό,
Σε κανέναν, λοιπόν, σήμερα δεν προκαλεί έκπληξη η άποψη ότι η ποικιλία είναι προτιμότερη από την ομοιομορφία -η μονοτονία και η ομοιομορφία είναι υποτιμητικές λέξεις- ή για να επανέλθουμε σε ιδιότητες του χαρακτήρα, ότι η ακεραιότητα και η ειλικρίνεια είναι αξιοθαύμαστες ανεξαρτήτως της αλήθειας ή της εγκυρότητας των πεποιθήσεων ή των αρχών που εμπλέκονται· ότι ο γενναιόδωρος ιδεαλισμός είναι ευγενέστερος, αν και λιγότερο λυσιτελής, από τον ψυχρό ρεαλισμό· ή η ανεκτικότητα από τη μισαλλοδοξία, έστω κι αν αυτές οι αρετές παρερμηνεύονται και οδηγούν σε επικίνδυνα συμπεράσματα. Ωστόσο, δεν είχαν πάντοτε έτσι τα πράγματα γιατί η ιδέα ότι το Ένα είναι καλό, τα Πολλά -η διαφορετικότητα- είναι κακό, αφού η αλήθεια είναι μία, και μόνο το σφάλμα έχει πολλά πρόσωπα, είναι πολύ παλαιότερη και βαθιά ριζωμένη στην πλατωνική παράδοση. Ακόμη και ο Αριστοτέλης, ο οποίος δέχεται ότι οι ανθρώπινοι τύποι διαφέρουν μεταξύ τους, και ως εκ τούτου η ελαστικότητα σε κοινωνικές διευθετήσεις είναι προαπαιτούμενο, το αποδέχεται ως γεγονός, χωρίς να ελεεινολογεί αλλά και χωρίς κάποια ένδειξη επιδοκιμασίας. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, αυτή η άποψη φαίνεται να επικρατεί στον κλασικό και μεσαιωνικό κόσμο και δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση μέχρι, ας πούμε, τον 16ο αιώνα.
Όμως και πάλι, ποιος ρωμαιοκαθολικός κατά τον 16ο αιώνα θα έλεγε: «Απεχθάνομαι τις αιρέσεις των μεταρρυθμιστών, αλλά έχω βαθύτατα συγκινηθεί από την ειλικρίνεια και την ακεραιότητά τους, επειδή εμμένουν στις απεχθείς πεποιθήσεις τους, τις ακολουθούν πιστά και θυσιάζονται γι' αυτές»; Αντίθετα, όσο βαθύτερη είναι η ειλικρίνεια τέτοιων αιρετικών, ή απίστων -μουσουλμάνων, Εβραίων, αθεϊστών- τόσο πιο επικίνδυνοι γίνονται, τόσο πιο πιθανόν είναι να οδηγήσουν ψυχές στο κολαστήριο, τόσο πιο ανελέητα θα πρέπει να εξοντώνονται, αφού η αίρεση -οι ψευδείς πεποιθήσεις σχετικά με τον προορισμό του ανθρώπου- είναι ένα δηλητήριο πιο επικίνδυνο για την υγεία της κοινωνίας απ' ό,τι η υποκρισία ή η συγκάλυψη, που εν πάση περιπτώσει δεν επιτίθενται ευθέως στο αληθινό δόγμα. Μονάχα η αλήθεια ενδιαφέρει όποιος πεθαίνει για μια απατηλή πίστη είναι αμαρτωλός ή αξιοθρήνητος.
Εδώ, λοιπόν, δεν υπάρχει κοινός παρονομαστής ανάμεσα στις απόψεις που επικρατούσαν αρκετά χρόνια προηγουμένως, κατά τον 16ο και 17ο αιώνα, και στις σύγχρονες φίλελεύθερες νοοτροπίες. Ποιος στον αρχαίο κόσμο ή έστω στον Μεσαίωνα αναφερόταν στις αρετές της διαφορετικότητας στη ζωή ή στη σκέψη. Όμως, όταν ένας νεότερος στοχαστής όπως ο Auguste Comte αναρωτιόταν γιατί, ενώ δεν επιτρέπουμε την ελευθερία της γνώμης στα μαθηματικά, την επιτρέπουμε στην ηθική και στην πολιτική, αυτό το το ερώτημα σκανδάλιζε τον Ι. S. Mill και άλλους φιλελεύθερους. Παρά ταύτα οι περισσότερες απ' αυτές τις πεποιθήσεις που αποτελούν μέρος της σύγχρονης φιλελεύθερης παιδείας (και δέχονται επίθεση από δεξιά και αριστερά εκ μέρους όσων πάλινδρομούν σε μια προγενέστερη άποψη), αυτές οι πεποιθήσεις είναι σχετικά πρόσφατες, και αντλούν την ευλογοφάνεια τους από μια βαθιά και ριζοσπαστική εξέγερση ενάντια στη βασική παράδοση της Δυτικής σκέψης. Αυτή η εξέγερση, που νομίζω ότι εκδηλώθηκε κατά το δεύτερο τρίτο του 18ου αιώνα, κυρίως στη Γερμανία, τράνταξε συθέμελα το παλαιό, παραδοσιακό καθεστώς και επηρέασε την ευρωπαϊκή σκέψη και πράξη έντονα και απρόβλεπτα. Πρόκειται μάλλον για τη σπουδαιότερη μεταβολή στην ευρωπαϊκή συνείδηση μετά τη Μεταρρύθμιση στην οποία, μέσα από πολύπλοκους, πλάγιους διαδρόμους, πρέπει να αναζητηθούν οι απαρχές της.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου