Εγώ. Το παιχνίδι της ζωής (6)

Συνέχεια από: Παρασκευή 18 Ιανουαρίου 2019

ΕΓΏ-Μέρος Πρώτο 
Η βελτίωση της ζωής 

Σενάριο (α)

«Ελπίζω να λειτουργήσει»-η κρίση ως ταινία

Ένα συστηματικό λάθος που έχει τις διαστάσεις αυτού που αντιμετωπίζουμε σήμερα, θα έπρεπε να είχε πυροδοτήσει μια αναθεώρηση.

«Ολόκληρο το επιστημονικό οικοδόμημα έχει καταρρεύσει»43, δήλωσε ο Alan Greenspan ενώπιον του Αμερικάνικου Κογκρέσου. Η ταινία όμως του CharlesFerguson «Inside Job» έχει δείξει την πλήρη απάθεια των συμμετεχόντων. Καμία αυτοκριτική, καμία αμφιβολία. Ήταν το πιο λαμπρό ντοκιμαντέρ για το Crash, ο Ferguson κέρδισε ένα Oscar, και ο κόσμος καθησυχάστηκε, αφού η κοινωνία είχε πει τα πράγματα με το όνομα τους. Τα ντοκιμαντέρ είναι το ένα στοιχείο. Πιο ενδιαφέρουσα όμως ταινία είναι αυτή που παίζεται μπρος στο έσω μάτι της δημοσιότητας. Αυτή η διήγηση, που αποτελείται από αυτά που γράφονται και λέγονται στις εφημερίδες, το διαδίκτυο, στα talkshows, στις βουλές και στα δικαστήρια, πληρεί τις προϋποθέσεις μιας ταινίας τρόμου και καταστροφής.

Και κάτι ακόμη: το σενάριο αυτό αντιστοιχεί ακριβώς σε εκείνο των «disaster-movies» της δεκαετίας του ’50, που προέκυψαν στο Hollywood  και την Ιαπωνία, σε ένα κλίμα τρόμου λόγω της ατομικής βόμβας, και ζει ακόμη, λες και η φαντασία έχει μόνο ένα σημείο αναφοράς, τα τέρατα. Είναι η ακριβής αντιγραφή της ιστορίας για τον ανεύθυνο επιστήμονα που δημιούργησε ένα τέρας. Όλοι οι ρόλοι στην ταινία τρόμου της σημερινής κρίσης έχουν διαμοιραστεί. Και εκείνοι που διηγούνται την πλοκή -οι Trader, οι τραπεζίτες και πολιτικοί, που μίλησαν στα μαγνητόφωνα των Αμερικανών δημοσιογράφων- δεν ξέχασαν πως ο ρόλος που έχουν στην ταινία, είναι ο ρόλος του ήρωα.

Ας παρακολουθήσουμε το σενάριο, έτσι όπως το διηγούνται οι εμπλεκόμενοι.

Πρώτον: Το τέρας

Δεν μπορεί να γίνει η διάκριση όταν μιλούμε για το τέρας, εάν αναφερόμαστε σε ένα μηχάνημα, το πράγμα αυτό (τον υπολογιστή, το σύστημα), ή εάν αναφερόμαστε στον άνθρωπο. Και οι δυο παραλλαγές προσφέρονται, και οι δυο προέρχονται από τον 19^ο αιώνα, όταν η Mary Shelley είχε γράψει τον «Frankenstein» της, τον οποίο θεωρούσαν ένα τέρας λόγω της σύγχυσης που προκαλούσε η κατασκευή του.

Η μία πλευρά λοιπόν ορίζει το τέρας ως το αποτέλεσμα συνδυασμού μαθηματικών τύπων, ηλεκτρισμού, Hardware και Software, το οποίο έχει ξεφύγει από τον ανθρώπινο έλεγχο.

Για κάποιους άλλους, το τέρας δεν είναι ένα πρόγραμμα του υπολογιστή που παθαίνει αμόκ, αλλά αποτέλεσμα απορρύθμισης, απληστίας και φιλαυτίας. Απληστία Ι: οι άνθρωποι είχαν αγοράσει σπίτια χωρίς να έχουν την οικονομική δυνατότητα. Κατόπιν υποθήκευσαν τα σπίτια που δεν τους ανήκαν για να πάρουν επιπλέον δάνεια. Απληστία ΙΙ: οι άνθρωποι που παραπλάνησαν τους πρώτους, και τους είχαν δώσει χρήματα, είχαν δημιουργήσει με τα παράγωγα μια τεράστια βρώμικη επιχείρηση. Και δεν είχαν απλώς υπολογίσει πως οι πελάτες τους σε κάποια στιγμή δεν θα μπορούσαν να πληρώσουν, αλλά και την αναβολή, που με τους αναγκαστικούς πλειστηριασμούς θα καθυστερούσε την ολοκληρωτική κατάρρευση των ομολόγων που είχαν εκδόσει.

