ΤΟ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΙΚΟ ΣΥΜΠΑΝ (14)

Συνέχεια από: Παρασκευή 18 Μαίου 2018

ΤΟ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΙΚΟ ΣΥΜΠΑΝ 

Η ιεραρχική δομή τού κόσμου σύμφωνα με τόν ψευδο Διονύσιο Αρεοπαγίτη.

Του Renè Roques.

1. Η δομή τού Όλου τής ιεραρχικής τάξεως (συνέχεια).

Η πρωτοτυπία τής θεωρίας τού Διονυσίου, τοποθετημένη απέναντι στις νεοπλατωνικές πηγές βεβαιώνεται λοιπόν πλήρως με τον τρόπο με τον οποίο το Είναι, η ζωή και ο Νούς καθαυτά έχουν μεταφερθεί στον Θεό. Για τους δύο Εθνικούς φιλοσόφους, το Είναι ξεφεύγει από το Ένα, με τον ίδιο τρόπο πού το Ένα είναι απρόσιτο στο Είναι. Παρομοίως το Είναι είναι απρόσιτο στην ζωή και η ζωή ξεφεύγει από τον Νού! (ο πρώτος όρος κάθε τριάδος (μονή) είναι εξ’ορισμού αμέθεκτος). Σε κάθε στάδιο τής προόδου, φαίνεται ότι, καθώς εξαπλώνεται η παρουσία τής πρώτης αρχής, οι διαφορετικοί νοητοί όροι αποκτούν μία δική τους σταθερότητα η οποία τούς ελευθερώνει, κατά κάποιο τρόπο, από την εξάρτησή τους από το Ένα.

[Σημείωση: Υπάρχει και στον Πλωτίνο, τον Ιαμβλιχο, τον Πρόκλο και τον Δαμάσκιο, μία αναφορά τών διαφόρων όρων τής προόδου στην υπερβατική αρχή από την οποία προοδεύουν. Εδώ βρίσκεται όλη η σημασία τής Επιστροφής και μόνον ο όρος ο οποίος γενάται από μόνος ίσως μπορεί να ονομασθεί «αυτάρκης» (Στοιχεία Θεολ. Προτ.40). τό δε εαυτό παράγον…αύταρκες προς ουσίαν, το δε απ’άλλου μόνον παραγόμενον ούκ αύταρκες). Αλλά εκεί όπου ο Διονύσιος διαχωρίζει την θέση του από τους προηγηθέντες και από τους συγχρόνους του νεοπλατωνικούς, είναι στην απόρριψη, ακόμη και να μιλήσει, τής γεννήσεως τών διαφορετικών τάξεων των ιεραρχικών από τις τάξεις τις πιο υψηλές. Στον Διονύσιο δεν υπάρχει ούτε μία νύξη γεννήσεως τών ιεραρχικών τάξεων τών κατωτέρων από τις ανώτερες τάξεις, αλλά πρόκειται πάντοτε για την Δημιουργία τού Θεού τού σύμπαντος τών νόων ή τών σωμάτων. Εμείς δεν λέμε ότι το αγαθό είναι ένα πράγμα, το Είναι ένα άλλο, ένα άλλο η ζωή ή η Σοφία, ούτε ότι υπάρχει μία πολλαπλότης αιτιών, ούτε ότι οι Θεότητες γεννώνται οι μέν από τις δε, είτε πρόκειται για ανώτερες θεότητες ή κατώτερες (ουδέ πολλά τα αίτια και άλλων άλλας πρακτικάς Θεότητας, υπερεχούσας και υφειμένας) αλλά ότι οι αγαθές φανερώσεις στην ολότητά τους έρχονται από τον μοναδικό Θεό (αλλ’ενός Θεού τας όλας αγαθάς προόδους). Αυτό το κείμενο, ορίζοντας τον όρο τής προόδου τού Διονυσίου, αντιτίθεται στην σύλληψη τού Πρόκλου, σύμφωνα με την οποία θα υπήρχε μία πολλαπλότης Ενάδων αυτοτελείς, οι οποίες θα αντιστοιχούσαν στους Θεούς τών Εθνικών.

