Ανάγνωση του π. Λουδοβίκου στο βιβλίο του David Bentley Hart, "Ἀποκατάσταση τῶν πάντων: Κόλαση, Παράδεισος καὶ καθολική σωτηρία"

 Περιοδικό Σύναξη (τεύχος 171)

Αναγνώσεις 

Τὴ φορὰ αὐτὴ φιλοξενοῦμε τὶς ματιές δύο ἀναγνωστῶν τοῦ βιβλίου: David Bentley Hart, Ἀποκατάσταση τῶν πάντων: Κόλαση, Παράδεισος καὶ καθολική σωτηρία (μτφρ. Σωτ. Μητραλέξης, Διον. Σκλήρης, Μιλτ. Παπαδημητρόπουλος), εκδ. Ακρίτας 2023, σελ. 284.

Χάριν τῆς συζητήσεως σημειώνουμε ὅτι συναφές μὲ τὸ θέμα τοῦ βιβλίου εἶναι τὸ ἀφιέρωμα τῆς Σύναξης «Κόλαση καὶ αἰωνιότητα» [δύο τεύχη, 121 & 122 (2012)].

Ὑπενθυμίζουμε ὅτι οἱ «Ἀναγνώσεις» καθιερώθηκαν τὸ 2001 καὶ ἔκτοτε στεγάζονται ἀδιάκοπα στὸ Σεπτεμβριανό τεύχος κάθε χρονιᾶς.

π. Νικόλαος Λουδοβίκος

Πρὶν εἰσέλθω στὰ θεολογικῶς βαθύτερα, θὰ ξεκινήσω ἀνιστορώντας μία, ἀκόμη ζωηρὴ στὴ μνήμη μου, ἀποκαλυπτική κουβέντα μὲ τὸν ἐν ἁγίοις γέροντα Παΐσιο, στὴν πρώτη κιόλας συνάντησή μας, δεκαετίες πρίν «Οἱ Πατέρες μᾶς ἔκρυψαν τὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ», μοῦ εἶπε. Ἡ ἐκκλησιαστική μου ἐμπειρία μετροῦσε μόλις λίγους μῆνες, ἀλλὰ εἶχα προλάβει καναδυό διαβάσματα. «Μὰ γι' αὐτὴν μιλοῦν», ψέλλισα. «Μόλις τὴν δεῖ κανείς, αἰσθάνεται τὴν ἀνάγκη νὰ τὴν κρύψει, εἶναι ἀδιανόητα μεγάλη, ἀπίστευτα φιλάνθρωπη, ἀπερίγραπτα ταπεινή καὶ εὐγενική», εἶπε. «Καὶ γιατί νὰ τὴν κρύψει;». «Γιατὶ ἡ ἀποκάλυψή της θὰ ἔκανε τοὺς ἀνθρώπους ἐντελῶς ράθυμους καὶ ἀδιάφορους», ἀπάντησε. Ἡ δική μου ὅμως ἀπορία πολλαπλασιάστηκε δηλαδή, ἡ ἀνθρώπινη ἀδιαφορία, ραθυμία ἢ αὐθάδεια θὰ μποροῦσε νὰ ἀναιρέσει τοὺς στόχους μιᾶς τέτοιας ἀγάπης; Ἡ ἀνθρώπινη, θερμὴ ἢ ἔστω στοιχειώδης ἀνταπόκριση, λοιπόν, μετροῦσε, παρὰ τὴν ἀπόλυτη ἀνιδιοτέλεια τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν ἰσχὺ τῆς μεταφυσικῆς Του ἐπιβολῆς; Αὐτὸ γκρέμισε ἕνα ἀξιόλογο ὑπόλειμμα τῆς πλατωνίζουσας, ὁλοποιητικῆς, μὲ τὴν ἐξοντωτικὴ ἔννοια ποὺ ἀπέδιδε στὸν ὅρο ὁ Λεβινάς, μεταφυσικῆς μου.

