ΧΑΝΣ ΓΙΩΝΑΣ - ΤΕΧΝΙΚΗ, ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ - Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ (7)

Συνέχεια από Τετάρτη, 13 Νοεμβρίου 2019

HANS JONAS  -  TECHNIK, MEDIZIN UND ETHIK  -  ZUR PRAXIS DES PRINZIPS VERANTWORTUNG

                                                                   

Ι. ΓΙΑΤΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΕΧΝΙΚΗ ΑΠΟΤΕΛΕΊ ΑΝΤΙΚΕΊΜΕΝΟ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ

Το γεγονός ότι η ηθική έχει να πη κι αυτή, για να το διατυπώσουμε εντελώς γενικά, έναν λόγο στα ζητήματα τής τεχνικής, ή ότι και η τεχνική υπόκειται σε ηθικές σταθμίσεις, προκύπτει απ’ το απλό γεγονός ότι εξασκεί κι αυτή μιαν ανθρώπινη ισχύ ή δύναμη, μια μορφή δηλ. πράξης, καθώς επίσης κι απ’ το ότι κάθε ανθρώπινη πράξη εκτίθεται στον ηθικόν έλεγχο. Είναι άλλωστε εντελώς κοινότοπο το ότι η ίδια δύναμη μπορεί να χρησιμοποιηθή είτε για το καλό είτε για το κακό, και ότι επίσης μπορούμε να σεβαστούμε ή να παραβιάσουμε τους ηθικούς κανόνες εξασκώντας δύναμη. Η τεχνική εμπίπτει σαφώς κι αυτή, ως μια υπερβολικά εντεταμένη ανθρώπινη δύναμη, σ’ αυτήν τη γενική αλήθεια. Μήπως όμως αποτελεί και μιαν ιδιαίτερη περίπτωση, που απαιτεί μιαν προσπάθεια της ηθικής σκέψης διαφορετική απ’ αυτήν που ταιριάζει σε κάθε άλλη ανθρώπινη πράξη και η οποία ήταν επαρκής για κάθε είδος πράξης στο παρελθόν; Η θέση μου είναι ότι η σύγχρονη τεχνική αποτελεί πράγματι μιαν καινούργια και ιδιαίτερη περίπτωση ανθρώπινης πράξης, και επιθυμώ να αναφέρω πέντε απ’ τους λόγους που το επιβεβαιώνουν και που με ‘εντυπωσιάζουν’ ιδιαιτέρως.

1. Αμφισημία τών επιδράσεων

Κάθε ικανότητα είναι, γενικά, «καθεαυτή» καλή και καθίσταται κακή μόνο με την κατάχρηση. Για παράδειγμα, είναι αναμφισβήτητα καλό το να κατέχης τη δύναμη του λόγου, κακό όμως το να τη χρησιμοποιής για να εξαπατάς ή για να παραπλανάς, καταστρέφοντάς τους, τούς άλλους. Γι’ αυτό και είναι απολύτως σημαντική η επιταγή: Χρησιμοποίησε αυτήν τη δύναμη, αύξησέ την, αλλά μην την καταχράσαι. Προϋπόθεση είναι βέβαια εδώ το να μπορή η ηθική να ξεχωρίζη σαφώς ανάμεσα στα δυό, ανάμεσα στην καλή και την κακή δηλ. χρήση μιας και της ίδιας ικανότητας. Τί συμβαίνει όμως, όταν βρισκόμαστε σε μια συνάφεια πράξεων, στην οποίαν κάθε χρήση τής ικανότητας φέρει μαζί της εν πολλοίς, ακόμα κι όταν αναλαμβάνεται με την καλύτερη των προθέσεων, μιαν ‘κατευθυντήρια κλίση’ αυξανομένων τελικά κακών επιδράσεων, συνδυασμένων αδιαχώριστα με τις σχεδιαζόμενες και εγγύτατες χρονικά «καλές» επιδράσεις, τις οποίες στο τέλος ξεπερνούν ίσως κατά πολύ; Κι αν είναι αυτή η περίπτωση της σύγχρονης τεχνικής – κάτι που έχουμε κάθε λόγο να παραδεχτούμε –, τότε το ερώτημα για την ηθική ή ανήθικη χρήση τών δυνάμεών της δεν αποτελεί πλέον ένα ζήτημα αυτονόητων, ποιοτικών διακρίσεων και ούτε καν ζήτημα προθέσεων, αλλά ένα ερώτημα που ‘χάνεται’ στους λαβυρίνθους ποσοτικών υποθέσεων και εικασιών για τις τελικές συνέπειες, και του οποίου η απάντησή δεν μπορεί παρά να εξαρτάται απ’ το «περίπου» και το «κατά προσέγγιση» αυτών τών εικασιών. Η δυσκολία είναι εδώ η εξής: ότι η τεχνική, όχι μόνον όταν γίνεται κακόβουλη κατάχρησή της, για κακούς δηλ. σκοπούς, αλλά ακόμα κι όταν χρησιμοποιείται καλοπροαίρετα για τους πραγματικούς και άκρως νόμιμους σκοπούς της, διαθέτει μιαν απειλητική πλευρά στον εαυτό της, που θα μπορούσε να έχη μακροπρόθεσμα τον τελευταίο λόγο. Το μακροπρόθεσμο στοιχείο περιλαμβάνεται κι αυτό κατά κάποιον τρόπο στην τεχνική πράξη, στην οποία όμως δεν ‘επιτρέπεται’, λόγω τής εσωτερικής δυναμικής που την ‘παρακινεί’, ο ελεύθερος χώρος μιας ηθικής ουδετερότητας, όπου δεν θα χρειαζόταν να ενδιαφερθή κανείς παρά μόνο για την απόδοση. Ο κίνδυνος της «υπερβολής» υπάρχει πάντοτε εκεί όπου ο ‘έμφυτος’ σπόρος τού «κακού», δηλ. του «βλαβερού», τρέφεται και ωριμάζει μαζί με την αύξηση του «καλού», δηλ. του «χρήσιμου». Ένας κίνδυνος που υφίσταται περισσότερο στην ‘επιτυχία’ παρά στην ‘αποτυχία’ – τη στιγμή μάλιστα που η ‘επιτυχία’ καθίσταται απαραίτητη, υπό την πίεση των ανθρωπίνων αναγκών. Γι’ αυτό και είναι απαραίτητο αυτή η εσωτερική ασάφεια ή και πολυσημία τής τεχνικής πράξης να αποδεχθή μια κατάλληλη ηθική τής τεχνικής.