Ο Alan Greenspan όμως έδωσε μια Τρίτη εξήγηση ενώπιον του Κογκρέσου. Το τέρας ήταν ένα πράγμα μεταλλαγμένο, προερχόμενο από τις «καλύτερες γνώσεις» των μαθηματικών και κατόχων βραβείου Νόμπελ, και «από τις μεγάλες προόδους της τεχνολογίας υπολογιστών και και πληροφορικής»44.

Μέσα στην γενική αναστάτωση και οργή κατά την περίοδο εκείνη, είχε περάσει απαρατήρητο, πως για πρώτη φορά, μια παγκόσμια κρίση είχε εξηγηθεί με την εμφάνιση του Cyborg, ενός μικτού πλάσματος, που αποτελείται από άνθρωπο και μηχανή.

Το τέρας είναι αόρατο (τουλάχιστον αυτό απαιτεί το σενάριο αγωνίας στην πρώτη πράξη κάθε ταινίας με τέρατα). Μετά έχει την όψη του Bernard Madoff. Τις άλλες μορφές του πλάσματος αυτού, την μηχανή, το πράγμα, τις φανταζόμαστε συνήθως ως πράσινες σειρές αριθμών που αναβοσβήνουν στις οθόνες. Η ανθρωπολόγος Caitlin Zaloom είχε παρατηρήσει, πως οι αριθμοί που συνεχώς εναλλάσσονται πάνω στις οθόνες προκάλεσαν μια μεταμόρφωση45.

Οι αριθμοί, το σκληρότερο και αδιαμφισβήτητο μέσο επικοινωνίας, από τους οποίους προκύπτουν οι νόμοι της φύσης, δεν χρησίμευαν πια για τον υπολογισμό της κίνησης των αγορών, αλλά μόνο για την ερμηνεία της.

Η σύγχυση είχε προκληθεί από μια έννοια, η οποία είχε κάνει καριέρα στους κύκλους των τραπεζιτών (πριν ακόμα το συμβάν στην Fukushima): τήξη πυρήνα. Με την έννοια αυτή αποσκοπούσαν στην αποκοπή του ανθρώπινου τμήματος του τέρατος, και με τον τρόπο αυτό θα μπορούσαν να χαρακτηρίσουν την όλη κατάσταση ως φυσική καταστροφή. Τήξη πυρήνα. Ακουγόταν σαν κάτι που είχε σχέση με την φυσική, αυτό όμως που εννοούσαν ήταν στην πραγματικότητα ένα στατιστικό τέρας: το μεγαλύτερο δυνατό ατύχημα, το οποίο ήταν ταυτόχρονα και το πιο απίθανο.

Ήδη κατά την δεκαετία του ’90, δυο συγγραφείς (ο ένας εκ των οποίων είναι συν-εφευρέτης της στρατηγικής εξασφάλισης αξιών, με την οποία μπορεί κανείς να ασφαλίσει τις μετοχές του για το ενδεχόμενο απώλειας της αξίας τους) είχαν αποδείξει μαθηματικά πως το Crash των χρηματιστηρίων του 1987 δεν είχε συμβεί επειδή δεν ήταν δυνατόν να συμβεί: «ακόμα και αν ζούσε κανείς 20 δισεκατομμύρια χρόνια, όση και η ηλικία του σύμπαντος... η πιθανότητα να βίωνε μια τέτοια πτώση των χρηματιστηρίων, έστω και μια φορά, θα ήταν κυριολεκτικά μηδενική.⁴⁶»

Αυτό που ακούμε εδώ και μας δίνει την εντύπωση πως πρόκειται για μια εξήγηση που δίνει η φυσική, είναι πανάρχαιο συστατικό της τερατολογίας: ένας τέρας είναι ένα πράγμα που είναι απίθανο να υπάρχει, και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο είναι τέρας. 

