The Modern Spirit of Asia (2) - The Spiritual and the Secular in China and India

Η απομυθοποίηση της ενώσεως των θρησκειών
Συνεχίζεται απο Τετάρτη, 22 Ιανουαρίου 2014 

Κεφάλαιο 2  α 

Η πνευματικότητα στην μοντέρνα κοινωνία

Peter van der Veer

Princeton University Press, 2014

Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζω πώς η έννοια της πνευματικότητας μεταφέρθηκε από την Δύση στην Ινδία και την Κίνα, και πώς λειτούργησε για να συνδέσει διαφορετικούς εννοιολογικούς κόσμους. Κατά τον 19^ο και στις αρχές του 20^ου αιώνα, η έννοια της πνευματικότητας είχε προσλάβει ένα ριζοσπαστικό χαρακτήρα, εκφράζοντας κριτική προς την αποικιοκρατία και τον υλισμό, αλλά και την επίσημη θρησκεία. Το κεφάλαιο αυτό αρχίζει με την συζήτηση περί του ρόλου τής πνευματικότητας στην Δύση. Η συζήτηση αυτή περιλαμβάνει τον ρόλο της πνευματικότητας στην αντί-ιμπεριαλιστική κοσμικότητα, τον ρόλο της στην διαμόρφωση της σύγχρονης αφηρημένης τέχνης, και τον ρόλο της στην κριτική του υλισμού. Το κεφάλαιο συνεχίζει με την πνευματικότητα στην Ινδία, εστιάζοντας στις μορφές τού Gandhi και τού Tagore, και στην Κίνα, εστιάζοντας σε μορφές όπως ο Taixu και Chen Yingning.

Ο όρος «πνευματικότητα» παραπέμπει ασθενώς στην γερμανική λέξη Geist (πνεύμα) και στον μυστικισμό. Είναι μοντέρνα δυτική έννοια, όπως «θρησκεία», «μαγεία», και «εκκοσμίκευση». Δεν υπάρχει αντίστοιχος όρος ούτε στα σανσκριτικά ούτε στα κινέζικα¹. Με μεταφράσεις λέξεων από την μοντέρνα γλώσσα Hindi ή κινέζικα, προκύπτει αμέσως μια προβληματική σύγχυση με όρους που αναφέρονται σε «θεούς» και «ψυχές», ή ένα μείγμα με λέξεις που παραπέμπουν στην διάνοια (aatmik, maansik, lingxing, jingshen). Στην περίπτωση της κινέζικης πνευματικότητας, η μετάφραση με την λέξη zhongguo-jingshen, αναφέρεται σε βασικά χαρακτηριστικά της Κίνας (κατ’ ακρίβειαν στο «πνεύμα του κινέζικου έθνους»). Δεν είμαι σε θέση να παρουσιάσω την γενεαλογία των ινδικών και κινέζικων εννοιών, απλώς επισημαίνω, πως παρόλη την ευρεία αναφορά στην Ινδία και την Κίνα ως «πνευματικές», η πνευματικότητα είναι είναι μοντέρνος όρος της Δύσεως.

Προς το τέλος του 19^ου και στις αρχές του 20^ου αιώνα, ο όρος «πνευματικότητα» προσέλαβε κεντρική σημασία για την κατανόηση του μοντερνισμού σε όλον των κόσμο. Είναι προφανές, πως βρίσκει κανείς βαθιές προϊστορίες πνευματικότητας στον μυστικισμό, στον γνωστικισμό και ερμητισμό, και σε όλο το φάσμα των παραδόσεων από την αρχαιότητα², αλλά η σύγχρονη πνευματικότητα είναι κάτι διαφορετικό, που δεν μπορεί να εξηγηθεί με όρους αυτών των πολύπλοκων προϊστοριών. Είναι μέρος του μοντερνισμού, και με τον τρόπο αυτό μέρος της ευρείας μεταμόρφωσης που έλαβε χώρα κατά τον 19^ο αιώνα, είναι μια ιστορική ρήξη επομένως. Είναι ιδιαίτερα δύσκολο να οριστεί η πνευματικότητα. Θέλω να εισηγηθώ, πως η αοριστία του όρου, ως αντίθετου προς τον υλισμό, ως διακριτού από το σώμα, αλλά καί από την θρησκεία και την κοσμικότητα, τον έχει καταστήσει παραγωγικό, ως γέφυρα μεταξύ πολλών παραδόσεων παγκοσμίως. Το επιχείρημα μου είναι ότι το πνευματικό και το κοσμικό παράγονται ταυτόχρονα, ως δυο συνδεδεμένες εναλλακτικές προς την επίσημη θρησκεία, στην ευρωπαϊκή και αμερικάνικη μοντέρνα εποχή. Λέω επίσης, πως η κεντρική αντίφαση στην έννοια τής πνευματικότητας, είναι ότι θεωρείται γενική, παγκόσμια και ταυτόχρονα ως άρρηκτα δεμένη με έννοιες εθνικής ταυτότητας. Και επειδή η έννοια αυτή ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο, το ίχνος της διαφέρει από τόπο σε τόπο, καθώς ενσωματώνεται σε διαφορετικές ιστορικές πορείες.