Ἡ ἀνάγνωση τοῦ ἔργου τοῦ Hart (στὸ ἑξῆς Η.) μοῦ θύμισε τὴν παραπάνω ἐμπειρία. Μοῦ θύμισε κυρίως τὴν πρώτη μου συνάντηση μὲ τὸ ἔργο του, ἡ ὁποία στὰ Ἑλληνικὰ καταγράφηκε στὸ βιβλίο μου Θεοποιΐα: ἡ μετανεωτερική θεολογικὴ ἀπορία (ἐκδ. Ἁρμός, 2007, σσ. 52-59). Θαμπωμένος ἀπὸ τὴν πλατωνίζουσα μεταφυσικὴ τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, τὴν ὁποία συνδέει μὲ τὴν θωμιστική analogia entis, ὁ Η., ὅπως ἐκθέτω στὸ παραπάνω βιβλίο, κατανοεῖ τὴν δημιουργία ὡς ἀντανάκλαση καὶ μόνον τῆς θείας δόξας καὶ οὐσίας ποὺ τὸ μόνο της Εἶναι συνίσταται ἀκριβῶς στὸν καθρεπτισμὸ τοῦ μόνου ὄντως Εἶναι, ἤγουν τοῦ Θεοῦ, ἐνῶ ἡ θέληση καὶ ἡ ἐνέργεια τῶν λογικῶν ὄντων ἁπλῶς παραδίδονται καὶ σβήνουν μέσα στὶς ἀντίστοιχες θεῖες. Εἶχα ἐπισημάνει τότε ὅτι ἐν προκειμένῳ λείπει ἡ ἄλλη μέγιστη ἔννοια τῆς «ἀναλογίας», τὴν ὁποία προσωπικά θεωρῶ ὡς συμπληρωματικὴ τῆς πρώτης: ἐννοῶ τὴν συνεργητική/διαλογική ἀναλογία τῶν Διονυσίου Αρεοπαγίτη καὶ Μαξίμου Ὁμολογητῆ (καὶ τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ), τὴν διαλογικὴ ἀμοιβαιότητα, μεταξὺ κτίστη καὶ κτίσματος, ὅπως τὴν ἔλεγα.[ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΛΕΙΠΕΙ Η ΕΝΑΝΘΡΩΠΙΣΗ]

Ἡ ἀπώλεια αὐτῆς τῆς δεύτερης διάστασης τῆς ἀναλογίας;;; δὲν εἶναι ἀμελητέα – στὴν πραγματικότητα αὐτὴ ἀντιπροσωπεύει τὴ μόνη ἀναίρεση κάθε ὁλοποιητικῆς μεταφυσικῆς, τὸν ἐκχριστιανισμό της δηλαδή, ὅπου τὸ κτίσμα γίνεται, πέρα ἀπὸ τυχόν μονοφυσιτίζοντα καὶ μονοενεργητίζοντα ὑπερβατικά ὑπολείμματα, πραγματικὰ παρὸν καὶ δρῶν μέσα στὴν Χριστολογία τῆς σωτηρίας. Χωρὶς αὐτὴ τὴν δεύτερη διάσταση, ἡ ἐν Χριστῷ ζωὴ καὶ σωτηρία κινδυνεύει στὶς διατυπώσεις μας νὰ εἶναι μεταφυσικὰ ὀρθή, ἀλλὰ ὑπαρξιακά λαθεμένη. Εἶναι γι' αὐτὸν τὸν λόγο ποὺ ἔχω στὸ παρελθὸν ὑποστηρίξει πὼς ἡ ἐπέκτασις τοῦ Νύσσης πρέπει νὰ κατανοηθεῖ πλαισιωνόμενη ἀπὸ τὴν Μαξίμεια θεολογία τῶν λόγων τῶν ὄντων, ἀκριβῶς ἐπειδὴ ἡ τελευταία ἐξηγεῖ τὴν πρώτη ὡς πραγματικὸ διάλογο θελήσεων, προθέσεων, ἐνεργειῶν, ὅπου, ἀκόμη καὶ ὁ τελικός σαββατισμὸς στοὺς κόλπους τῆς θεότητας δὲν καταργεῖ τὴν αὐτοτέλεια καὶ πληρότητα τοῦ κτίσματος – αὐτὸ δὲν εἶναι καὶ τὸ ὑπαρξιακό νόημα τῆς Ἀνάληψης τῆς ἀνθρώπινης φύσης ἐν δεξιᾷ τοῦ Πατρός; Ἂς κρατήσουμε, παρακαλῶ, τὰ παραπάνω.[ΙΔΟΥ ΚΑΙΝΑ ΠΟΙΩ ΠΑΝΤΑ] ΧΑΣΜΑ ΜΕΓΑ ΧΩΡΙΖΕΙ ΤΙΣ ΟΥΣΙΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΩΝ ΑΠΟ ΤΑ ΥΠΟΣΤΑΤΙΚΑ ΙΔΙΩΜΑΤΑ. Τα ζώα και τα άψυχα δεν μετέχουν αγιότητας  