Δεύτερον: οι τρελοί επιστήμονες, οι Mad Scientists

Στην περίπτωση τους, όπως και στην περίπτωση του dr. Frankenstein, δεν είναι ξεκάθαρο εάν αυτοί οι ίδιοι είναι τέρατα. Δεν φορούν λευκές ποδιές, αλλά σκισμένα jeans, δεν δουλεύουν με δοκιμαστικούς σωλήνες αλλά ηλεκτρονικές σπίθες και μαθηματικούς τύπους, δεν λέγονται dr.Strange, αλλά Quants.

Όπως και στις ταινίες φαντασίας του Hollywood, όπου οι τρελοί επιστήμονες δουλεύουν σε υπόγεια καταφύγια, ή στον βόρειο πόλο, έτσι και αυτοί οι επιστήμονες δουλεύουν στα κρυφά. Για πολύ καιρό κρατήθηκε μυστική και η απλή ύπαρξη τους, όπως στην περίπτωση της PDT, το ισχυρό Hedgefonds της Morgan-Stanley, περί του οποίου ούτε οι εργαζόμενοι γνώριζαν πως στο ίδιο κτήριο δούλευαν τέτοιοι επιστήμονες.

Ο δημοσιογράφος Scott Patterson είχε αργότερα γράψει, πόση άγνοια είχαν, ακόμα και στην πρώτη δεκαετία του 21^ου αιώνα, οι κοστουμάτοι τραπεζίτες της Morgan-Stanley, όταν τυχαία συναντούσαν τους «μάγους» στο ασανσέρ.

«Τι στο καλό κάνετε ακριβώς;» Σε τέτοιες ερωτήσεις απαντούσαν τα μέλη της PDT με πλάγιο τρόπο: «Με τεχνικά πράγματα, κάτι με υπολογιστές. Ασχολούμαστε με Quants.⁴⁷»

Τρίτον: Οι κυνηγοί τού τέρατος

Η εμφάνιση των τεράτων δημιουργεί μια αγορά κυνηγών των δρακόντων. Είναι συνήθως νεαροί άνδρες με έντονες φαντασιώσεις ανδρικής αδελφότητας, που παράγονται σε περιβάλλοντα με έντονη παραγωγή τεστοστερόνης. Αυτοί είναι οι ήρωες τής εσωτερικής μας ταινίας δράσης που έχει θέμα την οικονομική κρίση. Τουλάχιστον έτσι αντιλαμβάνονται οι ίδιοι τον εαυτό τους. Οι Traders είναι αυτοί που διηγούνται την ιστορία από τα εσώτατα μέρη της μεγάλης μηχανής της Lehman και AIG. Από όλους τους εμπλεκόμενους στην ταινία μας, αυτοί είναι ίσως οι πιο κατάλληλοι για ήρωες του Hollywood και μορφές για να ταυτιστεί κανείς μαζί τους. Επειδή ακριβώς, μέσα στα κλειστά δωμάτια τους κάθονται μπροστά από τους ίδιους υπολογιστές όπως και εμείς, και επειδή προσομοιώνουν την σύγχρονη ζωή ως αγώνα επιβίωσης.

Αυτοί είναι κατά κάποιο τρόπο τα πρώτα μη στρατιωτικά δείγματα μιας ψηφιακής κοινωνίας, οι οποίοι δρώντας σε πλήρη απομόνωση δεν βιώνουν πια τον άνθρωπο τον οποίο «χειρίζονται». «Χειρίζονται» (δρουν) στα μέτωπα των υπολογιστών, και δεν οδηγούνται από ηθικό αλλά από οικονομικό συμφέρον. Η αποστολή τους είναι να κάνουν αυτό που κάνουν οι μισθοφόροι και ο «Terminator»: «απορροφούν τον κίνδυνο», και επειδή δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος-ρίσκο (πτώση επιτοκίων, τυφώνες, πυρηνικά εργοστάσια που εκρήγνυνται) που να μην τον έχουν ασφαλίσει ή εκτιμήσει οι εργοδότες τους, οι τύποι αυτοί πολεμούν σε όλα τα μέτωπα.

Ηθικά δεν είναι ξεκάθαροι. Οι καλά εκπαιδευμένοι αυτοί Χ-Men αλλάζουν ευχαρίστως πλευρά.

Ένα από τα αγαπημένα τους πολεμικά κόλπα λέγεται «Tobashi». Ο όρος αυτός προέρχεται από την ιαπωνική λέξη «tobatsu», που θα πει: «να αφήσεις κάτι να πετάξει και να φύγει». Σύμφωνα με το σύστημα Tobashi και με την βοήθεια των παραγώγων, έπρεπε να «πετάξουν μακριά», δηλαδή να «να γίνουν αόρατα», τα χρέη των κρατών ή των επιχειρήσεων. Το 2008, αυτοί οι Traders συμμετείχαν σε ένα εγχείρημα, κατά το οποίο η Ελλάδα απαλλάχτηκε από τα χρέη της με την βοήθεια παραγώγων. Με τα παράγωγα αυτά, η Goldman Sachs είχε κυριολεκτικά εξαφανίσει από τα μάτια του κόσμου αυτά τα χρέη.