2. Αναγκαιότητα τής εφαρμογής

Γενικώς ειπείν, το να κατέχης μιαν ικανότητα ή μια δύναμη (ατομικά ή και ομαδικά), δεν σημαίνει ότι θα τη χρησιμοποιήσης κιόλας. Μπορεί αυτή η ικανότητα ή η δύναμη να ‘ησυχάζη’ για οποιοδήποτε χρονικό διάστημα, έτοιμη να χρησιμοποιηθή και να ενεργοποιηθή ανάλογα με την περίσταση, την επιθυμία και τον υπολογισμό τού υποκειμένου. Όποιος έχει την ικανότητα της ομιλίας, δεν χρειάζεται να μιλά ακατάπαυστα, μπορεί να μένη μάλιστα τελείως σιωπηλός. Αλλά και κάθε γνώση μπορεί να ‘επιφυλάσσεται’, όπως φαίνεται. να εφαρμοσθή. Αυτή η τόσο προφανής σχέση ανάμεσα στη δυνατότητα και την πράξη, τη γνώση και την εφαρμογή, την κατοχή και την άσκηση κάποιας δύναμης δεν ισχύει ωστόσο για τις ανακαλύψεις τών τεχνικών δυνατοτήτων μιας κοινωνίας, που έχει θεμελιώσει, όπως η δική μας κοινωνία, ολόκληρη τη διαμορφωμένη ζωή της, τόσο τής εργασίας όσο και της σχόλης, στο να επικαιροποιή συνεχώς το τεχνικό της δυναμικό, με τη συμμετοχή μάλιστα όλων τών επιμέρους ‘επιτευγμάτων’ του. Έτσι ώστε να ταιριάζη όλο αυτό πιο πολύ στο ότι μπορούμε αλλά και πρέπει να αναπνέουμε, παρά στο ότι μπορούμε αλλά δεν είναι υποχρεωτικό να μιλάμε. Kάτι που ισχύει και για κάθε τι που το αυξάνει: Μόλις ανακαλύπτεται μια καινούργια δυνατότητα (συνήθως μέσω τής επιστήμης) και αναπτύσσεται κάπως μέσω τής πράξης, μας εξαναγκάζει σε μεγαλύτερη και πληρέστερη εφαρμογή, υποτάσσοντάς μας σε μια διαρκή και ‘ζωτική’ ανάγκη. Αποκλείεται έτσι για την τεχνική, που δεν είναι παρά μια εντεταμένη ανθρώπινη δύναμη σε διαρκή δράση, όχι μόνον η ‘ασυλία’ μιας ηθικής ουδετερότητας (όπως το δείξαμε παραπάνω), αλλά ακόμα και ο ευεργετικός διαχωρισμός ανάμεσα στην κατοχή και την άσκηση της δύναμης. Τα καινούργια είδη γνώσης, που διαμορφώνονται συνεχώς, μεταγγίζονται στο ‘κυκλοφοριακό σύστημα’ της συλλογικής πράξης, απ’ το οποίο και δεν μπορούν να διαχωριστούν πλέον (παρά μόνο μέσα από ένα ανώτερο υποκατάστατο). Γι’ αυτό και η αφομοίωση καινούργιων ικανοτήτων, αλλά και κάθε προσθήκη στο οπλοστάσιο των ‘μέσων’, με την επαρκώς γνωστή πλέον δυναμική τους δημιουργεί ένα ηθικό βάρος ή φορτίο, το οποίο δεν θα επιβάρυνε αλλιώς παρά μόνον τις μεμονωμένες περιπτώσεις χρήσεως και εφαρμογής.