Ὁ μέγας καὶ ἐπαναμβανόμενος θρῆνος τοῦ Η. στὸ βιβλίο αὐτὸ εἶναι τὸ πῶς εἶναι δυνατὸν μία μισότυφλη ἀνθρώπινη ἐλευθερία, ἐρειδόμενη σὲ μία μερική, ἐμπαθῆ καὶ βασανισμένη μισο-γνώση καὶ σὲ ὅλους τοὺς φόβους καὶ τὰ σκοτάδια τῆς ἐγκόσμιας ζωῆς, νὰ τιμωρεῖται μὲ «δισεκατομμύρια καὶ τρισεκατομμύρια» ἔτη κόλασης τρομερῶν βασάνων – μόνο παιδαγωγικὴ καὶ πρόσκαιρη μπορεῖ νὰ εἶναι μία τέτοια τιμωρία, κατ' αὐτόν (σ. 70). Ὁ Ἀμερικανός θεολόγος ἀφιερώνει πολλές σελίδες (σσ. 145-153) γιὰ νὰ μᾶς ἀποδείξει ὅτι ἡ λέξη «αἰώνια» στὴν κοινὴ Ἑλληνικὴ τῆς ΚΔ δὲν σημαίνει ἀτελεύτητη διάρκεια χρόνου, ἀλλὰ ἕνα συγκεκριμένο κομμάτι χρόνου, καὶ συνεπῶς ὁ λόγος τοῦ Χριστοῦ περὶ «αἰωνίου κολάσεως» δὲν σημαίνει τίποτε ἄλλο ἀπὸ ἕνα εἶδος πρόσκαιρου Καθαρτήριου. Ὁ Η. φαίνεται ὡστόσο νὰ λησμονεῖ ὅτι στὸ ἴδιο ἀκριβῶς χωρίο ὁ Χριστὸς ὁμιλεῖ καὶ περὶ «ζωῆς αἰωνίου»· εἶναι μήπως καὶ αὐτὴ πρόσκαιρη;[ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΕΣΟΝΤΕΣ ΔΑΙΜΟΝΕΣ. ΚΑΙ ΟΙ ΧΑΜΕΝΕΣ ΨΥΧΕΣ.Ματθ. 8,29 καὶ ἰδοὺ ἔκραξαν λέγοντες· τί ἡμῖν καὶ σοί, Ἰησοῦ υἱὲ τοῦ Θεοῦ; ἦλθες ὧδε πρὸ καιροῦ βασανίσαι ἡμᾶς;]