Το πνευματικό ως μοντέρνα κατηγορία εμφανίστηκε κατά το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα, ως μέρος της Μεγάλης Μεταμόρφωσης³. Με αυτό το χαρακτηριστικό, είναι μέρος της παγκοσμιοποίησης που έλαβε χώρα τον 19^ο αιώνα, μιας ριζικής πολιτικής, οικονομικής και πολιτισμικής προσάρτησης (integration) του κόσμου. Όπως πειστικά λέει ο Prasenjit Duara, η προσάρτηση αυτή είναι ακανόνιστη στον χρόνο και τον τόπο, λαμβάνει χώρα σε διάφορα επίπεδα της κοινωνίας, προσαρτώντας αγορές και πολιτικά συστήματα με μια διαφορική (differential) διαδικασία. Στο κεφάλαιο αυτό ασχολούμαστε με μια κατάσταση που ο Duara ονομάζει «διανοητική παγκοσμιοποίηση», η οποία δημιούργησε «μοναδικές» εθνικές διαμορφώσεις της πνευματικότητας, στα πλαίσια του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος⁴. Στα επόμενα τονίζω ορισμένες πτυχές της πνευματικότητας, χωρίς να παρουσιάζω ένα ορισμό, που είναι καταδικασμένος να προκαλέσει σύγχυση. 

Το πνευματικό και το κοσμικό παρήχθησαν ταυτοχρόνως και σε αλληλεπίδραση. Οι μοντέρνες κατηγορίες «θρησκεία», «κοσμικότητα» και «πνευματικότητα» είχαν γενικευθεί κατά την εποχή της αποικιοκρατίας και προκάλεσαν διαφορετικές επιδράσεις σε διαφορετικές κοινωνίες. Το λέμε πάλι, οι έννοιες αυτές δεν ήταν καινούργιες, αλλά τέθηκαν υπό νέα χρήση. Η κατηγορία του κοσμικού πηγάζει από την σχέση Εκκλησίας και κόσμου στην ευρωπαϊκή ιστορία, επισημαίνοντας την αντίθεση μεταξύ του «εγκόσμιου» και του υπερβατικού. Η κατηγορία αυτή όμως έχει μεταμορφωθεί, τόσο στην Ευρώπη όσο και άλλου. Η μοντέρνα μεταμόρφωση του «κοσμικού» γίνεται σαφής όταν δούμε την πρώτη χρήση του όρου «εκκοσμίκευση», από τον George Holyoake στην Αγγλία το 1846. Ο Holyoake είχε επιτεθεί στον Χριστιανισμό, χαρακτηρίζοντας τον «άσχετη υπόθεση», και η επίθεση του είχε συνεχιστεί από τις κοσμικούς συλλόγους (Secular Societies) στις αρχές δεκαετίας του 1850. Μια από τις ενδιαφέρουσες πτυχές αυτών των συλλόγων ήταν το ότι συνδύαζαν μια ριζικά αντίθετη στάση προς την Εκκλησία, με ένα αντί-θεσμικό σοσιαλισμό και ελεύθερη στάση προς πνευματιστικά πειράματα. Τα μέλη των συλλόγων αυτών επεδείκνυαν μεγάλο ενδιαφέρον να συνδεθούν με τον άλλο πνευματικό κόσμο μέσω μιας επιστήμης του τύπου do-it-yourself.  Οι πρακτικές αυτές δεν θεωρήθηκαν μη-λογικές, αλλά μάλλον ως προσπάθειες δημιουργίας πειραμάτων που ήταν επιστημονικώς πολύ διαφορετικά από αυτά που λάμβαναν χώρα στα πανεπιστήμια την εποχή εκείνη. Δεν χρειάζονταν (ή δεν ήθελαν) την δικαιολογία του επιστημονικού κατεστημένου, το οποίο θεωρούσαν ως στενά συνδεδεμένο με την high society και την κατεστημένη Εκκλησία, πράγμα που όντως ίσχυε στο Oxford και Cambridge.

 ΑΥΤΟ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ  ΦΑΝΕΡΩΝΕΙ ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ, ΠΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΕΙΤΑΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ, ΚΑΘΩΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑΣ. 

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΩΝ ΜΟΝΤΕΡΝΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΕΓΙΝΕ ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ. Η ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑ, Η ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ ΠΟΥ ΘΑ ΑΝΟΙΞΟΥΝ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΜΑΣ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΥΣΗ, ΣΤΗΝ ΔΥΣΗ!

Αμέθυστος.