3. Παγκόσμια, συνολική έκταση στον χώρο καί τον χρόνο

Υπάρχει ωστόσο, πέρα απ’ όλ’ αυτά, και μια άποψη καθαρού μεγέθους τής πράξης και της επίδρασης, που αποκτά ιδιαίτερη ηθική σημασία. Η έκταση και το πεδίο επίδρασης της σύγχρονης τεχνικής πράξης (Praxis) συνολικά αλλά και σε κάθε ιδιαίτερο εγχείρημά της είναι τέτοια, ώστε να δημιουργούν μιαν εξ ολοκλήρου πρόσθετη και ‘μοντέρνα’ διάσταση στα πλαίσια των ηθικών αξιών, άγνωστη σε όλα τα προηγούμενα είδη ανθρώπινης ενέργειας. Μιλήσαμε προηγουμένως για μιαν κατάσταση, όπου «κάθε χρήση μιας ικανότητας» συνοδεύεται «εν πολλοίς» από μιαν ‘κατευθυντήρια έννοια’ επιτεινομένων και τελικά κακών συνεπειών. Πρέπει να προσθέσουμε τώρα, ότι κάθε εφαρμογή μιας τεχνικής δυνατότητας στην κοινωνία (ο ξεχωριστός άνθρωπος δεν υπολογίζεται πια εδώ) τείνει να αυξηθή σε μέγεθος, να μεγεθυνθή. Η σύγχρονη τεχνική είναι εσώτατα βασισμένη στη ‘μεγενθυμένη’ χρήση, και καθίσταται έτσι πολύ μεγάλη για τη ‘σκηνή’ πάνω στην οποία δρα και ενεργεί – τη γη – αλλά και για την ευημερία τών ίδιων τών ‘ηθοποιών’ – των ανθρώπων. Ένα είναι σίγουρο: Η τεχνική και τα έργα της εξαπλώνονται σε όλη την υδρόγειο σφαίρα· και οι συσσωρευμένες επιδράσεις τους επεκτείνονται σε αναρίθμητες ενδεχομένως μελλοντικές γενιές. Μ’ αυτό που πράττουμε εδώ και τώρα, με το ενδιαφέρον μας συγκεντρωμένο ως επί το πλείστον σ’ εμάς τούς ίδιους, επηρεάζουμε απόλυτα εκατομμύρια άλλων, μελλοντικών ανθρώπων, που δεν θα έχουν σ’ όλα αυτά καμμιά συμμετοχή. Βάζουμε υποθήκες (Hypotheken) στη μελλοντική ζωή για τωρινά και προσωρινά οφέλη και ανάγκες – και όσον αφορά στις ανάγκες, για αυτοπαραγόμενες τις περισσότερες φορές ανάγκες. Ίσως δεν μπορούμε να αποφύγουμε εντελώς το να πράττουμε μ’ αυτόν ή με κάποιον παρόμοιον τρόπο. Αν συμβαίνη όμως αυτό, πρέπει τότε να είμαστε στο έπακρο προσεκτικοί, ώστε να το κάνουμε με ‘ευθύτητα’ (με διάκριση θα λέγαμε) απέναντι στους απογόνους μας – έτσι ώστε να μην καταδικάζεται εκ των προτέρων η τύχη τους και η προοπτική τους με κείνην την υποθήκη. Το κρίσιμο σημείο είναι εδώ το ότι η βίαιη είσοδος μακρινών, μελλοντικών και παγκοσμίων διαστάσεων στις καθημερινές μας, εγκόσμιες και πρακτικές αποφάσεις είναι κάτι το πρωτοφανές ηθικά, που μας το έχει επιφορτίσει η τεχνική· και η ηθική κατηγορία (Kategorie) που καλείται κατ’ εξοχήν μ’ αυτό το καινούργιο γεγονός στο προσκήνιο ονομάζεται: ευθύνη. Η δε εμφάνιση τής ευθύνης, όπως ποτέ άλλοτε προηγουμένως, στο κέντρο τής ηθικής ‘σκηνής’ εγκαινιάζει ένα καινούργιο κεφάλαιο στην ιστορία τής ηθικής, που αντικατοπτρίζει τις νέες τάξεις μεγεθών τής δυνάμεως, τις οποίες και πρέπει να λάβη υπ’ όψιν της από ’δώ και πέρα η ηθική. Οι απαιτήσεις για την ευθύνη αυξάνονται αναλογικά προς τις πράξεις τής δύναμης.

( συνεχίζεται )