Ὁ συγγραφέας πάντως κατεξευτελίζει μὲ ὅλους τοὺς δυνατούς κακοποιητικούς χαρακτηρισμοὺς τοὺς «κολασιοκράτες», ὅπως τοὺς ὀνομάζει, ἀρχίζοντας ἀπὸ τὸν «σαδισμὸ» τοῦ Αὐγουστίνου, τοῦ Θωμᾶ Ἀκινάτη καὶ τοῦ Πέτρου Λομβαρδοῦ καὶ τελειώνοντας μὲ τὸν Καλβίνο καὶ τὸν Reformed Προτεσταντισμό. Ὡς ἐδῶ καλά – πλὴν ὅμως δὲν μπορεῖ κανεὶς νὰ μὴν παρατηρήσει, μὲ μεγάλη ἔκπληξη μάλιστα, πὼς ὁ συγγραφέας, σὲ ὅλη τὴν ἔκταση τοῦ βιβλίου του, παραμένει ἀπολύτως πιστὸς στὴν δικανική, δηλαδὴ εἴτε τιμωρητικὴ εἴτε ἀνταμείβουσα ἀντίληψη περὶ Παραδείσου καὶ Κόλασης καὶ ἀναλίσκεται κραυγάζων καὶ ἀπειλῶν κατὰ τῆς δεύτερης, ὡσὰν νὰ μὴν εἶναι ἀκριβῶς ἡ περὶ τῆς πρώτης λαθεμένη ἀντίληψη ποὺ γεννᾶ καὶ τὶς καθηλώσεις στὴ δεύτερη.[ΟΣΤΙΣ ΔΕΝ ΘΕΛΕΙ ΟΠΙΣΩ ΜΟΥ ΕΛΘΕΙΝ;;;]

Ἐξηγοῦμαι: δὲν ἐννοῶ ὅτι ὁ Η. εἶναι νομικιστής, κάθε ἄλλο. Ἁπλά, ὡς μύστης ἑνὸς ὁλοποιητικοῦ (γιὰ νὰ μὴν πῶ πανθεΐζοντος) Χριστιανισμοῦ, τὸν ὁποῖο προβάλλει στὸν Γρηγόριο Νύσσης, δίκαια ἢ ἄδικα, παραλείπει, ἐνώπιον τῆς συγκλονιστικῆς μεταφυσικῆς ἀναγκαιότητας τῆς ἀφομοίωσης τῶν πάντων στὸν Θεό (ὁ Θεὸς ὀφείλει νὰ γίνει «τὰ πάντα ἐν πᾶσι», ὅπως τονίζει ξανὰ καὶ ξανά – π.χ. σ. 221) τὴν πραγματική, διαλογική κοινωνία φύσεων καὶ θελήσεων στὰ ἔσχατα. Ὁ συγγραφέας εἶναι μάλιστα τελεσιδίκως πεπεισμένος ὅτι «ὄχι μόνον δὲν εἶναι ἡ πραγματικότητα μιᾶς διακριτῆς ἀποφασιστικῆς βούλησης μία ἀναγκαία διάσταση τῆς φύσης μας, ἀλλὰ καὶ ἡ ἴδια ἡ ἱκανότητα γιὰ τέτοια βούληση» (215).[ΚΑΤΑΡΓΕΙ Η ΒΟΥΛΗΣΗ ΤΗΝ ΜΕΤΑΝΟΙΑ;  ΑΡΧΗΣ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ;]