Ο πολλαπλασιασμός τών διάμεσων στόν πρώιμο νεοπλατωνισμό, και η αφομοίωση αυτών τών διάμεσων με τους Θεούς τών Εθνικών αντιτίθεται στην πιο βαθειά έμπνευση τού νεοπλατωνισμού. Στο εσωτερικό τής καθεμιάς σειράς, ο Πρόκλος κρατά μία συνεπή ενότητα βεβαιώνοντας ταυτόχρονα τήν ενύπαρξη και τήν υπερβατικότητα τού πρώτου όρου: πάν το αμέθεκτον υφίστησιν αφ’εαυτού τα μετεχόμενα και πάσαι ού μετεχόμεναι υποστάσεις εις αμεθέκτους υπάρξεις ανατείνονται. Προτ. 23!]

Στα μάτια τού Διονυσίου ένα τέτοιο δόγμα δεν μπορεί παρά να αποκλείσει τον Θεό από το σύμπαν και να αποκλείσει το σύμπαν από την ενέργεια τού Θεού. Και γι’ αυτό φροντίζει να διευκρινίσει σχετικά με τους «αγγέλους τών εθνών», ότι αυτοί δεν αποτελούν Θεότητες δευτερεύουσες, η δύναμις τους δεν έχει νόημα παρά μόνον εάν αναφέρεται στην μοναδική πρόνοια η οποία συγκρατεί το όλον. Και πράγματι ολόκληρο το σύμπαν παραπέμπει στον Υπερβατικό Θεό και τίποτε δεν υφίσταται στις ιεραρχίες, χωρίς τήν δική του σταθερή παρέμβαση. Μόνον Αυτός είναι όν και ζωή και σοφία και μόνον Αυτός μπορεί να δώσει αυτές τις τρείς πραγματικότητες στα όντα: ουσιοποιόν και ζωοποιόν και σοφοδότιν αιτίαν. Δεν θα υπήρχε Είναι, ζωή, σοφία στο σύμπαν των ιεραρχιών, εάν δεν μετείχαν του Υπερβατικού και δεν αναφερόταν σ’ Αυτόν. Αυτή η αναφορά κάθε πραγματικότητος στον Θεό επαναφέρει σε πιο ταπεινές διαστάσεις τον ρόλο τών ιεραρχικών διαμέσων. Αλλά ταυτοχρόνως τούς προσφέρει μεγαλύτερη ομοιομορφία. Εάν θεωρήσουμε το όριο το οποίο χωρίζει στον Διονύσιο, τον νοητό κόσμο από τον δικό μας, τότε θα συμφωνήσουμε ότι στο εσωτερικό κάθε ιεραρχίας οι διαφορετικές τάξεις διακρίνονται λόγω διαφοράς βαθμού και όχι λόγω διαφοράς φύσεως. Ανάμεσα στις τρείς ουράνιες ιεραρχίες, για παράδειγμα, δεν υπάρχουν αξεπέραστα κενά: όλες μετέχουν, παρότι σε διαφορετικούς βαθμούς στην ενότητα, στο Είναι, στην ζωή και στον Θείο νου! Όμως, ανάμεσα στις υποστάσεις τού νοητού του Ιάμβλιχου ή του Πρόκλου, φαίνεται αντιθέτως ότι η διαφορά είναι μόνον τής φύσεως. Χωρίς αμφιβολία, κάθε μία από τις τρείς Τριάδες μετέχει των άλλων δύο, αλλά μόνον σύμφωνα με την δική της φύση. [Πρόκλος; Η πλατωνική Θεολογία, βιβλ. IV, Κεφ. 1 ! Το Είναι είναι ζωή και Νούς αλλά ουσίως, η ζωή είναι Είναι και Νους αλλά ζωτικώς, ο Νους είναι Είναι και ζωή αλλά νοερώς.] Και δεν φαίνεται σε μία τέτοια μετοχή πώς η ριζική ετερότης των όρων μπορεί να ξεπεραστεί.