Το κόλπο αυτό επέφερε στους τραπεζίτες κάπου 300 εκατομμύρια δολάρια, και στην Ελλάδα μια ελάφρυνση του 1% στο επιτόκιο. Και επειδή οι άνθρωποι της Goldman-Sachs ήξεραν καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο τι είχαν κάνει, χρησιμοποίησαν λίγο αργότερα την γνώση τους, για να επιτεθούν και πάλι στην Ελλάδα.48

Μπρος στον αντικατοπτρισμένο κόσμο τών οθονών των υπολογιστών τους, ο τύπος αυτός τουTrader βλέπει τον εαυτό του ως ήρωα μιας ταινίας καταστροφής.

Μια σοφία λέει, πως τα τέρατα έρχονται από μόνα τους ή κάποιοι τα φέρνουν. Όπως η EllenRipley, στην ταινία «Alien» του Ridley Scott, αναλύει, σκοτώνει και φέρνει στον κόσμο το τέρας, έτσι και οι Traders που δουλεύουν με τους υπολογιστές, ερμηνεύουν, αναλαμβάνουν και απορροφούν τους αόρατους κινδύνους, οι οποίοι δημιουργούνται στα μοντέρνα ιδρύματα. Η Caitlin Zaloom παρομοιάζει την στιγμή κατά την οποία οι Traders είναι εκτεθειμένοι στον μέγιστο κίνδυνο, με τις καταστάσεις που αναδύονται κατά την ακραία ορειβασία: μια συνάντηση με το «αληθινό εγώ».49

Είναι φυσικά εντελώς θολό εάν την στιγμή εκείνη εκτρέφουν ή σκοτώνουν το τέρας.Μερικοί κάνουν το ένα, μερικοί το άλλο. Σε κάθε περίπτωση, ότι κάνουν το κάνουν προς ίδιον συμφέρον, όπως ακριβώς και ο super ήρωας. Μόνο που ο μισθός τους δεν είναι ηθικής αλλά οικονομικής φύσης. Σε περίπτωση ήττας πεθαίνουν.

Η Caitlin Zaloom αναφέρεται στα λόγια του εκπαιδευτή της: «Αν χαθούν χρήματα, χάθηκαν, αλλά πιστέψτε με: αυτό προκαλεί μια αίσθηση θανάτου. Πρέπει κανείς να την υπερβεί.»50 

Μέσα από αυτό ακριβώς το περιβάλλον προήλθαν εκείνοι οι Traders, κυνηγοί-δολοφόνοι των τεράτων, που το 2008, είχαν σχεδόν καταστρέψει το σύστημα των επενδυτικών τραπεζών, με το να στοιχηματίσουν επιτυχώς εναντίον του. Με τις κενές πωλήσεις είχαν εγχύσει τον αντιορό στις επενδυτικές τράπεζες, και με τον τρόπο αυτό προκάλεσαν την παρακμή των τραπεζών - και για τους ίδιους αστρονομικά κέρδη.

Ένας από τους πιο επιτυχημένους από αυτούς είναι ο Steve Eisman. «Είναι σαν να ταΐζαμε το τέρας. Το ταΐσαμε μέχρι που έσκασε.»51

Συνεχίζεται 

Αμέθυστος 

Σημειώσεις

43. Scott Patterson, The Quants: How a Small Band of Maths Wizards Took Over Wall Street and Nearly Destroyed It, σ. 263.

44. Scott Patterson, The Quants: How a Small Band of Maths Wizards Took Over Wall Street and Nearly Destroyed It, σ. 263.

45. Zaloom, Out of the Pits, p. 99.

46. Patterson, The Quants: How a Small Band of Maths Wizards Took Over Wall Street and Nearly Destroyed It, σ. 53–4.

47. Patterson, The Quants, σ. 162.

48. Satyajit Das, Extreme Money: The Masters of the Universe and the Cult of Risk, σ. 258–60.

49. Zaloom, Out of the Pits, σ. 109.

50. Zaloom, Out of the Pits, σ. 132.

51. Michael Lewis, The Big Short: Inside the Doomsday Machine, σ. 251.