Πρὸς ἐπίρρωση αὐτοῦ τοῦ (ἐξωφρενικοῦ) ἰσχυρισμοῦ ὁ συγγραφέας προσάγει μία κακὴ ἑρμηνεία τῆς Χριστολογίας, ἐμφανίζοντας τὸν (διηνεκῶς κακοποιούμενον) Μάξιμο νὰ ἰσχυρίζεται πὼς τὸ ὅτι ὁ Χριστὸς δὲν ἔχει γνωμικό θέλημα σημαίνει ὅτι «τὸ θέλημά του εἶναι παντελῶς ἐλεύθερο»[ΑΡΑ ΕΧΕΙ ΑΛΛΑ ΕΙΝΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟ] (σ. 216). Καὶ ἡ μὲν αἰτία ἀνυπαρξίας γνωμικοῦ θελήματος στὸν Χριστὸ εἶναι ἁπλὰ τὸ ὅτι ἡ Ὑπόσταση τῶν δύο φύσεών Του εἶναι μία, αὐτὴ τοῦ Θεοῦ Λόγου (καὶ ἄλλωστε, στὴν Ἁγία Τριάδα δὲν ὑπάρχουν γνωμικά θελήματα, ἀλλὰ ἕνα φυσικό θέλημα, ἐκφραζόμενο τρισυποστάτως, ἐκ τοῦ Πατρός, δι' Υἱοῦ ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι)·[ΜΙΑ ΟΥΣΙΑ ΟΧΙ ΘΕΛΗΜΑ] τοῦτο ὅμως δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ μεταφερθεῖ αὐτουσίως στὸν ἄνθρωπο, διότι ὁ τελευταῖος ὑπάρχει μόνον ὑποστατικά, ὡς πρόσωπο δηλαδή,[Η ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑ ΔΕΝ ΤΑΥΤΙΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΑΣΗ] καὶ συνεπῶς ἡ ἀνυπαρξία γνωμικοῦ θελήματος ἐδῶ θὰ σήμαινε μόνον τὴν κατάργηση ἀκριβῶς τῆς ἐλευθερίας του – ἀντίθετα πρὸς τὸν Η. Τὸ ὅτι ἐδῶ σοβεῖ μία τραγική παρανόηση τῆς Μαξίμειας ἔννοιας τῆς ἐκχωρήσεως τοῦ αὐτεξουσίου,[Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΧΑΣΕ ΤΟ ΑΥΤΕΞΟΥΣΙΟ ΚΑΙ ΔΕΝ ΤΟ ΑΝΤΙΚΑΤΕΣΤΗΣΕ ΜΕ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ] ποὺ τὴν ταυτίζει μὲ τὴν κατάργησή του,[ΜΟΝΟΝ ΕΦΟΣΟΝ ΚΑΤΑΡΓΗΣΟΥΜΕ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ] εἶναι κάτι τὸ ὁποῖο ἔχω διὰ μακρῶν ἀναπτύξει ἀλλοῦ (Βλ. Ν. Loudovikos, Analogical Identities: The Creation of the Christian Self, vol. 2: Intremeaning fullness: Self-catholicization. Meta-narcissism, and Christian Theology, Brepols, 2024, σσ. 124-130).

Συνέπεια τῶν παραπάνω εἶναι ὅτι ὁ Η. δὲν φαίνεται νὰ ὑποψιάζεται πὼς ὁ «Παράδεισος» καὶ ἡ «Κόλαση» δὲν εἶναι καθόλου τόποι τιμωρίας ἢ ἀμοιβῆς (ὅπως στὸ Ἰσλάμ), ἀλλὰ καταρχὴν τρόποι ὑπάρξεως, συνεργίας καὶ διαλόγου μετὰ τοῦ Θεοῦ. Ἐπαναλαμβάνοντας τὴν περὶ ἀποκαταστάσεως θεωρία τοῦ Νύσσης (σ. 189 ἑ.) θεωρεῖ, πρῶτον, πὼς μιὰ λογικὴ φύση εἶναι ἀδύνατον νὰ γνωρίσει πράγματι τὸν Θεὸ καὶ παρὰ ταῦτα νὰ τὸν ἀπορρίψει καί, δεύτερον, πὼς ἡ τελικὴ ἀνακεφαλαίωση τῶν πάντων στὸν Χριστὸ θὰ εἶναι πλήρως ἀποτυχημένη, ἐὰν ὑπάρχει ἕνας θύλακας ἀνθισταμένων καὶ τιμωρουμένων ὄντων. Γι' αὐτὸ καὶ δὲν διστάζει (μὲ ἕνα εἶδος πλάγιας Θεοδικίας;) νὰ «ὑποδείξει» πῶς θὰ μποροῦσε ὁ Θεὸς νὰ διευθετεῖ καὶ νὰ τεχνουργεῖ τὰ πράγματα τῆς ζωῆς ἑνὸς ἑκάστου, οὕτως ὥστε τελικὰ νὰ Τὸν «διαλέξει» ὁ καθένας (σσ. 210-11) – χωρὶς νὰ βλέπει ὅτι κάτι τέτοιο θὰ μείωνε πράγματι τὸν Θεό.[Ο ΠΟΝΗΡΟΣ ΘΕΟΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΩΤΕΡΗ ΤΟΥ ΕΩΣΦΟΡΟΥ ΥΠΕΡΗΦΑΝΕΙΑ]