Έτσι λοιπόν ο όρος τής ιεραρχίας, περνώντας από τους τελευταίους νεοπλατωνικούς στον Διονύσιο, υφίσταται δύο ουσιώδεις τροποποιήσεις, αντίθετης σημασίας, οι οποίες τείνουν να τόν προσαρμόσουν στο Χριστιανικό δόγμα τού σύμπαντος και τού Θεού. Από το ένα μέρος, όλες οι Θετικές ιδιότητες τις οποίες ο νεοπλατωνισμός απέδιδε ιδιαιτέρως σ’ αυτόν ή εκείνον τον όρο τής ιεραρχίας αναφέρονται στον Θεό, σαν την υπερβατική τους αιτία, όπου αυτοί πραγματοποιούνται στην πιο υψηλή τους τελειότητα. Από το άλλο, μέσω μίας αντίστροφης και παράπλευρης διαδρομής , οι βαθμοί τής ιεραρχίας τού Διονυσίου βρίσκονται αρκετά κοντά οι μεν με τους δε, με την έννοια ότι οι μεν και οι δε δεν διαθέτουν τίποτε δικό τους, και δεν έχουν πραγματικότητα παρά μόνον αυτή που μετέχεται από ψηλά και είναι σταθερά αναφερόμενη στον Θεό. Με άλλους όρους, η απόσταση τήν οποία ο νεοπλατωνισμός έτεινε να διαμοιράσει σύμφωνα με τις επόμενες υπερβατικότητες ανάμεσα στις διαφορετικές τάξεις τής πραγματικότητος, βρίσκεται ας πούμε αφομοιωμένη, στον Διονύσιο, από το άπειρο κενό που χωρίζει τον Θεό Μονάδα εν Τριάδι από τον πρώτο όρο της ουράνιας ιεραρχίας. Μία τέτοια μεταμόρφωση παρουσιάζει μία διπλή συνέπεια : κατ’ αρχάς εξασφαλίζει, χωρίς καμία αμφιβολία, την Θεία υπερβατικότητα και κατά δεύτερον, προσφέρει στο σύνολο των κτιστών όντων, στα οποία πλησιάζει αυτός ο κοινός χαρακτήρας, τα αισθήματα τού σεβασμού και τής ταπεινοφροσύνης που επιβάλλει μία τέτοια υπερβατικότης!

Βλέπουμε λοιπόν πώς ο Διονυσιανός όρος τής ιεραρχίας διατηρώντας τά τριαδικά πλαίσια τού τελευταίου νεοπλατωνισμού, προσπαθεί να διατηρήσει τις Χριστιανικές ιδέες τής Υπερβατικότητος, τής Δημιουργίας και τής Χάριτος. Στην Θεία Υπερβατικότητα συνδέει τις Θετικές ιδιότητες από τις οποίες την είχαν απογυμνώσει οι νεοπλατωνικοί για να μην τής αφήσουν παρά μόνον μία υπερνοητή ενότητα. Ο όρος τής δημιουργίας μαλακώνει αρκετά την διαφορά που χώριζε τις διαφορετικές τάξεις τής πραγματικότητος και τους χαρίζει ταυτοχρόνως μία πιο λεπτή σημασία τής μοναδικής υπερβατικότητος η οποία αξίζει αυτόν τον τίτλο. Τέλος, η ιδέα τής χάριτος θα επιτρέψει την σύλληψη, σύμφωνα με τρόπους και με μία νέα αποτελεσματικότητα, τών αμοιβαίων σχέσεων ανάμεσα στόν Υπερβατικό και τις ιεραρχίες, σχέσεις τις οποίες ο νεοπλατωνισμός είχε μειώσει στην εξάπλωση και την επιστροφή, οι οποίες είναι απαραίτητες σε μία διαλεκτική καθαρά λογική.

Συνεχίζεται.

Αμέθυστος.