Ἡ ἀπουσία κατανόησης ἀκριβῶς τῆς διαλογικῆς ἀμοιβαιότητας ἤ, ἀκόμη καλύτερα, σύμφωνα μὲ τὸ ἀναφερόμενο στὴν σημείωση 2 βιβλίο μου, τῆς ἀναλογικῆς μετοχῆς[ΚΑΘΩΣ ΗΔΥΝΑΝΤΟ] καί, ἀκόμη ἴσως καλύτερα, σύμφωνα μὲ τὸ ἴδιο βιβλίο, τῆς διεννοημάτωσης, μᾶς δυσκολεύουν νὰ κατανοήσουμε πὼς τὶς πραγματικότητες τοῦ «Παραδείσου» καὶ τῆς «Κόλασης» τὶς δημιουργοῦμε οἱ ἴδιοι καὶ ὄχι ὁ Χριστός, ὁ Ὁποῖος εἶναι, ἐνάντια στὸν Η., πράγματι «τὰ πάντα ἐν πᾶσι», ἀφοῦ ἀγαπᾶ καὶ προσφέρεται ἐξίσου στοὺς πάντες καὶ τὰ πάντα.[ Φροντίστε, αδελφοί, να εκλέξετε απ’ ανάμεσά σας εφτά άντρες με καλή φήμη, γεμάτους από τη σοφία του Αγίου Πνεύματος. Αυτούς θα ορίσουμε να κάνουν την αναγκαία αυτή υπηρεσία”για τη βοήθεια των πτωχών]Οἱ παραπάνω ὅροι εἶναι συγγενεῖς καὶ ἐξηγοῦν ἀλληλοδιαδόχως ὁ ἕνας τὸν ἄλλο, ἀλλὰ δυστυχῶς αὐτὸ δὲν μπορεῖ νὰ ἀναλυθεῖ στὸ ἀναγκαστικὰ σύντομο αὐτὸ κείμενο. Αυτό ποὺ μπορεῖ ἴσως νὰ μεταφερθεῖ ἐδῶ εἶναι τὸ ὅτι καταρχὰς δικαιώνουν τὴν θέση τοῦ Μαξίμου πὼς ὁ Νύσσης, μὲ τὴν θεολογία του, «κατακέχρηται» τὴν περὶ ἀποκαταστάσεως τῶν πάντων θεωρία. Ἡ θέση τοῦ Ὁμολογητῆ εἶναι πὼς ἡ ἀποκατάσταση ἀφορᾶ μόνον στὴν ἀφθαρτοποίηση τῶν φύσεων, ὄχι ὅμως στὴν ἀναγκαστικὴ στροφή, ἀπὸ τὸν Θεό, τῶν προαιρέσεων τῶν λογικῶν ὄντων πρὸς Αὐτόν. Συνεπῶς, ὅλοι θὰ ἔχουν θέα καὶ ἐπίγνωση τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ οἱ μὲν θὰ μετέχουν καὶ στὴν ἄκτιστη ζωή Του, ἀναλόγως πρὸς τὴν βουλητική/συνεργητικὴ «ἀνάτασή» τους (ὁ ὅρος εἶναι τοῦ Ἀρεοπαγίτη) πρὸς Αὐτόν (ὁ Παράδεισος!), οἱ δὲ θὰ ὑφίστανται τὸν αὐτιστικὸ ναρκισσισμό τους ὡς αὐτο-κόλαση.

Πρόσφατα, κληθεὶς νὰ ὁμιλήσω στοὺς μοναχοὺς Ἁγιορείτικης μονῆς, δέχτηκα ἀκριβῶς τὴν ἐρώτηση, «τελειώνει ἡ κόλαση, καὶ πότε;» Ἀπάντησα πὼς ναί, πιθανῶς, τελειώνει. Πότε; Μά, ὅταν θελήσει ὁ Διάβολος (καὶ οἱ συναινοῦντες νάρκισσοι). Ὅταν συνεργήσει, ποιῶν κοινὸν νόημα μετὰ τοῦ Χριστοῦ, τρόπον δηλαδὴ ὑπάρξεως ὅλων τῶν ὄντων σὲ ἀναλογική, ὁμοούσια ἑνότητα μεταξύ τους - «καθως ἡμεῖς ἐν ἐσμεν».

Ὁ Χριστὸς δὲν μπορεῖ νὰ καταργήσει τὴν κόλαση ποὺ ἐγὼ φτιάχνω, ἐπιθυμῶ καὶ θέλω. Ἀκόμη καὶ ἐὰν ἡ γνώση μου εἶναι μερικὴ καὶ ἡ ἐπιθυμία μου διχασμένη, ἀπὸ τὴν στιγμὴ ποὺ ἐγὼ τὶς θεωρῶ, παρὰ ταῦτα, πλήρεις καὶ βέβαιες, ἡ κόλαση εἶναι ἐκεῖ, ἤδη ἀπὸ τούτη τὴ ζωή. Ἡ Ἐκκλησία ὡστόσο δέεται ὥστε τὰ σπαράγματα μιᾶς ἄλλης προαίρεσης, ποὺ σὲ ὧρες μοναξιᾶς, πειρασμοῦ καὶ πόνου, ἀναδεύονται μέσα μου, νὰ γίνουν μυστικοὶ κρίκοι ἀπ᾿ ὅπου ἡ ἀπερίγραπτη ἀγάπη τοῦ Θεοῦ θὰ μὲ σηκώσει στὴ δική Του θέα, σ' αὐτὴν ἢ τὴν ἄλλη ζωή... Ναί, ἡ κόλαση μπορεῖ νὰ καταργηθεί...

Πηγή:  Περιοδικό Σύναξη (τεύχος 171)

Γέροντα, ἕνας οἰκογενειάρχης πῶς μπορεῖ νὰ ἀσκῆται στὴν ἀρετή;

– Δίνει ὁ Θεὸς εὐκαιρίες. Ἀλλὰ πολλοί, ἐνῶ ζητοῦν ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ τοὺς δίνη εὐκαιρίες, γιὰ νὰ ἀσκοῦνται στὴν ἀρετή, γογγύζουν, ὅταν συναντοῦν κάποια δυσκολία. Μερικὲς φορὲς λ.χ. ὁ Καλὸς Θεός, ἀπὸ τὴν ἄπειρη ἀγάπη Του, γιὰ νὰ ἀσκηθῆ ὁ ἄνδρας στὴν ταπείνωση καὶ στὴν ὑπομονή, ἀφαιρεῖ τὴν Χάρη Του ἀπὸ τὴν γυναίκα καὶ ἀρχίζει νὰ γίνεται ἰδιότροπη καὶ νὰ τοῦ φέρεται σκληρά. Τότε ὁ ἄνδρας πρέπει νὰ χαίρεται καὶ νὰ εὐχαριστῆ τὸν Θεὸ γιὰ τὴν εὐκαιρία αὐτὴ ποὺ τοῦ δίνει νὰ ἀγωνισθῆ, καὶ ὄχι νὰ γογγύζη. Ἢ ζητάει ἡ μητέρα ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ τῆς δίνη ὑπομονή. Πάει τὸ παιδάκι καί, ὅπως ἔχει ἕτοιμο τὸ τραπέζι γιὰ νὰ φᾶνε, τραβάει τὸ τραπεζομάνδηλο καὶ τὰ ρίχνει ὅλα κάτω. Τότε εἶναι σὰν νὰ λέη στὴν μητέρα του: «Μαμά, κάνε ὑπομονή!»...

ΑΥΤΟ ΕΝΝΟΟΥΣΕ Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΙΣΙΟΣ ΣΤΟΝ ΛΟΓΟ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΕ Ο ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ. ΟΧΙ ΤΗΝ ΑΓΑΠΟΛΟΓΙΑ.ΤΟ ΟΜΟΟΥΣΙΟ.